. :->« ; f«-C2S. W
^.
M
J^j
m^
^
^or^:
• .-^1.
m;^-&
te:^^,-
.:^-"%r^
?s>
TRACTATUS
DE PAPA
III
■ Z TTPI« SIUO!<M RA(.0?( KT 100., TIi DICIA EnriRri,
TRACTATUS
DE PAPA
IBI ET
DE GONCILIO OECUMENICO
D. BOUIX
THBOLOGIJK KT UTRIDSQUK J U H I g DOCTORK
TOMUS TERTIUS
PARISJIS
APUD JACOBUM LEGOFFRE, BIBLIOPOLAM
IS AXTIQLA PARISIEXSI PERISSE FRATRrM DOJIO
lECOFFRE FILIO ET SOCIIS SUCCESSOR IBUS
riA IMCTA BONAPARTK, 90
1870
PROOEMIUM
§ 1. — An et qiio sensu Rotnani Pontificis inrallibiiitas sii personalis
et separata.
Non solent doclores, in suis de Romani Pontificis iner-
rantia disceptationibus, formulam illam personalis et se-
paratx infaliibilitalis adhibere, aut expendere. Nec ego
in duobus superioribus voluminibus quaestionem insti-
tui, an legitima ejusmodi locutio censenda sit. Gum ta-
men nuper idipsum ad crisim vocatum fuerit, visum
est hic paucis subnectere, quid de praefata formula sen-
tiendum videatur.
Propositio I.. — Romanus Pontifex, etiam quatemis dis-
tinctus a reliquo Ecclesix corpore, est subjectum infallibi-
litatis. — Hanc esse veram atque omnino tenendam doc-
trinam, evincunt tum sacrae Scripturae textus, tum con-
ciliorum ac traditionis documenta, tum sedis Aposto-
lica3 definitiones in universa Ecclesia receptae, quibus
doctores Catholici [adstruere solent Romani Pontificis
PROOEMIUM.
infallibilitatem. Nam hi textus, noii tantiim inerraiitise
pr^rogativam Romano Episcopo vindicant, sed simul
apertissime hoc ei privilegium adscribunt , quatenus
perso7ixareliquo Ecdesixcorpore distinctx. Yerbi gratia,
verba hcec Christi : Tu es Petrus et super hancpetram...,
Romani Pontificis infallibilitatem arguunt, eo quod cer-
tum faciant Romanum Pontificem positum fuisse, tan-
quan fundamentum hhricdd nunquam disjiciendse, id est,
Ecclesiae. Jam vero Romanus Pontifex non potuit poni
a Christo Ecclesic^ fundamentum, nisi quatenus distinc-
tus ab reliqua prc^ter ipsum Ecclesia. Alioquin Ecclesiae
fundamentum constituisset Christus ipsammet Eccle-
siam, quod pugnat in terminis. — Pc^riter verba \mc:
Tibi daho claves..., Romani Pontificis infcnllibilitatem
evincunt, quia denotant potestate ligandi, solvendi, coe-
lumque aperiendi vel claudendi, donatum fuisse Petrum
personaliter, seu singulariter, id est, quatenus a reliquo
Apostolorum collegio distinctum, proutindicatvox t«6i\
Idem evincit textus : Simon, Simon, ecce Satanas expeti-
vit vos... ego autem rogavi pro te, ut non deficiat fides
tua.,. confirmafratres twos. Tentatio communis lexpetivit
vos. Oratio respicit Petrum quatenus a reliquo Apostolo-
rum collegio distinctum , rogfam pro te. Immo expresse
contradistinguitur Petrus ab Ecclesia reliqua :Tu... con-
firma fratres tuos, Sane istud fratres confirmandi ofti-
cium, cui nequit non esse annexa infallibilitas, est prse-
rogativa Petri quatenus a reliquis Apostolis distincti.
Quomodo enim potuit Christus eum a cseterorum col-
legio clarius distinguere , quam dicendo : Tu confirma
1 Quoad hunc et alios Scripturae textus, vide supra, parte II, sectione III,
cap. I.
PROCEMIUM. III
fratres tuos? — Et tandem idem colligitur e textu Pasce
agnos . . . pasce oves. Sane qui pastor constituitur quoad
alios, officio isto donatur personaliter seu quatcnus dis-
tinctus ab istis aliis, quos tanquam oves regendos acce-
pit. Igitur dum verba haic Christi probant Romani Pon-
tificis infallibilitatem,simul et leque probant hacce prae-
rogativa eum donatum fuisse quatemsa reliquo Ecclesix
corpore distinctum.
Ad traditionismonumenta quod attinet, pervolvat lec-
tor qu?e congessimus tota sectione secunda partis se-
cunda>. Facile comperiet tot ista Patruni dicta, Concilio-
rumquedecreta,necnonRomanorumpr8esulumdefinitio-
nes in totaEcclesia receptas, equibus rigorose deducitur
Romani Pontificis infallibilitas, simul evincere, praero-
gativailla donatum fuisseRomanumPontificem^^i/rtl^/i^fs
a rellquo Ecclesix corpore distinctum ., seu, quod idem
est, donatam fuisse Romanam Ecclesiam, quatenm ab
aliis ecclesiis distinctam. Sit in exemplum celebris Irensei
textus : Ad hanc enim Ecclesiam propter potiorem princi'
palitatem^ necesse est omnem convenire Ecclesiam, hoc est ,
eos qui sunt undique fideles. Ibi vides Ecclesiam Roma-
nam, cujus fidei acquiescere tenentur omnes, apertis-
sime contradistingui a caeteris mundi ecclesiis. Igitur
sicut textus iste infallibilem arguitRomanamEcclesiam,
ita simul evincit eam hac prserogativa potiri, quatenus
distinctam a reliquo Ecclesix corpore. Atque idem evin-
cunt, verbi gratia, tum formula fidei cui, anno 517, Hor-
misdas Papa subscribi jussit; tum professio fidei a Gra3-
cis emissa in concilio Lugcjunensi, anno 1274; tuni
definitio Florentini Concilii, anno 1459.
Igitur infallibilitatis prserogativa donatus est Roma-
IV PROCEMIUM.
nus Pontifex quatenus distinctus a reliquo Ecdesix cor-
pore. Et haec est communis ac omnino tenenda catholi-
corum doctrina.
Propositio II. — Corpus Episcoporum^ quatenus com-
plectens caput siium Romanum Pontificem, est infallihi'
litatis subjectum. — Quando nempe communi judicio de
fide pronuntiant Romanus Episcopus et alia corporis
episcopalis membra, illud commune judicium est intal-
libile. Nam 1'' illa totius episcopalis corporis infallibilitas
ex infallibilitate capitis necessario sequitur. Supponun-
tur quippe cceteri Episcopi eodem modo judicare ac Ro-
manus Pontifex. Cum ergo judicium Romani Pontificis
(ex propositione prima) sit infallibile, erroneum esse
nequit dumabaliisetiam Episcopis illud idem judicium
pronuntiatur. — 2'' Ipsimet corpori Episcoporum, qua-
tenus caput complectenti, contulit Christus infallibili-
tatem. Dixit enim Apostolis, stante cum ipsis apostolici
collegii capitePetro, Quidquid ligaveritis.., quidquidsol-
veritis,.. Et rursus : Euntes docete... qui non crediderit
condemnabitur . Corpori Episcoporum infallibilitatem
verbahoecvindicant, dummodo tamen communi judicio
tum caput tum alia hujus corporis membra ligent et sol-
vant^ et, eamdem cum Cdiipiie fidem doceant. Nam Apos-
tolis quatenus a Petro sejunctis, nec per citata verba,
nec per ullum alium sacrae Scripturse textum, inerrantise
prserogativam Chrfstus contulit. Igitur corpori seu col-
legioEpiscoporum, quatenus caputcomplectenti, et idem
cum capite judicium de fide pronuntianti, contulit re-
vera Christus inerrantiae prserogativam — 5'' Quod autem
dicta infallibilitas , corpori Episcoporum competens ,
non immediatedi Christo, sed mediante Papa dimanet, vi-
PRO(EMIUM.
detur Patrum traditioni niagis consonum. Dicit, verbi
gratia, sanctus Leo : « Si quid cum eo commune ca^teris
voluit esse principibus, nunquam nisi per ipsnm dedit
quidquid aliis non negavit » (serm. 4 , de ipsius as-
sumptione ad summum Pontificatum, col. 1 6, edit. Balle-
rinorum). « Hujus muneris sacramentum ita Dominus
ad omnium Apostolorum officium pertinere voluit, ut
in beatissimoPetro, Apostolorum omnium summo, prin-
cipaliter collocaret, et abipso quasi quodam capite, dona
sua velit in corpus omne manare » (ibid., col. 655). —
Ad rem etiam faciunt ha3C sancti Innocentii I verba :
« A quo (Apostolo Petro) ipse episcopatus et tota aucto-
ritas nominis hujus emersit » (apud Coustant,col. 888).
« Ad Petrum, id est, sui nominis et honoris auctorem »
(ibid. 896). Ut nempe Ghristus Dominus Ecclesiae suae
unitati magis consuleret, voluit nullam esse penes Epis-
copos gubernativam potestatem , ac proinde nullam in-
fallibiliter judicandi praerogativam , nisi per ipsummet
caput Ecclesise Romanum Pontificem. Quod sic exprimit
sanctus Thomas : « Petro soli promisit : Tibi dabo claves
regni coelorum ; ut ostenderetur potestas clavium per
eum ad alios derivanda^ ad conservandam Ecclesiae uni-
tatem » [contra genteSy l. 4, c. 7).
Propositio III. — Corpus Episcoporum^ quatenus dis-
tinctum a capite suo Romano Pontifice, non est subjcc-
tum infaUibilitatis^ nisi in eo sensu, quod semper extituri
sint multi Episcopi Romano Pontifici quoad fidem consen-
tientes ct obsequentes. — Ecclesiam constituit Christus
ad instar Ovilis, cujus oves regerentur a multis pastori-
bus, sub unico tamen pastoresupremo. Ecclesia scilicet,
ex institutione Christi, est societas gubernantium et gu-
n PRO(EMIUM.
bernatorum. Ad gubernandum posuit Christus Episco-
pos ; simulque uni ex istis Episcopis, id est Romano
Pontifici, cseterossubjectos voluit. Undeipsammet Eccle-
siam gubernantem constituit Ghristus tanquam corpus
morale, cujus caput Romanus Pontifex, membra cseteri
Episcopi. Et cum sic constitutam Ecclesiam suam usque
ad mundi finem duraturam promiserit, nunquam con-
tingere potest utnon sint in Ecclesia multi Episcopi sedi
RomanjE quoad fidem adhserentes, et obsequentes. Igi-
tur corpus Episcoporum, quatenus a capite suo distinc-
tum, est revera infallibile in eo sensu quod totum vel fere
totum a vera fide non possit deficere. Nimirum est infal-
libile solummodo infallibilitate subjectionis et adha^sio-
nis relative ad caput. Et illa infallibilitas nec toti col-
lectioni, nec uUi determinato membro inhaeret, sed in
eo consistit quod providebit Christus ut multa semper
episcopalis corporis membra in vera fide remaneant.
Magnum ergo discrimen inter corpus Episcoporum
quatenus capiti adhserens, et corpus episcoporum qua-
tenus distinctum a capite. Nam corporis Episcoporum
in priori sensu intellecti quodlibet membrum est in-
fallibile : utpote pronuntians illud idem judicium
quod pronuntiant caeteri omnes cum capite suo. Si enim
aliter aliquod membrum judicaret, jam desineret esse
membrum illius corporis, quod supponitur communi
judicio cumcapite pronuntiare. At vero si agatur de cor-
pore Episcoporum quatenus a capite distincto, jam de
nullo determinato membro infallibilitas asseri potest.
Imo nec certa est infallibilitas majoris partis Episcopo-
rum.IUud solummodocertumifore semper multosEpis-
copos Romano Pontifici quoad fidem adhserentes ; et Ec-
PUO(E!\IIUM. ^ii
clesiam giibernantem totam consistere in illis Episco-
pis capiti adha^rentibus et obsequentibus ; ca^teros vero
diversam fidem prolitendo seipsos extra Ecclesiam eje-
cisse.
Propositio IV. — Alii prxter Episcopos christiani non
simt infallibilitatis subjectum, nisi in eo sensu quod seniper
extituri sint multi fideles, Ecclesix gubernanti quoad fidem
adhxrentes et obsequentes. — Quod semper multi exti-
turi sint fideles Ecclesise gubernanti obsequentes, sequi-
tur ex eo quod, vi institutionis divina^, Ecclesia sit socie-
tas Episcoporum gubernantium, et populorum guber-
natorum. Igitur deficientibus gubernatis, deficeret ip-
sametEcclesia, quam tamen promisit Ghristus ad finem
sseculi duraturam. Alio sensu infallibiles non esse po-
pulos, vel ex eo patetquod Episcoporum regimini ad hoc
prtccipue subjecti sint utveram fidem edoceantur.
Propositio V. — Ergo erroneum est systema infallibi'
litatem ita reponens in senatu seu coUegio Episcoporum,
ut nullus Episcopus quatenus ab isto collegio distinctus, sit
infallibilitatis subjectum, — Aperte sequitur ex proposi-
tione prima ; id est, ex eo quod Romanus Episcopus,
etiam quatenus distinctus a reliquo Ecclesia) corpore,
dicta pra^rogativa donatus sit.
Propositio YI. — Ergo erroneum est systema infallibi'
litatem non agnoscens nisi in conjuncto consensu capitis et
corporis; ita scilicetid nec Papa qualenus distinctus ab
Episcoporum corpore, nec corpus Episcoporum quatenus
distinctum a Papa^ infaUibilitate potiatur . — X^evie item
sequitur, e propositione prima, qua Romano Pontifici,
etiam quatenus a reliqua Ecclesia distincto , infallibili-
tas Yindicatur.
Tin PRO(EMIU>f.
Propositio VII. — Ergoj erroneum est systema , quo
infallibilis quidem Papa declaratur, sed solummodo qua-
tenus imtrumentum^ per quod Ecclesix fides resonat et
edimtur. — Hujus nuper invectae subtilitatis falsitas
sicostendi potest : — ISn eo systemate, Romanus Pon-
tifex infallibilis non esset nisi tanquam relator fidei
aliorum; et quidem in hoc solo sensu quod referret
sine alteratione id quod credunt alii. Quod nempe fides,
sic a Romano Pontifice relata, infallibiliter vera sit,
proveniret ex eo quod Christus infallibilem fecisset
Ecclesise fidem ; non autem ex eo quod infallibilem
fecisset fidem ipsam Romani Pontificis. Unde Romani
Pontificis inerrantia tota consisteret in prserogativa
referendi sine alteratione, transcribendi sine mendo,
clamandi sine mutatione id quod credit Ecclesia. Equi-
dem errare non posset Pontifex veram credendo illam
ipsam Ecclesise fidem quam ipse referret et enuntia-
ret; at ex eadem prorsus ratione, qua infallibilis est
minima vetula, dummodo fidei ab Ecclesia prsedicatse
adhaereat. Igitur in eo systemate, Romanus Pontifex,
quatenus a reliquo Ecclesise corpore distinctus, infaili-
bilis fidei prserogativam non recepisset ; sed eam e con-
tra recepisset corpus Ecclesiae, quatenus distinctum a
capite. Caput siquidem, canalis dumtaxat officio fun-
gens, et Ecclesise reliquae fidem transfundens, non eam
infallibilem efficeret,sed jam infallibilem transmitteret.
Idautem erroneum esse patet ex propositione prima. —
2** In eo systemate falsa forent verba Christi : Ego rogavi
pro te ut non deficiat fides tua. Nam Christus infallibilis
fidei prserogativam constituisset in Ecclesiae corpore.
Capitiautem contulisset, non ipsam inerrantiam fidei.
PRO(EMIUM. IX
sed solam inerrantiam in referendo, seu transcribendo,
seu proclamando aliorum fidem. Proinde non verifica-
rentur verba Christi, rogavi ut non deftciat fides tua.
Siquidem vox tiia ipsammet Petri fidem designat, non
aliorum. Immo ibi apertissime infallibilis declaratur
fides Petri, quatenus contradistincti a reliquo Ecclesia?
corpore. Nam, — 5% addit Christus: Tuvero confirma fra-
tres tiws. Christus nempe, primum et directe, infallibi-
lem reddidit fidem Petri ; siquidem voluit ut ista non
deficiat, et ut per istam confrmetur^ et per ejusmodi
confirmationem infallibilis reddatur fratrum seu reliqui
Ecclesiae corporis fides. Jamvero, in systematequodcon-
futamus, Petrus, seu Romanus Pontifex non constitutus
fuisset quoad propriam suam fidem infallibilis, et fidei
fratrum confiriiiator; sed esset dumtaxat canalis, jam
infallibilem fratrum fidem transfundens ; et ideo tantum
propria ipsius fides esset infallibilis, quia infallibilem
aliorum fidem ipse sine alteratione transfunderet, eique
ad haereret. Confirmaretur nempe a fratibus, non ipse
fratres confirmaret. — 4° Romano Pontifici commissum
est officium oves et agnos, seu reliquam prseter caput
Ecclesiam, pascendi. Adquod officium imprimis pertinet
veram Christi fidem infallibiter prsebere ac injungere.
Ast in absono systemate quod confutamus, Romanus
Pontifex non pasceret oves quoad fidem , sed potius ab
eis pasceretur. Ipsesiquidem non esset nisi instrumen-
tum, per quod fides ovium personaret. Et huic ovium
fidei, jam per se infallibili, ipse obsequi teneretur. —
5*^ Romano Pontifici competit plena et suprema potestas
universalemEcclesiampascendi, regendi et gubernandi.
Estque id dogma catholicum, omnino certum et tenen-
X PR0(EMIU3L
dum. Huic porro dogmati adversatur absonum systema
de quo agimus. Plena enim et snprema essenequit potes-
tas Ecclesiam pascendi ac regendi, nisi complectatur
regulandae fidei potestatem, qu?e prsecipua est, et quse
debet necessarioesseinfallibilis. Ast, in dicto systemate,
infallibilitasfidei a Christo constituta fuisset in Ecclesise
corpore; et Romano Pontifici non alia collata esset in-
fallibilitas, quam instrumentaliter significandi quid
credat EcclesioB corpus. Proinde suprema regulandse fidei
potestas esset penes corpus Ecclesiae , non penes Roma-
num Pontificem. Alias omitto rationes, queis magis ac
magis dicti systematis falsitas ostendi posset. Utinam ii
ad quos pertinet ulteriorem nascentis istius erroris pro-
pugnationem cohibeant; ne alioquin serpat ut cancer,
ac postea non sine multorum commotione acdamno pro-
scribendus sit.
Propositio YIII. — Romani Pontificis infallibilitas est
personalis in vero acmagis obvio hiijiis vocis sensii^ licet
personalis non sit in aliis minus obviis sensibns, — Etenim
personalis intelligi potest Pap^e infallibilitas, 1° in eo
sensu quod infallibilis sit Romanus Pontifex quatenus a
reliquo Ecclesise corpore distinctus; 2'' in eosensu quod
Papse infallibilitas excludat quodlibet aliud infallibilita-
tis subjectum ; 5° in eo sensu quod infallibilitas Papse
competat ut personae privatse, seu ut doctori privato.
Porro primns sensus est magis obvius. Dum nempe
quis dicit : Romani Pontificis infallibilitas esipersonalis^
perinde est (nisi aliud contextus suadeat) ac si diceret :
est infallibilis Pontifex quntenus a reliqno Ecclesix cor-
pore distinctus. Adhibetur, nempe vox personalis , ad
significandum inerrantia^ proerogativam non esse dum-
PROCRMIUM. XI
taxat penes collegium aliquod, id cst penes Episcopos
communi judicio cum* Papa pronuntiantes, sed etiam
penes Papam quatenus a reliquo isto collegio distinc-
tum. Oui sensus ut niagis pateat, supponamus ab aliquo
regeconstitutum fuisse supremum totius regni tribunal ;
et huic tribunali prsBfectum fuisse supremum quemdam
judicem; et huic judici coUaiam fuisse potestatem defi-
nitive seu in ultima instantia pronuntiandi, duobus
modis, id est: vel per seipsum solum, vel communi cum
nonnulis aliis judicibus sententia. Sane hujus primarii
judicis suprema jurisdicendi potestas dici posset perso-
nalis in vero et obvio sensu. Ipsi nempe competeretqua-
tenus ab aliis judicibus distincto, quamvis competeret
etiam toti judicum csetui, quando communi judicio pro-
nuntiarent. Similiter autem personalis dicitur Romani
Pontificis infallibilitas, ad significandum infallibilem
esse fidei definitionem duobus modis, idest: tum ex eo
solo quod a Papa pronuntietur, tum quatenus pronuntiata
communiter a Papa et reliquo Episcoporum coUegio. Et
in hoc magis obvio sensu omnino certum est personalem
esse Papae infallibilitatem. Ghristus nempe dicendo :
Rogavipro te ui non deficiat fules tua.. . confirma fratres. . .
pasce agnos.. . pasce oves,. . super hanc Petram xdificaho. . .
instituit infallibilem fore fidei deiimiionem ex hoc solo
quod a Petro seu Romano Pontifice pronuntiaretur.
Equidem instituit etiam infallibilem fore quando pro-
nuntiaretur communiter a Petro et reliquo Apostolorum
coUegio, ut evincunt verba, guodcumque ligaveritis... ;
sed ha?c posterior infallibilitas totius episcopalis corpo-
ris cum capite suo definientis, priorem infallibilitatem
Romano Pontifici personalem nuUatenus destruit.
XII PR0(EM1UM.
Secundus autem sensiis, quonempe Romani Pontificis
infallibilitas personalis diceretur ad excludendum quod-
libet aliud infaliibilatis subjectum, erroneus consendus
est. Nam Romanus Pontifex est quidem personaliter , seu
quatenus a reliquo episcopali collegio distinctus, verum
infallibilitatis subjectum; non tamen unicum. Siqui-
dem, ex propositione secunda, constituit Christus et
aliam infallibilem auctoritatem , videlicet corpus Epis-
coporum cum capite suo concorditer de fide decernen-
tium. Insuper aliquo etiam modo infallibilitatis subjec-
tum dici potest corpus Episcoporum quatenus a capite
suo Romano Pontifice distinctum ; immo et corpusfide-
lium quatenus abEcclesia gubernante distinctum, prout
propositione tertiaetquarta dictum est. Underejicienda
quidem foret infallibilitatis personalis locutio , si ad-
hiberetur in secimdo sensu. At non solet in hoc sensu ad-
hiberi. Proinde scriptores catholici dictamlocutionem ad-
hibentes intelligendi sunt in primo sensu, qui et obvius
et legitimus omnino est.
Tertium sensum diximus quo qnis personalem^sseTerei
Papse infallibilitatem, ad significandum eam ipsi ut per-
sonx privatx^ competere. Et in hoc sensu vocabulum
istud alicubi Fenelonius impugnat; contendens nempe
Romano Pontifici, ut Ecclesise capiti, non ut doctori pri-
vato, collatam inerrantiae praerogativam. In qua senten-
tia concordant cbmmunius doctores catholiei, quamvis
multorum etiam sit contraria opinio. Sed tertiusille sen-
sus nequaquam obvius est, nec supponi debet a scriptore
intentus, nisi excontextu pateat.
Propositio IX. — Locutio infallibitatis separatx recta
est in aliquo satis obvio sensu, erronea in alio. — Potest
PRO(EMIUM. xin
nempe quis infallibilitatem Romani Pontificis separatam
dicere in eo sensu, quod infallibilis sit Papa quatenus
distinctus ab Episcoporum collegio,seu itaut certo vera
sit defmitio per hoc solum quod pronuntiala sit a Papa,
et abstrahendo ab hoc, an idem sit necne aliorum Epis-
coporum judicium. Et cum hac interpretatione, quae
magis obvia est, Romani Pontiiicis infallibilitas est revera
et diddehet separata, prout e propositione prima sequi-
tur.
Si quis vero illa voce uteretur ad excludendum quod-
libet aliud infallibilitatis subj ectum , erorrem obtruderet .
Nam Episcoporum coUegium, quatenus cum capite suo
Romano Pontifice defmiens, est pariter infallibilitatis
subjectum, ut dictum est propositione secunda. Immo
Episcoporum collegium, quatenus a Papa distinctum, ac
etiam fidelium multitudo, quatenus ab Ecclesia guber-
nante distincta, sunt aliquo modo infallibilitatis subjec-
tum; in eo nempe sensu, quod semper extituri sint
multi Episcopi, et fideles multi, Romano Pontifici quoad
fidem consentientes et obscquentes. Erraret proinde
qui Papse tribueret infallibilitatem separatam^ in sensu
exclmivo^ id est, quodlibet aliud praeter Papam infalli-
bilitatis subjectum excludente.
Propositio X. — Ex eo quod Papa infaUibilis sit qua-
tenus distinctus a reliquo Ecclesix corpore^ seu ex eo quod
ejus infallibilitas sit, in exposito sensu obvio^ personalis
et separata, sequitur in praxi Papalem definitiohem esse
p7^orsus quoad omnes et singulos statim obligatoriam, an-
tequam constet accessisse aliorum Episcoporum consensum.
— Equidem semper continget ut fides, a Papa definita,
sit simul multorum saltem Episcoporum fides. Nam si
XIV
PRCKEMIUM.
contrarium accideret, vera fides non resideret nisi in
capite ; ac proinde periisset Ecclesia ; quae sicut nequit
esse truncus sine capite, ita nec esse potest caput sine
corpore. Igitur hoc ipso quod Papa propositionem defi-
niat, jamapriori certum est, hancesse, etsemper fuisse
et semper futuram multorum Episcoporum fidem. At
fieri potest, ut de hac fide multorum Episcoporum uni-
cuique Episcopo vel unicuique fideli nullatenus constet.
Et nihilominus, tenentur omnes et singuli Pontificise
defmitioni statim et ex animo adhcerere ; siquidem defi-
nitionis infallibilitas jam omnino certa est, per hoc so-
lum quod Papa sit infallibilis quatenus a reliquo Eccle-
sise corpore distinctus, seu ex eo quod ipsi competat
infaliibilitas in supra dicto sensu personalis et sepa-
rata.
§ 2. — Adnotatio de quibusdam tomi secundi verbis, Jesuitas Galliae res-
picientibus; necnon de commodatis mihi documentis a clarissimo Carolo
Gerin.
1. Quse ame dicta sunt(tomo II, p. 77-108) de Jesuitis
Gallise, nolim aliter intelligat lector quam ipse scribens
intellexi. Quia vero nonnulli, prout ad me perlatum est,
in hisce paginis minus benevolum sibi videre visi sunt
scopum (quem tamen vel ipse paragraphi titulus palam
excludit), expresse declarandum duxi, me id solum in-
tendisse, ut a societate Jesu, de sede Apostolica Pioma-
nisque Pontificibus tam prseclare ac constanter bene-
merita, injuriam repellerem, qua lugendse aliquot de-
generum ejus membrorumaberrationis ipsamet rea tra-
duceretur. Nec erat cur distinctius exprimerem ibi agi
de quibusdam solimmodo^ minime vero de omnibus Je-
PR0(EM1UM. XV
suitis Gallise. Licet enim Provinciales et alii pauci pro-
vinciarum Gallioe primariiviri, haudquaquam, prout de-
cuit, sese tunc gesserint, quis jure possit hanc superio-
rum culpam inferioribus adscribere? Hi siquidem, quid
a paucis istis praepositis in transversum ageretur, sin
minus omnes, plerique saltem ignorarunt. x\liunde vero
testantur indubitata historiae monumenta, Gallos gene-
ratim Jesuitas, etiam post infaustam anni 1682 decla-
rationem, doctrina^ de Romani Pontificis infallibilitate
adha^sisse. De quo videri possunt Fenelonii epistolae,
necnon recens ac tanti momenti volumen, Redierches
sur rAssemblee de 1682, auctore clarissimo Carolo Gerin.
2. Prsefato scriptori Garolo Gerin debentur, prout jam
alias monui, praecipua inedita documenta, qua^ de Fa-
cultateParisiensi, necnon cleri comitiis anni 1682, tum
in prcesenti tractatu, tum in publicatione periodica Re-
vue dessciences ecclesiastiques, publici juris feci. Ipsesci-
licet, eximia comitate acbenevolentia, ea mihi commo-
daverat ac edi a me consenserat. Quod autem, instante
Vaticano concilio, dictus vir inedita ejusmodi documenta
detexerit, et suum nunquam satis nostratibus commen'
dandum ediderit librum , Recherches sur tAssemhlee
de 1682, id ego unum e praestantissimis dixerim bene-
ficiis, quibus, providente Deo, catholica Ecclesia nostris
temporibus donata est.
TRACTATUS
DE PAPA
PARS IV
ROMANO PONTIFIC! VINDICATUR POTESTAS !N REM
TEMPORALEM SOCIETATLM CIVILIUM
Praevia disceptatione statum qujfistionisdeterminabimus; in
hunc prsecipue scopum ut lector quoad ejusmodi potestatem
sedulo distinguat queestionem mi sit a qusestione qualis sit;
id cst, quiestionem an Romano Pontifici revera competat ali-
qua in rem temporalem statuum poteslas, a qusestione quaUs
ea potestas sit, directane an indirecta. Nam quod aliqua com-
petat, est certa prorsus ac tenenda doctrina, prout abunde
probabitur, non autem mera opinio qua3 licite impugnari ac
rejici valeat. Qualis vero ea sit, non eodem modo doctores
catholici exposuere. Alii nempe directam, indirectam alii
propugnarunt. Qua prsemissa de statu qusestionis discepta-
tione, variis argumentis in totidcm sectiones distributis Ro-
mano Ponlifici vindicabitur in rcm te?Tiporalem principum
2 TKACTATUS DE PAPA.
'vera potestas, sive direcla ha^c dici debeat, sive potius indi-
recta Et tandem sectione ultima exponemus quo sensu el
quibus argumentis sive directa sive indirecta potestas a suis
respective defensoribus intelligatur ac propugnetur.
DISCEPTATIO PR^VIA
DE ST.\TB «IliKSTIOBilS
PRorosmo \\ — Duples moveri potest, ac de facto tnota est
quxstio de potestate Papx in rem temporalem societatum civi-
lium, videlicet : an sit, seu quxstio de re; et quahs sit, seu
nuxstio demodo. -Quodutraque moveri quajstio possit per
se patet. Quod de facto mota sit, testantur theologorum libr.
de utraque disserentes. ,,....
Proposit.0 \\\ - Ex eo quod doctores cathohci inter se non
consentiant demodo Imjus potestatis, et modus ille incertuss,t;
non sequitur rem seu potestatem ipsam nonesse omnmo certam,
atque ut takm ab ipsis conmuniter admissam. - Plurima nempe
nuoad rem certa sunt et extra omnem omnino confrov^r-
siam, licet quoad modum disputationi et opinionum var.etati
obnoxia remanserint. Sane si de faclis historicis agalur, exti-
tisse ac peccasse regem Salomonem certum est; an vero poeni-
fens obierit, incerlum. Pariter ingenti doctrin» fama floru.sse
Ori-enem, sana^menlis negat nullus; an vero heterodoxe sen-
serit et docuerit, disputatur. Atquc ut ipsa ctiam dogmata in
exemplum adducamus, divinarum personarum trin.tas arti-
culus fidei est : de modo autem quo tres persona. sese habent
in Deo variiB apud doctores catholicos extant disputat.ones
ac opiniones. Item Episcopis legitime constitutis competere
jurisdictionem in suas respective di(Bceses, dogma ca hol.-
cum est : an autem jurisdictio ha>c dicenda sit immed.ate vel
mediate a Christo dimanans, disputatum est.
PARS QUARTA. 3
Igitur diversimode quidem potestatem Papae in temporalia
statuum doctores catholici intellexerunt, et alii directam pro-
pugnaverunt, indirectam alii ; at licet disputantes de qualitate
hujusce potestatis, ipsam tamen potestatem communi sen-
tentia ut omnino certam docuerunt, prout mox patebit.
Proinde apertissimo sophismate nugantur Gallicani syste-
matis sequaces, quando sic arguunt : Dictx potestatis propu-
gnatores inter se disputant, directa ne sit an indirecta; ergo nihil
jrrobot eorum auctoritas. Disputant quoad modum, non quoad
rem; ac proinde, quoad rem, tota stat ipsorum consensui
auctoritas. Dicto sophismate, inter alios, usus est hetero-
doxus Barclaius, qui sic a Bellarmino perstringitur : Licuit
cathoUcis scriptoribus qui consentiunt in re, disputare de modo :
non licuit Barclaio adversus omnes alios scriptores, atque ad-
versus omnem conciliorum etiam generalium senteiitiam, negare
omnino potestatem summi pontificis in temporalibus. Quemad-
modum licuit et licet scholasticis doctoribus, qui confitentur in
Deo unitatem essentix cum trinitate personarum, multa dispu-
tare de attributis essentiae divinx et personarum constitutione :
sed 7ion licuit arianis veteribus et novis, vel essentias Dei scri-
hendo multiplicare, vel trinitatem confundere. Pari ratione Hcuit
et licet cathoUcis doctoribus, qui consentiunt de substantia sep-
tem sacramentorum, disputare de multis qux ad fidei funda-
menta non pertinent : non tamen licetnec licuit sectariis luthe-
ranis et calvinistis tam multa scribere contra substantiam et
numerum sacramentorum : quod idem de aliis fidei dogmatibus
dici potest. (Contra BarcL, cap. i, edit. Venet. 1721 t V
p.32.) ' • '
Propositio \\\\ - Ut erroneusprobeturprimus e quatuor arti-
culisgallicanis annim^, satis est certam probari Romanl Pon-
tificis potestatem in rem temporalem statuum, non autem ne-
cesge est ut potestas illa directa indirectave probetur. — Nam
in dicto articulo sic pronuntiarunt Episcopi comitiorum
anni 1682: « Htec sancienda et declaranda esse duximus :
4 TRACTATLS DE PAPA.
Primum, Beato Petro ejusque successoribus Chrisli vicariis,
ipsique Ecclosise rerum spiritualium et ad aeternam salutem
pertinentium, non autem civilium ac temporalium a Deo tra-
ditam potestatem, dicente Domino : Regmm meum non est de
hoc mundo : et iterum : Reddite ergo qux sunt Caesaris Cae-
sari, et qux sunt Dei Deo : ac proinde stare Apostolicum
rllud : Omnis anima potestatibus sublimioribus subdita sit; non
0st enim potestas nisi a Deo; qux autem sunt, a Deo ordinata
sunt : itaque qui potestati resistit^ Dei ordinationi resistit. Reges
ergo et Principes in temporalibus nulli ecclesiasticai potes-
tati Dei ordinatione subjici, neque auctoritate clavium Eccle-
siae directe vel indirecte deponi, aut illorum subditos eximi
a fide atque obedientia ac praestito fidelitatis sacramento solvi
posse; eamque sententiam publicse tranqnillitati necessariam,
nec minus Ecclesise quam imperio utilem, ut Yerbo Dei, Pa-
trum tradilioni et sanctorum exemplis consonam, omnino
yetinendam. »
Ibi sane apertissime negatur qudelibet, et sive directa sive
indirecla, Romani Pontificis potestas in rem temporalem Re-
gum et Principum. Erroneus ergo articulus, si certa probetur
ejusmodi Romani Pontificis auctoritas, qnamvis nori dirima-
tur qusestio, an directa vel indirecta dicenda sit.
Propositio IVa. — Prcecipua et maximi momenti qudestio est an
Romano Pontifici jure divino competat vera potestas in rem
temporalem statuum. Qualis autem haec potestas sit, directa ne
an indirecta, est secnndaria sev minoris momenti quxstio. —
I. Si Romano Pontifici vera competat in rem temporalem
statuum potestas, etiamsi potestas hsec indirecta solummodo
sil, sequitur societates civiles, licet ab Ecclesia jure divino
distinctas, non esse tamen ab ipsa independentes, sed e con-
tra ei jure divino subesse quoad materias omnes quse fmem
Ecclesiae, id est, salutem animarum, prsepedire possent. Se-
quitur proinde posse a Romano Pontifice, utpote plenam re-
ijendse universalis Ecclesise potestatem obtinente, prohiberi
PARS QUARTA. 5
ac annullari quidquid in societatibus civilibus dicto Ecclesige
fini nocivum foret; Reges autem, gubernia et populos teneri
omnino ad obtemperandum ejusmodi decretis Pontificiis, id
est, ad vitandas vel (si jam inductae sint) ad corrigendas eas
omnes socielatis civilis ordinationes, quas Papa definieril
dicto Ecclesise fini adversari. Sequitur ulterius, si Rex aliquis
populum suum catholicum persecutione, vel decrelis suis,
aut aliis malis artibus pervertere tentet, et ad hseresim infi-
delitatemve impellat, nec aliter in ejus regno fides catholica
salva esse possit quam ipsiusmet regis depositione, posse de-
positionem illam Romani Pontificis auctoritate procurari. Ha^
sane consectaria maximi momenti esse nemo negaverit. Nec
leviora opposita; doctrinae corollaria. Ex ea nempe logice de-
ducitur quae recentioribus temporibus vocata est societatum
civilium sdscularisatio; id est, praitensum jus staluum sese
constituendi, legesque suas ac csetera quselibet ordinandi,
nuHa habila ratione verae religionis a Ghristo Deo revelatse,
aut legum Ecclesiaj. Nam si teneatur gubernium res suas sae-
culares ita ordinare, ut finem Ecclesise, id est, aeternam ani-
marum salutem non prsepediat, jam independens non est a
supremo EcclesioeRectore, Romano Pontifice. Ad hunc siqui-
dem pertinet edocere ac definire quid saluti animarum ad-
versetur; cum qusestio haec spiritualis sit, nec competentiam
ullam habeant reges et gubernia ad decernendum de spiri-
tualibus.
Ca^terum proecipuam quoestionem esse, an Romano Ponti-
fici vera competat in rem temporalem statuum potestas, non
autem qualis ea sit, satis liquet e primo quatuor articulorum
annil682. Ibi siquidem, non hoc vel illo modo intelligenda
dicla potestas contenditur; sed prorsus negalur quselibet, sive
directa sive indirecta, ejusmodi auctorilas.
II. Secundariam vero et minoris momenti esse aliam de
directa indirectave potestate quaestionem, coUigitur ex eo
quod in utraque sententia iidem in praxi effectus conse-
6 * TRAGTATUS DE PAPA.
quantur. Quidquid nempe alii Romanis Pontificibus \indi-
cant ratione directse potestatis, idipsum alii ratione mdirectx
ipsis adscribunt.
Propositio V\ — Quibus argumentis Eccleside vindicatur po-
testas in rem temporalem statuiim^ iisdem et Romano Pontifici
eadem potestas vindleatur, — Cum enim Romano Pontifici jure
divino competat plena regenda^ Ecclesiie potestas, quidquid
potestatis Ecclesia^ merito tribuitur, hoc ipso debet et Papae
tribui. Nec fingatur majorem esse potestatem in concilio Ec-
clesiam reprgesentante, quam in solo Papa. Nam, ut supe-
riori parte yidimus, si agatur de concilio-sine-Papa, major est
potestasPapse; si vero agatur de concilio-cum-Papa, necmajor
nec minor est papalis auctoritas. Igitur ut probetur Romani
Pontificis in rem temporalem slatuum potestas, merito infra
producuntur, non tantum documenta et auctoritates quae
dictum jus expressis terminis Papx tribuunt, sed etiam quse
illud ivihuuni Ecclesiag. Primus e quatuor articulis anni 1682,
quamlibet ejusmodi potestatem vicariis Christi ipsique Ecclesiae
denegat. Ad quem proinde explodendum errorem valent ar-
gumenta quse, sive Ecclesige, sive Romano Pontifici dictam po-
testatem vindicant.
Propositio VP. — Opinio (jux omnem potestatem^ id est, sive
directam sive indirectam, in rem temporalem statuum Ecclesix
denegatj expresse damnata fuit a Pio papa /X, in bulla Quanta
cura, propositione XXIV SijUabi. •— Damnatae hujus proposi-
tionis vigesimae quartae tenor est hujus modi : « Ecclesia vis
inferendte potestatem non habet, neque potestatem ullam tem-
poralem directam vel indirectam. » (BuUa Quanta cura, 8 de-
Gcmbris 1864.)
SECTIO I
ARGUMENTUM EX UNANIMI GONSENSU
DOCTORUM CATHOLICORUM, A TEMPORE SANCTI
BERNARDI, SEU A DUODECIMO S^CULO ,
USQUE AD ANNUM 1626
Duo hic expendenda : primo, qusdimYiidoctorumscholse de
prsesenti qusestione sentenlia; secundo, quse \is probandi sen-
tcntioe liuic inhsereat. Quamvis autem schola proprie dicta
initium a Magistro senlentiarum, seu Petro Lombardo, sump-
serit, ejusmodi tamen explorationem paulo allius inchoabi-
mus, id est a duodecimo saeculo.
§ 1 . — Doctrina sancti Bernardi ; — inanes Bossuetii artes ad eludendam
ejus auctoritatem.
Textus I. — « Audi tamen Apostolum quid de hujusmodi
(id est, De negotns temporalihus) sentiat : Sic non est inter vos
sapiens, ait ille, qui judicet inter fratrem et fratrem? Et infert :
Ad ignominiam vobis dico: contemptibiHores qui sunt iiiEcclesia,
illos constituite adjudicandum. lidiC[nc secundum Apostolum in-
dignetibi usurpas, tu Apostolicus, officium \ile, gradum con-
lemptibilium... Ego autem parco tibi. Non enim forlia loquor,
sed possibilia. Putas-ne hsec tempora sustinerent, si homini-
bus liligantibus pro terrena hsereditate et flagitantibus abs ie
judicium, \occ Domini tui responderes : homines, qiiis me
constituit judicem super vos? In quale tu judicium mox \enires?
8 TRACTATUS DE PAPA.
Quid dicit homo rusticanus et imperitus, ignorans primatum
suum, inhonorans summam et prsecelsam Sedem, derogans
Aposiolicae dignitati? Et tamen non monslrabunt, puto, qui
hoc dicerent, ubi aliquando quispiam Apostolorum judex se-
derit hominum, aut divisor terminorum, aut distributor ter-
ri:^um. Stetisse denique lego apostolos judicandos, sedisse
judicantes non lego. Erit illud, non fuit. Itane imminulor est
dignitatis servus, si non vult esse major domino suo : aut
discipulus, si non vult esse major eo qui se misit : aut filius,
si non transgreditur terminos quos posuerunt patres sui? Quis
me constituit jiidicem^ ait ille Dominus el magister : ct erit in-
juria servo discipuloque, nisi judicet universos. Mihi tamen
non videtur bonus aeslimator rerum,qui indignum putat apos-
tolis seu apostolicis viris non judicare de talibus, quibus da-
tum est judicium in majora. Quidni contemnant judicare de
terrenis possessiunculis hominum, qui in coelestibus et an-
gelos judicabunt? Ergo in criminibus, non in possessionibus
potestas vestra : quoniam propter illa, et non propter has,
accepislis claves regni ccelorum, prsevaricatores utique exclu-
suri, non possessores. Ut sciatis^ aii, quia Filius hominis habet
potestatem interra dimittendi peccata, etc. Qusenam tibi major
videtur et dignitas et potestas, dimittendi peccata, an prsedia
dividendi? Sed non est comparatio. Habent haec infima et ter-
rena judices suos, reges et principes terrse. Quid fmes alienos
invaditis/ Quid falcem vestram in alienam messem extenditis?
Non quia indigni vos, sod quia iiidignum vobis talibus insis-
tere, quippe potioribus occupatis. Denique ubi necessitas exi-
git, audi quid censeat Apostolus : Si enim in vobis judicabitiir
hic mundus^ indigni estis qui de minimis judicetis? Sed aliud est
incidenter excurrere in ista, causa quidem urgente; aliud
ultro incumbere ististanquam magnis dignisque taliet talium
intentione rebus. » {De consideratione^ lib. I, cap. vi ct vii.)
In hac ad'Eu2fenium III exhortatione duo asserit sanctus
Bernardus quoad temporales lites videlicet : l^ Non debet
PARS QUARTA.
siimmus Ponlifex orrfi/mWe judicandis ac dirimcndis ejusmodi
lilibus vacare; tum quia dehet allioribus intentus esse; tum
etiam quod principum et reguin terrie munus sit judicia hsec
exercere; 2° ipsi (amen vetitum non est id officii exercere ex-
traordinarie, id esl, necessitate exiyente^ seu aliqua causa ur-
(jente. Persuasum igitur sancto Bernardo, Romano Pontifici
non deesse poteslatem in eiusmodi lites, ac proinde in rem
temporalem socielatum civilium, in casu necessitatis vel ur-
gentis causas, id est (ut procul dubio intellexit sanctus vir)
quando id necesse foret ad praecavendum grave religionis et
Ecclesiae dctrimentum.
Quul Bossuet ad hunc textum? — Sibi faventem fingit. Citato
nempe loco ubi dicit Bernardus, nullum Apostolorum sedisse
judicem hominum, aut divisorem terminorum, aut distribu-
torem terrarum, sicexclamat Bossuet : « At nunc, si Deo pla-
cet, pro apostolicaauctorilaleorbemad arbitrium divident, ac
ducalus, marchionatus, comitatus, ipsa eliam regna distri-
Luent. » {Defensio^ parte I, libro III, cap. xv.) Ut adversariis
suisinvidiamconcitet,eis affmgit Bossuetus stoliditatemillam,
jus esse Papoe ducatus et re(jna pro arbitrio distribuere. Mox vi-
debit lector longealiamesseillorum doctrinam. Interea rema-
net a S. Bernardo attributam Papsepotestatemde temporalibus
judicandi, necessitate exiijente, causa urgente. — In citato textu
sancli Bernardi non aliud exprimiasseritBossuetius quam doc-
trinam lianc : Ad claves j^erlinent sola coelestia {Defensio^ loco
cit.). Sed expressis verbis asscrit S. Bernardus posse a Papa
res etiam temporales judicari incidenter, necessitate exigente^
causa urgente. — Tandem ad haec ullima verba deveniens Bos-
suelius, mirum quo effugio sese expediat, et vocabulum istud
incidenter contorqucat : « Quid sit in rem aliquam incidenter
incurrere, inquit, jurisconsulti sciunt. Puta cum quis judcx
ecclesiaslicus de malrimonio cognoscens, incidenter, et, ut
aiunt, casualiter de dote alimentisve decernit » {Defensio, loco
cit.). S'ed, qua}so, quid expendit S. Bernardus in toto citato
10 TRACTATUS DE PAPA.
textu? Nimirum an debeat necne summus Ponlifex pro tribu-
nali sedere ad judicandas temporales lites. Haec autem ejus
conclusio : 1'' Non debere summum Pontificem ultro incumbere
istis tanquam magnis dignisque tali et talium intentione rebus;
2" suam vero mentem non esse quod non possit legitime sum-
mus Pontifex, ubinecessitas^ exigitjncidenter incurrerein ista^
causa urgente. Ut autem firmet hanc ultimam sententiam suam,
allegat dictum sancti Pauli : St enim in vobis judicabitiir hic
mundus, indigniestis qui de minimis judicatis? Igitur intelligebat
sanclus Bernardus posse a Papa dirimi, necessitate exigente^
lites illius speciei de qua loquitur Apostolus. Alioquin perpe-
ram dictum ejus allegasset. Porro ibi sanctus Paulus prohibet
ne Christiani Utes suas temporales ad paganorum tribunalia
deferant. Vultque aliquos de Ecclesiaad illas judicandaseligi.
Quodautem loquatur ibi sanctus Paulus de causis ecclesiasticis
christianorum, aut tantum de causis temporalibus connexis
cum ecclesiasticis, et quse ratione hujus connexionis possint
ab ecclesiastico judice incidenter dirimi, stultum foret vel in
qusestionem adducere ; cum ex contextu pateat cum loqui de
litibus et processibus possessiones temporales spectantibus.
Ergo et sanctus Bernardus eorum judicium Papse tribuit cum
Yesiriciione ubinecessitas exigit. Et quod addat incidenter, idem
est ac si dixisset extraordinarie. Cseterum interpretatio vocis in-
cidenter a Bossuetio excogitata, adeo absona visaestdoctissimo
Bianchi, ut eam sic perstrinxerit : Egli spiega in sentimento
stravagantissimo le inirole di san Bernardo. {Della potesta della
Chiesa, t. II, p. 524, edit. Romae 1745.)
Textus II. — « Quid tu denuo usurpare gladium tentes, quem
semel jussus es ponere in vaginam? Quem tamen qui tuum
negat, non satis mihi videtur attendere verbum Domini dicen-
tis sic : Converte gladium tuum in vaginam. Tuus ergo et ipse;
tuo forsitan nutu, etsi non tua manu evaginandus. Alioquin
si nullo modoad te pertineret et is, dicentibus apostolis, ecce
gladii duo hic, non respondisset Dominus, satis est, sed, ni-
PARS QUARTA. 11
mis est. Ulerque ergo Ecclesiae, et spiritualis scilicet gladius,
et materialis; sed is quidem proEcclesia,illeYeroet ab Ecclc-
sia exerendus est. IUe sacerdotis, is militis manu, sedsane ad
nutum sacerdotis etjussumimperatoris. Et delioc alias. Nunc
vero arripe illum qui tibi ad feriendum creditus est, et vulnera
ad salutem, si non omnes, si non vel multos, certe quos pos-
sis. )) (De constderatione, libro IV, cap. iii, edilio rcgia, Pari-
siis 1642, t. III, p. 70.)
De eodemduorum gladiorum allegoria alio loco sic memi-
nit S. Bernardus : « Nonest, dico vobis, in causa tam generali
ettam gravi^ tepide agendum, sed ne timide quidem... Exe-
rendus est nunc uterque gladius in passione Domini, Christo
patiente, ubi et altera vice passus est^ Per quem autem nisi
per vos? Petri uterque est : alter suo nutu, alter sua manu
quotiens necesse est evaginandus. Et quidem de quo minus
videbatur, de ipso ad Petrum diclum est : Converte gladium
tuum in vaginam. Ergo suus erat et ille, sed non sua manu
utiquc educendus. Tempus et opus esse existimo ambos educi
in defensionem orientalisEcclesise. Cujus locum tenetis, zelum
negligere non debetis. Quale est hoc, principatum tenere et
ministerium declinare? )) (Epist. CCLYl, edit. regia, t. IV,
.pag. 581.)
Ex iis textibus haeccerta sunt: 1** sub allegoria duorum gla-
diorum, spiritualis scilicet et materialis, loquitur S. Bernar-
dus de dupIiciBomaniPontificispotestate, idcst, in spiritualia
et in temporalia ; 2° ipsum etiam gladium jnaterialem Bomano
Pontificiadcenset, apertissime idquinquies asserendo. « Quem
tamen, inquit, qui tomnegat non satismihividetur attendere
VerbumDomini. — Tiins ergo et ipse — Uterque ergoEccIesioe,
spirituahs scilicet gladius ei materialis — Petri uterque est —
Ergo suus erat et ille. )) 5° Quoad modum utendi maleriali gla-
dio, dicit eum non manu Pontificis, sed ad ejus niitum esse
* Nenipe in negotio expcditionis cruciferorum.
* Alludit ad cladem expugnatcc ab inGdelibus urbis Edessse.
12 TRACTATUS DE PAPA.
exerendum. Igilur luce meridlana clarius docuit sanctus doc-
tor, materialem gladium, idest, potestatem intemporalia, Ro-
mano Pontifici jure divino competere.
Quid ad hunc textum Bossuetius? — Quod luce meridianacla-
rius erat, finxit sibi obscurum videri, ur tantam auctoritatem
eluderet. En ejus effugia : l^ Ex eo quod dixerit sanctus Ber-
nardus gladium materialem exerendum ad iiutum sacerdotis et
jussu imperatoris, contendit Bossuet, per materialem illum
summi Ponlificis gladium, non aliam a sancto doctore intel-
lectam fuisse potestatem, quam principes exorandi ac exhor-
tandi,ut ipsihocvel illo modo suo gladio utantur.Sed,quseso,
numquid potestas exhortandi vicinum meum ut domo sua
tali modo utatur, unquam faciet ut domus haec mea dici
possit? Quinquies asseruit Bernardus gladium materialem ad
Romanum Pontificem pertinere, ac vere suum esse. Juxta
Bossuetii interpretationem, dicendo suus erat et ille, voluis-
set sanctus Bernardus dicere suus non erat^ id est, praecise
contrarium. Si, prout contendit Bossuet, materialem Papae
gladium eo dumtaxat sensu intellexit Bernardus, quod summi
Pontifices jn-xdicando, adhortando^ dando indulyentias, Prin-
cipes ac milites incitare valeant (Defensio, parte I, libro III,
cap. xvi), non potuit idem S. Bernardus de isto materiali gla-
dio dicere : « De quo minus videbatur, de ipso ad Petrum dic-
tum est : Converte gladium tuum in vaginam. Ergo suus erat
et ille. » Sane potestas qux mimis videbatur Romanis Pontifici-
bus a Christo concessa, non est potestas prxdicandi, adhor-
tandi et indukjentias d an di, Cxlerum videtur ipse Bossuetius
inanitatis hujus sui responsi conscius fuisse ; recurrit siqui-
dem ad aliud valde diversum, videlicet. 2° Asserit sanctum
Bernardum in hac duorum gladiorum allegoria pie lusisse; se
aulem non sinere, utejusmodi pise et ingeniosse contorsiones
in dogmalis calholici probationem adducanlur : « reliqua quae
sanctus Bernardus cseterive, alii alio, pie ingenioseque de-
torserint, ad elucidanda quse aliunde certa sint theologi ad-
PARS QUARTA. 15
millimus : non certe progredi eo usque sinimus, ut iis quoque
firmari theologica dogmala arbitremur. » (Defemio^ citato ca-
pite, sub linem.) Et anlea dixeral : « Majora enim hac sunt
(nempe, theologica dogmata) quam ut uno Bernardi verbo et
loco, quantumvis clarus esset, unaque allegoria comprobari
possint. » Hffic sane modestiam et in sanctum Bernardum re-
verentiam'non sapiunt.Poteslautem illudBossuetiiratiocinium
siccontrahi: doclrina sanctiBernardi exponitur cumallegoria,
seu cum stylo melaphorico ; ergo nihil probat — sed, oro
amabo, quid probandum est? Non aliud quam hoc : sanctum
Bernardum Bomano Pontifici potestatcm in temporalia tri-
buisse. Porro stykis metaphoricus, quo sanctus doctor usus est,
nequaquam impedit quin hoc ipsum luce meridiana clarius
asseruerit. Nam quod per gladlum materialem intellexerit po-
testatem in temporalia, nemo sincerus inqusestionem vocaverit.
Hunc aulem gladium materialem ad Papam pertinere, quin-
quies apertissimis verbis affirmavil. Si valeretBossuetii ratioci-
nium, merito Lutherus objecisset nihil probare sanctos patres
et doctores omnes, qui primatum Romani Pontificis firmave-
runt textibus evangelicis, tibi dabo claves... pasce oves, pasce
agnos... supev hanc petram xdificabo...; siquidem hi etiam tex-
tus allegoriae sunt et metaphorae. — 5** Textum sancti Bernardi
citant Gregorius IX (Epist. VI, Labbe, tom. XI, coL 325) etBo-
nifacius VIII (in constitulione Unam sanctam) ut auctoritate
sancti doctoris, materialem gladium proprio ac stricto jure
suum esse defendant. Quod bene noverat et sibi objicit Bossue-
tius (Defensio, p. I, 1. III, c. 16). Sed, extra quaestionem vagans,
dicit hoc non sufficere ad probandam hanc Romani Pontificis
potestatem, reluctante (ut falso asserit) omni antiquitate. Vanum
et istud effugium. Nam qusestio est, an S. Bernardus dictam
potestatem in citato texlu Papac adscripserit. Porro hanc re-
vera fuisse ipsius doctrinam, et ipse textus evidenter decla-
rat, et certum existimarunt duo laudati Pontifices. Etiamsi
erronea foret illa Bernardi et dictorum Pontificum doc-
14 TRACTATUS DE PAPA.
trina (quod falsum est) et etiamsi huic doctrinae reluctaretur
omnis antiquitas (quod est falsum pariter Bossuetii assertum,
ut ex tota parte IVprsesentis tractatus liquebit), certum nihi-
lominus remaneret stare auctoritatem S. Bernardi pro ejus-
modi potestate Papse in temporalia. — 4'' Tandem ad viden-
dum quomodo eludi possint textus sancti Bernardi de duobus
gladiis, lectorem remittit Bossuetius ad iEgidium Columnam
et Joannem de Parisiis, quos antecessores suos ingenue nun-
cupat. — Primo: AdJoannem de Parisiis quod attinet, adeunda
dicit Bossuetius, capita xi et xvii tractatus De potestate regali
etPapaU. Porro, in capite xi, duplici modo Joannes deParisiis
respondet ad textum Bernardi de duobus gladiis. Dicit nempe
hunc textum Bernardi non esse magnae auctoritatis ; in quo
quidem responso magna impudentia, sed nihil quod Bossue-
tium juvare possit. Imo contradicit Bossuetio qui Bernardum
vocaverat virum apostoHcum, neque tantum Eccleside gaUicanse,
verum etiam universx lumen. Insuper Joannes de Parisiis dicit
vocibus istis S. Bernardi m/i?/ sacerdotis adjussum imperatoris,
significari gladium materialem ad Papam non pertinere. Sed
Bossuetius absurdam hanc interpretationem jam multo melius
obtrudere tentaverat. Cur ergo remittit ad Joannem de Pari-
siis, quasi ad quoddam novoe ac diversse confutationis promp-
tuarium? Nec magis Bossuetium juvat, caput xix. Ibi nempe
Joannes de Parisiis triplex responsum opponit textui sancti
Bernardi de duobus gladiis. Primo nempe dicit textum hunc
nihil probare, eo quod pertineat ad theologiam mysticam, et
mystica theologia non sitargumentativa. Quod quidem respon-
sum, etiamsi non foret ridiculum, nihil Bossuetium juvaret.
Nam qusestio cum Bossuetio est, utrum sanctus Bernardus
utramque potestatem Ecclesige competere assuerit et credide-
rit. Esto non valeat argumentum sancti Bernardi : certum
remanet factum de quo agitur; id est ab ipso Ecclesise attri-
butam fuisse utramque potestatem. Secundo, dicit Joannes
deParisiis duobus Evangelii gladiis non significari duas potes-
PARS QUARTA. 45
tates, sed aliud prorsus diversum. Demus ita esse : inferri so-
lummodo posset perperam a sancto Bernardo intellecta fuisse
verba evangelica. Atnon sequcretur ipsum Ecclesia3 non attri-
l)uisse utiamque potestatem; in quo est ipsissima qusestio.
At ridiculum quam maxime tertium responsum. « Dato, in-
quit, quod per illos duos gladios, quos habebant apostoli, in-
telligantur duce potestates, scilicet spiritualis et temporalis;
qua} licet dicantur ibi esse, non tamen dicuntur ambse esse
Petri vel alterius Apostoli. Nam unum eorum non tetigit Pe-
trus,scilicet ssecularem, qui suus non erat. Alium vero tetigil,
scilicet spiritualem, quem solum Dominus dixit esse suum...
unde dictum ei pone gladium tmm in vaginam » (Joannes de
Parisiis, De potestate regia et Papali, c. xix, — non capite xviii,
prout erronee in editionibus Bossuetii). Juxta illam mirabilem
interpretationem, Petrus auriculam Malchi amputasset cum
gladio spirituaU. An ut talia disceremus provocavit Bossuetius
ad Joannem de Parisiis? Sed dato etiam sic intelligendos gla-
dios, certum remaneret factum dequo solo movetur quoestio,
videlicet dictum a sancto Bernardo fuisse de gladio temporali,
snus erat et ille. — Secundo, nec felicior Bossuetii provocatio
ad iEgidium Columnam. Nam remittit quidem ad istum aucto-
rem, sed nullum indicat scriptorum ejus locum. Si agatur de
opusculo cui titulus quaestio de utraque potestate (in collec-
tione Goldasti Monarchia sancti imperii Romani, t. II), nullam
ibi inveni confutationem textus sancti Bernardi de duobus
gladiis. Equidem ibi occurrunt verba hoec : Non enim dicuntur
duofjladii fuisse Petro., sed unus tantum; sed verba ista crude
contradicunt sancto Bernardo, non autem eum confutant, aut
ad sensum Bossuetii interpretantur. Prseterea ipse etiam^Egi-
dius Columna nequaquam concordat cum Bossuetiano syste-
mate. Nam ab ipso Ecclesioe tribuitur potestas in temporalia,
eo sensu quod potestas temporalis sit sub spirituali, et quod
Rex possit summo Pontifici subjacere ratione alicujus causa^
spiritualis, prout constat duobus sequentibus locis : Sed dicet
U TRACTATUS DE PAPA.
aUquis quod reges et pnncipes spiritualiter, non temporaliter
suhsint Ecdesi^ : sed hxc dicentes vim argumenti non capiunt :
nam si sohim spiritualiter reges et principes subessent Ecclesiae^
non esset gladius sub gladio^ non essent temporalia sub spiritua-
libus^ non esset ordo in potestatibus, non redncerentur infima in
supremaper media. {Depotestate ecclesiastica, ip^riel^ cap. xxx.
— Apud Bellarminum, prsefatio in Barclaium, pag. iv, edit.
Mediolani, 1. 1, subinitium voluminis.) — RexFranciae secun-
dum juranon subest summo Pontifici, nec ei tenetur respondere
de feudosui; potest tamen ei subjacere incidenter et casualiter
ratione connexionis aUcujus causx spirituaUs, sicut habetur Ex-
travaganti de judiciiSjCapite^^^oyiidi. (ApudBianclii, Potesta della
Chiesa^ t. I, p. 96, edit. Romie 1745.)
Textus III. — Electo ad summum Pontificatum discipulo
suo,monasterii sanctiAnastasii abbate, qui Eugenii III nomen
assumpsit, scripsit sanctus Bernardus ad Romange curine prae-
latos epistolam, qua sic admirationem suam de tam insolita
simplicis monachi promotione significat : Quid igitur rationis
seu consiUi habuit^ defuncto summo Pontifice^ repente irruere
in hominem rusticanum, latenti injicere manus, et excussa e
manibus securi et ascia vel Ugone, in palatium trahere, levare
in cathedram^ induere pnrpura et bijsso, accingere gladio ad
faciendam vindictam in riationibus^ increpationes in popidis^ ad
aUigandos reges eorum in compedibus^ et nobiles eorum in ma-
nicis ferreis? Sic non erat inter vos sapiens et exercitatus^ cui
potius ista convenirent? Ridiculum profecto videtur pannosum
homuncionem assumi ad prxsidendum principibus^ ad imperan-
dum episcopis, ad regna et i.mperia dispgjnenda. Ridicuhm^ an
miraculum? Plane unum horum... (epist. 257). Nolet lector
verba hsec : Ad regna et imperia disponenda. Jvisi Bernardo
persuasum fuisset, Romano Pontifici aliquam poteslatem com-
petere in rem temporalem slatuum, an auctoritatem papalem
describendo, eam extendisset ad regna et imperia disponenda?
Quid ad hunc textum Bossuet? — Omnino nihil, cur locum
PARS QUARTA. i7
istum siluerit, an quod ignoraverit, an alia de causa, nescitur.
Textus IV. — Sic Eugenium III sanctus Bernardus allo-
quitur : De cxtero oportere te esse misidera formainjustitiae...,
assertorem veritatis, fidei defensorem^ doctorem gentiim, chris-
tiduorum ducem..., ultorem scelerum, malorum metum...^ vir-
(jam potentium, malleum tijrannorum^ reyumpatrem, leyum mo-
deratorem, canonum dispensatorem, sal terrx, orbis lumen,
sacerdotem altissimi, vicarium Christi, Christum Domiui, pos-
tremo Deum Pharaonis (De Consideratione, 1. IV, c. vii). Si
existimasset S. Bernardus spiritualem dumtaxat Romnno Pon-
tifici competere in reges et regna potestatem, ridicula decla-
matione Papam vocasset malleum tyrannorum. Tyranni quippe
parum curarent malleum ejusmodi, qui pcenam dumtaxat ex-
communicalionis infligere valeret, absque ullo in temporali-
bus conseclario. Vox malleus efficacem coactionem sonat.
Unde malleus lyrannorum non est nec dici potest auctoritas,
quoe nequeat tyrannos etiam invitos ac renitentes efiicaciter
coercere. Quod etiam applicandum suo modo venit locutioni-
bus, ultorem scelerum^ et Deum Pharaonis.
Igitur, quod a sancto Bernardo pro certa prorsus habita
fuerit Romani Pontificis in rem temporalem statuum aUqua
vera poteslas, citati textus evincunt plenissime.
Nota. — De qusestione secundaria, directamne an indirectam,
in temporalia potestatem S. Bernardus Papse tribuerit, vide
infra, sectione VII.
§ 2. — Doctrina Petri Cluniacensis (qui obiit anno 1156).
Is eliam et Gallus et sanctus. «Quoiqu'iI n'ait pas ete cano-
nisc dans les formes, on ne fait point difficulte de mettre sa
f^te le 25 decembre dans les martyrologes des bencdictins ct
dans celui de France » (Biblioth. sacree, par les PP. Bicliard
cl Giraud, article Pierre de Cluny). Ikcc ojus de proesenti qutes-
tione doctrina :
18 TRACTATUS DE PAPA.
« Quamvis Ecclesia non habeat imperatoris gladium, habet
tamen super quoslibet minores, sed et super ipsos impera-
tores, mperium. Unde ei sub figura prophetici nominis dic-
tum est : constitui te super gentes et regna ut eveilas et des-
truas et disperdas et dissipes, et sedifices et plantes. Quare si
non potest occidere, potest evellere : si non potest occidere,
potest destruere » (Epistolarum, lib. VI, epist. 128; in BibliO'
theca Patrum, edit. Lugduni, t. XXII, p. 956). Igitur Petro
Cluniacensi persuasum fuit Ecclesiae competere svper ipsos
imperatores imperium^ et Ecclesiam, utpote constitutam super
gentes et regna ut evellat et destruat, sedificet et plantet,
posse evellere et destruere^ quamvis nequeat occidere. Con-
cordat cum citata S. Bernardi sententia, videlicet, gladium
materialem non exerendum Romani Pontificis manu (quod
idem sonat ac eum non posse occidere^ ut dicit Petrus Clu-
niacensis), sed ejus nutu. Ast ejusmodi nntum intellexit Pe-
trus Cluniacensis, non meram exhortandi facultatem, ut vult
Bossuet, sed imperium in ipsos etiam imperatores; et quidem
imperiiim vi cujus valeat Ecclesia imperatores evellere ac
destruere.
§ 5. — Doctrina Petri Blesensis (obiit anno 1200).
Inter Petri Blesensis epistolas , extant nonnullre ab Eleo-
nora, Anglorum regina, ad Coelestinum Papam III directoe,
sed quse ab ipso Petro Blesensi conscriptse reputantur. In iis
sic legere est : « Duo filii mihi supererant ad solatium, qui
hodie mihi miserae et damnatse supersunt ad supplicium. Rex
Richardus tenetur in vinculis : Joannes frater ipsius regnum
captivi depopulatur ferro etvastat incendiis... Porro Princeps
apostolorum adhuc in apostolica sede regnat et imperat; et
in medio constitutus est judicarius rigor; illudque restat ut
exeratis in maleficos, Pater, gladium Petri, quem ad hoc
constituit super gentes et regna. Christi crux antecellit Csesa-
PARS QUARTA. 19
ris aquilas ; gladius Petri gladio Constanlini ; et apostolica
sedes pi\TJudicat imperatoria} potestati.
(( Vestra potestas a Deo est, an ab hominibus? Nonne Deus
deorum locutus est vobis in Petro dicens : Quodcumque liga-
veris super ttTram erit ligatum et in coelis, et quodcumque
solvcris super terram erit solutum et in coelis? Quare ergo
tanto tempore tam negligenter, imo tam crudeliler lilium
meum solvere differlis, aut potius non audetis? Sed dicetis,
hanc potestatem vobis in animabus non in corporibus fuisse
commissam. Esto : certe sufficit nobis si eorum ligaveritrs
animas qui filium meum ligatum in carcere tenent : filium
meum solvere vobis in expedito est, dummodo humanum
timorcm Dei timor evacuet...
« Ecclesia olim superborum et sublimium colla propria
virtutc calcabat, legesque imperatorum sacros canones se-
quebanlur. Nunc autem ordine turbato, non dicam canones,
sed canonum conditores pravis legibus et consuetudinibus
execrandis arctantur... Ilsec videt summus pontifex, et gla-
dium Petri supprimit in vagina repositum ! » (Petri Blesensis»
epist. CXLVI. — Operum pag. 250, edit. Parisiis, 1667.)
« Quce enim excusatio possit vestram desidiam et incuriam
palliare, cum omnibus liqueat, quod liberandi filium meum
habetis potestatem et subtrahitis voluntatem? Nonne Petro
apostolo, et in eo vobis a Deo omne regnum omnisque po-
testas regenda committitur? Benedictus autem Dominus, qui
talem potestatem dedit hominibus. Non rex, non imperator,
aut dux a jugo vestrse jurisdictionis eximitur... Testrum
agnoscite principatum... Et cognoscat generatio altera, quam
inaniter tyrannus ille praesumpserit, et quam potenter prae-
sumptionem ejus sedes Romana punicrit. » (Epist. CXLY, ope-
rum pag. 228, edit. Parisiis, 1667.)
Igitur persuasio fuit reginse Eleonorse, ac Petri Blesensis, Ro-
manoPontifici jure divino competere veram potestatem in rem
temporalem statuum. Ei siquidem tribuunt potestatem filium
2fi> TRACTATUS DE PAPA.
FJeonorae a vinculis liberandi, ex ea ratione quod ipsi in Petro
omne regnum ommsque potestas regenda commissa sit, et quod
a{iostolicas sedes prsejudicet imperatorix potestati, et quod
hges imperatorum sacros canones sequi debeant, et quod gla-
dius Petri antecellat gladio Constantini.
§ 4. — Doclrina Ilugonis a Sancto Victore (obiit anno 11 iO).
Hugo, monasterii Sancti Victoris canonicus regularis, theo-
logiam Parisiis tanta fama docuit, ut novi Augustini nomine
insignitus fuerit. Quomodo adinvicem sese habeant ecclesias-
tica et regalis potestas, exponit in hunc modum : « Illa igitur
potestas saecularis dicitur, ista spiritualis nominatur. In
utraque potestate diversi sunt gradus et ordines potestatum :
sub uno tamen utrinque capite distributi, et quasi ab uno
prlncipio deducti, et ad unum relati. Terrena poteslas caput
habet rcgem, spiritualis potestas habet summum pontificem.
Ad potestatem regis pertinent quse terrena sunt, et ad terre-
nam vitam facta omniu. Ad potestatem summi pontificis per-
tincnt quoe spiritualia sunt, et vitse spirituali attributa uni-
v^rsa. Quanto autem vita spiritualis dignior est quam terrena,
e.t spiritus quam corpus, tanto spiritualis potestas terrenam
sive secularem potestatem honore ac dignitate prsecedit. Nam
spiritualis potestas terrenam potestatem et instituere habel
ut sit, et judicare habet si bona non fuerit. Ipsa vero a Deo
primum instituta est; et cum deviat, a solo Deo judicari po-'
t£st, sicut scriptum est, spirituaUs dijudicat omnia, et ipse a
nemine judicatur. Quod autem spiritualis potestas (quantum
a.d divinam institutionom spectat) et prior sit tempore, et
major dignitate, in illo antiquo veteris instrumenti populo
maniCeste declaratur, ubi primum a Deo sacerdotium institu-
tum est : postea vero per sacerdotium, jubente Deo, regalis
potestas ordinata. Unde in Ecclesia adhuc sacerdotalis dig-
nitas poicstatem regalem consecrat, et sanctificans per bene-
PARS QIARTA. fi
dictionem, 'et Ibrmans per institutionem. Si ergo, ut dicrl
aposlolus, qui benedicit major est, et minor qui benedicitur,
constat absque omni dubitatione quod terrena potestas, qu»)
a spirituali benedictionem accipit, jure inferior existimetur. »
(De Sacrameutis ^Vih. II, paite II, cap. iv, edit. Rothomags
1648, t. III, p. 607.)
Ibi Ecclesia) tribuitur aliqua vera auctoritas in potestatem
regiam, ac proinde in rem temporalem societatum civilium.
« Nam, inquit, spiritualis potestas terrenam potestatem et
instituere habet ut sit, et judicare si bona non fuerit. » Hsec
nempe manifestissima llugonis doctrina : terrena potestas de-
pendet ab Ecclesia ut instituatur et sit, et Ecclesise judxcm
subjicitur si bona non fuerit. Dum e contra spiritualis po-
testas, cum deviat, a solo Deo judicari potest. Igitur indubi-
tata Ilugoni Ecclesiae jurisdictio in potestatem regiam ab orticro
suo deviam; indubitata proinde subordinatio regiae potestatts
relative ad potestatem spiritualem.
Quid ad hunc textum Bossuet? — 1" Opponit duos alios Hu-
gonis textus, videlicet ubi dicit : Spiritualis siquidem potestas
non ideo prsesidet ut terrenx in suo jure pra'judicium faciat (3c
Sacram.^ \. II, p. II, c. vii), et ubi ad justum judicium re-
quirit, ut negotia saecularia a potestate terrena, spiritualia ve^*o
ei EccLEsiASTiCA a spirituali potestate examinentur (iliid., c. ix).
Sed liffic prorsus extra quoestionem. Etenim qu»stio est, avi
Hugo, inter negotia ecclesiastica quffi a potestate spirituali
judicanda esse docet, computaverit et istud : Judicare potes-
tatem terrenamsi bona non fuerit. Porro expresse spirituali po-
testati jus adscripsit et instituendi terrenam ut sit^ ct eam ju-
dicandi si devia fuerit. Quod spiritualis non debeat terren?j
in suo jure praejudicium facere, quis unquam negavit? Quod
spiritualis debeat spiritualia et ecclesiastica judicare, et sae-
cularis sxcularia^ persuasum quidem habuit Hugo; sed simiil
indubitatum ei fuit, terrenam poteslatem, si bona non fuerit,
judicandam esse a spirituali, ac proinde hujusmodi negotium
22 TRACTATUS DE PAPA.
esse ecclesiasticum et ad jurisdictionem Ecclesiae pertinens. —
2'' Objicit Bossuetius Hugonem, adadstruendum jus potestatis
spiritualis instituendi et judicandi terrenam, recurrere ad
exemplum Samuelis unctione sacra Saulem Regem consti-
tuentis, quae Samuelis potestas extraordinaria fuit. Ex quo
persuadere tentat Bossuetius, mentem Ilugonis non fuisse,
quod jure ordinario Ecclesise competat terrenam potestatem
instituere, et judicare si bona non fuerit. Miserum sane so-
phisma. Quis enim scopus Hugonis in toto citato capite? Non
aliud profecto quam edocere qusenam spirituali potestati et
qusenam terrense subsint. Id ipse Bossuetius paulo ante adno-
taverat his verbis : Summa enjo doctrinas est ambas potestates
juribiis officiisque discretas, etc. Porro ea enumerando quse ad
Ecclesiam pertinent, ponit Hugo et istud : terrenam potesta-
tem instituere, et judicare si bona non fuerit. Igitur quando
recurrit ad factum Samuelis, perinde est ac si diceret : quae
fuit in hoc casu extraordinario potestas antiqui sacerdotii, ea
Ecclesise tanquam ordinaria et proprium jus a Christo collata
est. — S^^Contendit Bossuetius verba Hugonis, inEccJesia adhuc
sacerdotaUs dignitas potestatem regalem consecrat^ et sanctifi-
cans per benedictionem, et formans per institutionem^ aliter ne-
cessario interpretanda esse, quani eo sensu, quod reges re-
vera suam potestatem ab Episcopis consecrantibus reciperent;
quia nempe si Hugo ila intellexisset , irrisus fuisset a con-
temporaneis, a Gallis potissimum. Nutat ea Bossuetii ratio-
cinatio falsitate duplici : \'idelicel;, falsum factum allegat, et
ex eo falsam deducit consequenliam.
Primo falsum estfactum aBossuetio assertum, videlicet, quod
illo tempore generalis viguerit persuasio, reges potestatem
suam non recipere per sacram- unctionem et Ecclesioe inslitu-
tionem. Contrariam siquidem persuasionem documenta tes-
tantur. NonnuIIa subjicimus. Sic Patres duodecimi Toletani
concilii loquuntur de rege Ervigio, loco Vambae ad regiam po-
testatem evecto : Sub qua parte vel ordine serenissimus Ervigius
PARS QUARTA. 25
Princeps regni conscenderit culmen^ regnandique per sacro-
sanctam unctionem susceperit potestatem, ostensa nos Scriptura-
rnm evidentia edocet. (Conciliorum Mansi tom. XI, p. 1028.)
Porsuasum ergo Toletanis Patribus regnandi potestatem per
sacrosanctam unctionem suscipi, — Scribebat ad Basilium im-
peratorem Ludovieus secundus Francorum Rex : Ex qua (Sede
Apostolica) regnandiprius, et postmodim imperandi auctoritcT
temprosapix nostrx seminarium sumpsit. Nam Francorum prin-
cipes primo reges^ deinde imperatores dicti sunt ii dumtaxat qui
a Romano Pontifice ad hoc oleo sancto perfusi sunt. (Apud
Bianchi, della Potesta della Chiesa, t. II, p. 551, edit. Romae,
1745.) Persuasum ergo Ludovico II, qui saneirrisus non fuit,
reges Galliae suam regnandi et imperandi potestatem initio
recepisse a Sede Apostolica; nec alios regis aut imperatoris
nomine nuncupatos fuisse, quam qui a Romano Pontitice ad
hoc oleo sancto perfusi sunt. — Alter Francorum Rex, Carolus
Calvus, ita coram Galliarum prsesulibus protestabatur in con-
cilio Tullensi : Wenilo in dimcesi sua... me regem consecravit,
et in regni regimine chrismate sacroperunxit..., et inregni solio
subUmavit; a qua consecratione.vel regni sublimitate supplantari
vel projici a nullo debueram^ saltem sine audientia et judicio
episcoporum, quorum ministerio in regem sum consecratus, et
qui throni Dei sunt dicti, in quibus Deus sedet, et per quos sua
decernit judicia, Quorum paternis correptionibus et castigatoriis
judiciis me subdere fui paratus^ et in praesenti sum subditus.
(Goncilium TuUense ad saponarias, Labbe, t. YIII, p. 679,
edit. Parisiis, 1671.) Dum contendil se non potuisse throno
dejici sine audientia et judicio Episcoporum, hoc ipso, cum
citato Ilugone a Sancto Victore, spirituali potestati tribuit
jus terrenam judicandi si bona non fuerit. Iterumque hoc jus
spiritualis potestalis agnoscit, dum se subditum protitetur
Episcoporum correptionibus et castigatoriis judiciis. — Jam si
veleres rituales libros aperiamus, videbimus duo necessaria
supponi ut quis regiam dignitalem adipisceretur, electionem
24 TRACTATUS DE PAPa.
scilicet (quam in certis regionibus vel temporibus supplebat
jus nativitatis) et consecrationem. Adeat lector cap. ix et x libri
secundi de Antiquis Ecclesiae ritibus, auctore Martene. Unum
dumtaxat locum citabimus e manuscripto Arelatensis Eccle-
sia3 Ponlificali, quod idem Martene ante annos 400 exaratum
asseruit : « Cum rex benedicitur, episcopi qui adsunt debent
ex seipsis facere coronam, habentes eum in medio suorum,
accipiantque eum duo ex episcopis priores, offerentes eum
metropolitano his verbis dicentes : Reverende Pater^ postulat
mater Ecclesia ut prdssentem militem ad dignitatem regalem
suhhvetis. Tunc dicat melropolitanus : Scitis illum esse dignum
et utilem ad hoc ministerium? Tunc respondeant illi : Et novi-
7nus et credimus eum esse dignum et illustrem Ecclesix Dei.
Tunc respondeant omnes : Deo gratias. Inclinato eo, incipiat
archiepiscopus consecralionem excelsa voce in modum ora-
tionis. » (Edm. Udivienc ^ De antiquis Ecclesix ritibus, 1. II,
c. x, ordo 8, edit. Venetiis, 1785, t. II, p. 228.)
Ex ejusmodi collatis invicem monumentis, apud eruditos
jam explorata res est,Hugonisa Sancto Victore tempore, el; an-
terioribusssecuhs, hanc generaliter viguisse catholicorum per-
suasionem : Principi quidem ex electione vel jure nativitatis
(pro vario regionum aut temporum instiluto)jus quoddamac-
quiri ad obtinendam potestatem regiam ; ita nempe ut eam
non adipisceretur aut legitime exercere valeret, nisi acccpta
consecratione. Ei proinde, anteritum sacrum,jus inrem, altri-
butum fuisse, non jus in re; quod posterius in ipsum ab Ec-
clesia dimanare existimabatur. Hanc ipsissimam generalem
persuasionemexpressit llugo verbis aperlissimis. Quae si quis,
ipso vivente, ad Bossuetianam interpretationem detorquere
tentasset, irrisus procul dubio fuisset ab ipso Hugone, csete-
risque contemporaneis, et a Gallis vel maxime. Falsum igitur
factum contrarise persuasionis, fidenter a Bossuetio (et csete-
roquin omnino gratis, siquidem ne vel minimam probationem
subminislravit) assertum.
l'AilS ;aARTA. 25
Seciindo, cx falso illo facto, fiilsam Bossnetius consequentiam
deduxit. Nani eslo non potuerit Ilugo terrenani potestatem
spiritualis judicio subjectam docere, quin synchronorum re-
prohalionem ac irrisiones in se concitaverit : si tamenita do-
cueril, prout revera docuisse luce meridiana clarius ex con-
textu patet, sequeretur dumtaxat ipsum contra communem
sentenliam scripsisse. At non sequeretur, prout vult Bossue-
tius, ipsius vcrba nori significare quod nianifestissime signifi-
cant, et inlerpretanda esse in contrario sensu, quem mani-
festissimeexcludunt. — 4° Tandem objicit Bossuetius, nullam
ab Hugone mentionem factam de recenti depositione impera-
torum Ilenrici IV et Henrici V. Quid vero inde? An sequitur
eum non scripsisse quod scripsit, id est, terrenam potestatem,
si bona non fuerit, judicandam esse a spirituaU? Insuper quid
mirum, in tractalu de SacramentiSy ubi breviter et per tran-
sennam utriusque potestalis objectum et ofticia edocet, eum
non excurrissc in enarrandam imperatorum depositorum his-
toriam? Adde ne id quidem asseri posse, Hugonem de hisce
depositionibus non scripsisse, cum multa ejus scripta deside-
rentur, paucaque ad nos pervenerint.
Remanet ab Hugone certam edoceri veram Ecclesiae potesta-
tem in rem temporalem statuum.
§ 5. — Doctrinfc Joannis de Salisbury et Alexandri de Ales.
I. Joannes de Sahsbury, anno 1172 Carnotensis Episcopus,
interfuit Lateranensi concilio tertio, in quo depositus fuit im-
perator llenricus I. Ille porro Episcopus, non tantum ejus-
modi depositionem probavit ac legitimam existimavit, sed
factum istud tanquam idoneum ad compescendos pravos Prin-
cipes commemoravit in hunc modum : « Et si historiarum non
movetur exemplis (rex Anglice), eum vel Fredcricus exau-
guslus potest instruere, qui de fastigio Romani imperii, ob
EcclesiiE perseculionem,in paupertatem et ignominiam miser,
26 TIUCTATUS DE PAPA.
sed nuUi miserabilis coriuit. » (Epist. CXVIII. — Bibl. Patrum
t. XXIII, f« 496.) — « Benedictus Deus qui misertus Ecclesiae,
contrivit auctorem schismatis illum detestandum saeculisFre-
dericum coram facie vestra, docens annum placabilem Domino
et tempus miserationis jam advenisse : ut et vos qui gladium
Dei videtis educlum in capita tyrannorum, in eos Petri gla-
dium exeratis; satisque^ quod constituti estis coadjiitores Dei
in exterminio eorum qui, ut stabiliant iniquas hominum tra-
ditiones, verbum Dei moliuntur extinguere. » (Ibid., Epist.
CCXX.)
II. Alexander de Ales, e familia sancti Francisci, doctoris
irrefragabilis titulo insignitus, in universitate Parisiensi theo-
logiam docuit, discipulos habuit sanctum Thomam et sanctum
Bonaventuram, obiitque anno 1245. Haec ejus de praesenti
qusestionesententia : «Duplex poteslas, ssecularis et spiritua-
lis. Saecularis caput habet regem, spiritualis habet summum
Pontificem. Spiritualispotestasprior estterrena sive sseculari';
et dignitate, scilicet quia vita spiritualis dignior est quam
terrena et spiritus quam corpus ; et institutione, quod patet
perhoc quod in lege veteri primum a Deo sacerdotium institu-
tum est, postea per sacerdotium jubente Domino regalis po-
testas ordinata est : et prior est etiam potestate ; nam spiri-
tualis potestas terrenam potestatem instituere habet ut sit, et
judicare habet si bona non fuerit; spiritualis autem potestas
primum instituta est, etcum deviat, a solo Deo judicari debet,
unde spiritualis judicat omnia et ipse a nemine judicatur.
Quod regalis potestas ordinata est et instituta per spiritualem,
patet per hoc quia adhuc in Ecclesia sacerdotalis dignilas re-
galem potestatem sacrat, et sanctificans per benedictionem et
formansper institutionem ; unde regalis potestas jure inferior
existimatur. » iSimma theologica, pars IV, qusest. x, mem-
brum 5, art. 2, de Sacrificio missae^ verbo et rege nostro, t.IV,
* Legendum sciatisqiie.
PARS QUARTA. 27
pag. 287, coloniae Agrippina} 16^22.) Sunt eadem ferme verba
quibus et Hugonem a Sanclo Yictore usum fuisse supra \i-
dimus.
§ C. — Doctrina sancti Ivonis Carnotensis Episcopi.
Textus I. — Ad Henricum Anglia^ regem scripsit in hunc
modum : « Quia res omnes non aliter bene administrantur
nisi cum regnum et sacerdotium in unum convenerint stu-
dium, celsitudinem vestram obsecrando monemus, quatenus
verbum Dei in regno vobis commisso currerc permittatis, et
regnum terrenum coelesti regno, quod Ecclesise commissum
est, subditum esse debere semper cogiletis. Sicutenim sensus
animalis subditus debct esse rationi, ita potestas terrena sub-
dita esse debet ecclesiastico regimini. Et quantum valet cor-
pus nisi regatur ab anima, tantum valet terrena potestasnisi
informetur et rcgatur ecclesiastica disciplina. » (Epist. CVI,
t. II, fol. 50, col. 1, edit. Paris. 1647.)
Ibi expresse docet sanctus Ivo terrenum regnum ecclesiasticse
potestati suhditiim esse dehere. Nec objiciatur intellectam ab
ipso fuisse subjectionem in spiritualihus. Nam dicit subjectum
esse debere, « sicut sensus animalis subditus debet esse ra-
tioni. » Porro adagium istud, sensus a ratione regulandos esse,
ab omnibus intelligitur de regulatione sensuum quoad proprios
eorum actus, id est, quoad sensuales ipsorum operationes.
Igitur, cum eodem modo terrenum regnum subditum esse
debeat, utique subesse debet quoad proprios suos actus, id
est, quoad temporalia. Nec ideo actus quo Ecclesia terrenum
regnum dirigit est actus terrenae potcstatis, sed remanet actus
potestatis spiritualis et ecclesiasticae ; sicut actus quo ratio
sensus regit, non est actus se^isualis, sed remanet actus ra-
tionis»
Textus II. — Inter Ivonis scripta proecipuum est quo legum
ecclesiasticarum codicem concinnavit, quodque Decretuin Ivo-
28 THACTATIJS DE PAPA.
nis inscribitur. In qua compilatione nihil de suo prseter prolo-
gum et capitum inscriptiones inseruit. Ita ut totum opus con-
stet citationibus seu excerptis, prout ipse praemonuit his
\erbis : « Excerptiones ecclesiasticarum regularum partim ex
epistolisRomanorum Pontificum, partim exgestis conciliorum
catholicorum Episcoporum, partim ex tractatibus orthodoxo-
rum Patrum, partim ex institutionibus catholicorum regum,
nonnullo labore in unum corpus adunare curavi. » Porro in-
ter illas excerptiones, quas tanquam Ecclesiastkas regulas ad-
ducit sanctus Ivo, citata occurrit ad Heriminannum Metensem
Antistitem celebris sancti Gregorii VII epistola, in hunc sco-
pum scripta ut probaret jure a se depositum imperatorem
Henricum IV ; et in qua insuper memorat idem sanctus Grego-
rius VII throno a Sede Apostolica dejectum Childericum Gal-
liarum regem, et solutos a fidelitatis juramento ejus subditos.
Ex qua epistola constat caput cccLxxvni, partis V collectionis,
sic inscriptum : Nullam dignitatem S3ecularem, sed nec imperia-
lem, honori vel dignitati episcopali posse adsequari, Non totam
epistolam inseruit Ivo, sed excerptum; ettamen in istoexcerpto
retinuit hunc epistolae locum :
« Alius item Romanus Pontifex regem Francorum, non tam
pro suis iniquitatibus quam pro eo quod tantae potestati erat
inutilis, a regno deposuit, et Pepinum Caroli imperatoris pa-
trem in ejus loco substituit, omnesque Francigenas a jura-
mento Hdelitatis absolvit. » Ex hocdocumento sic colligendum
venit :
Primo, si Bossuetius regularam ecclesiasticarum compilatio-
nem concinnasset, procul dubio locum hunc prsetermisisset.
At nondum nata Ivonis tempore independentis ab ecclesiastica
terrense potestatis Bossuetiana novitas.
Secundo, ex eo quod sanctus Ivo dictam epistolam codici
suo inseruerit, plane sequitur eam apud ipsum auctoritate va-
luisse, et a fortiori sanam et rectam ab ipso existimatam ea-
rumdem litterarum doctrinam.
PARS QUARTA. 29
Tertio^ ex citatis in particulari de exauctorato Childerico
\erbis, merito colligitur sancto Ivoni non minus quam S. Gre-
gorio YII indubitatam fuisse hancce Romani Pontificis reges
deponendi potestatem. Cumenim, pro scoposui operis, docu-
mcnta non citct integra, scd eas dumtaxat partes quas ad rem
facere existimat, si putasset supra citatum locum Epistolae
sancti Gregorii YII a vera et orthodoxa doctrina exorbitare,
illum procul dubio praetermisisset. Igitur indubitata Ivoni
Ecclesiae potestas in rem tcmporalem statuum. At, si Bossuetio
credas, non alia fuit Ivonis doctrina, quam primi e quatuor
articulis anni 1682. En ejus cavillationcs :
Prima objectio Bossuetii. — Potest siccontrahi : scopus Ivonis
erat ut spiritualem potestatem ostenderet digmtatesu^^enoTem^
ut probat capitis litulus. Ergo non censendus est approbasse
Gregorii VII epistolam, nisi in quantum exprimit illam diyni-
tatis superioritatem ; non autem quoad alia.
Respondetur. — Cum S. Ivo ad probandam dignitatis Papalis
superioritatem alleget depositum a Papa fuissc Childericum
Regem, hoc ipso supponit non deruisse Papae sic regem illum
deponendi potestatem. Nimirum ex eo quod Papa regem de-
ponere potuerit, merito concludit superiorem Pontificiam di-
gnitatem. At vero si depositionemillam, auctorilate Papse fac-
tam, illegitimam et abusivam existimasset, stolide factum
istud allegassct. Quomodo enim usurpalio probare unquam
poterit superiorem usurpatoris (%/i77flfem?Miserum sane hoc
Bossuetii effugium.
Objectio secunda Bossuetii. — Dicit positum ab Ivone de ex-
auctorato Childerico locum, ne textum mutilaret.
Respondetur. — Textum, id est, S. Gregorii VII epistolam
mutilavit S. Ivo, siquidem magnam ejus partem prsetermisit.
Potuisset totam de rcgibus et imperatoribus depositis enume-
rationem omillere; ac procul dubio pr«termisisset, si erroris
monstrum ibireondiexistimasscl, prout existimavit Bossue-
lius. Cum crgo rejeclis aliis epistolie locis, illum inserat, or-
50 TUACTATUS DE PAPA.
thodoxum et ad rem suam facientem reputavit. Fingit nempe
Bossuetius solitum Ivonem documenta integra transcribere .
Id prorsus falsum. Ipsi e contra solitum loca intermedia quae
ad scopum ejus non faciunt resecare; de quo praemonet per
verba item\e\ et infra, dum per saltum, post unum transcrip-
tum locum, pergit ad alium, omissis intermediis ; prout vi-
dere est, verbi gratia, capite cccliii partis V.
Ohjectio tertia Bossuetii. — Apud Gratianum, citatus locus
sancti Gregorii YII habetur capite separato, sub hac rubrica :
A fidelitatis etiam juramento Romanus Pontifex nonnullos ah-
solvit, cum aliquos a sua dignitate deponit. Ex eo quodsanctus
Ivo locum istum sic seorsim et sub simili titulo non posuerit,
concludit Bossuetius admissam ab ipso non fuisse Romani
Pontificis reges deponendi potestatem.
Bespondetur. — Si valeret ratiocinium, probaret nec ab
Ivone admissam Romani Pontificis potestatem reges excom-
municandi. Siquidem neque dehoc speciale capitulumexcrip-
sit,proutGratianus. — Absonum prorsus ratiocinium. Nam ex
eo quod unus collector documcntum aliquod non dividat in plura
capita, sicut alter canonista posterior, et ex eo quod titulus a
priore priefixus sit generalior, non sequitur a priore colleclore
admissamnonfuissedoctrinamdocumenti quodcitat; praeser-
tim quando citatio, nisi probet titulum particularem, nec ge-
neraliorem probare valeat, sed omnino stolida sit, prout in
prsesenticasu. Yult nempe probare Ivo dignitatem Ecclesiasti-
cam esse majorem dignitate regia. Quod ut probet allegat re-
gum et imperatorum auctoritate Pontificia depositiones. Quid,
quseso, probarent istse depositiones quoad superioritatem di-
gnitatis ecclesiasticse, si forent illegitimge ac nullse, et detes-
tandse usurpationes?
Quarta ohjectio Bossuetii. — Dicit Bossuetius, alibi ab Ivone
citata fuisse hsec sancti Isidori Hispalensis verba : Populi pec-
cantes judicem metuunt : reges autem nisi solo Dei timore metu-
que gehennx coerceantur, llhere in vrxceps ruunt. Ilis porro
PARS QUARTA. 51
verbis excludi Ponlificiam reges deponendi polestatem ; crgo
eam poleslatem ab Ivone non admissam.
Respondetur. — Isidori verba nequaquam Romani Pontificis
reges deponendi potestatem excludunt. Nam supposita etiam
illa potestatc, verum remanet reges, nisi metu gehennce coer-
ceantur, in praeceps ruere. Enimvero pravis regibus depositio
timenda non est nisi in rarissimo casu quo, sive persecutione
sive aliter catholicam fidem suis in regnis in discrimen addu-
cerent. Extra hunc casum, licet privatim in flagitia quccque
ruant, non cstlocusdeposilioni seu coercitioni per Pontificiam
auctoritatem. Cumque non sit aliusqui eos efficaciter coercere
valeat, merito hoc ingens damnationis periculum eis indigi-
tat sanctus Isidorus. — Imo etiam in rarissimo casu quo de
jure contra ipsos procedere posset summus Pontifex ad praeca-
vendam rei catholicie ruinam, nisi nietu gehenna? coercean-
tur, de facto plerumque impossibilis evadet ejusmodi per
Romanum Pontificem coercitio. Quia nempe nec ipse se sub-
jiciet, nec alii Principes facile inducentur ad prjestandum
brachii sui sacularis auxilium. Ilcec inania Bossuetii effugia
quoad secundum Ivonis textum. Quid autem opposuit priori,
hoc est, Ivonis epistolse ad Anglia} Regem? Prorsus nihil. Si-
lentio prsetermisit. Incunctanter autem Ivonem propugnato-
rem asseruit ipsissimae doctrina?, in primo quatuor articulo-
rum anni 1682 contentcc.
§ 7. — Doctrina sancti Thoinro et sancti Bonaventurjc.
Ambos conjungimus, tum quia synchroni, tum quia uter-
que splendidum sidus Universitatis Parisiensis.
I. Sanctus Bonaventura. — « Jam vcro possunt Sacerdotes
etPontificesexcausa amovere reges, et deponere imperatores,
sicut saipius accidit et visum est ; quando scilicet eorum mali-
tia hoc exigit et reipublicai necessitas sic requiril. Summus
vero Pontifex penes quem in terris prima residet auctoritas,
o2 TRACTATUS DE PAPA.
non a rege, non a principe saeculari, non ab homine judicatur,
sed soliusDei judicio reservalur. » [De ecclesiastica hierarchia,
parte II, c. i.)
II. Sanctus Thomas. — De quo Cardinalis Dupcrron : « Qui,
pour avoir pris la qualite de docteur en France, et pour avoir
etudie, lu et ecrit tant de temps en France, doit etre compte
entre les docteurs frangois, et qui pour avoir ete prince et
avoir eu riionneur d'etre parent de saint Louis, et d'etre ca-
resse de lui, et manger souvent a sa table, doit etre moins
suspect aux princes. Cestuy-ci donc, en sa Somme, qui est le
resultat de tous ses autres ecrits et comme son testament et sa
derniere volonte, et qui a toujours ete lue publiquement et,
s'il se peut dire, adoree en lEchole de Paris, dit nomme-
ment » (Haraugiie du cardinal Duperron aux etats de 1615,
edition de Paris, 1615, page 59) :
Textus I. — « Aliquis per infidelitatem peccans potest sen-
tentialiter jus dominii amittere, sicut etiam quandoque prop-
ter alias culpas... Et ideo quam cito aliquis per sententiam
denuntiatur excommunicatus propter apostasiam a fide, ipso
facto ejus subditi sunt absoluti a dominio ejus et juramento
fidelitatis quo ei tenebantur. » Ibi sanctus Thomas sibi objicit
christianos milites qui, teste S. Ambrosio, obedientiam praes-
tabant Juliano apostatse. Ad quod respondet : « Dicendum
quod illo tempore Ecclesia in sui novitate nondum habebat
potestatem terrenos principes compescendi; et ideo toleravit
tideles Juliano apostatae obedire in his quae nondum erant
contra fidem, ut majus periculum fidei vitaretur. » (Il^ IP,
q. xn, a. 2.)
Textus II. — « Considerandum est guod dominium vel prae-
latio introducta sunt ex jure humano : distinctio autem fide-
lium vel infidelium est de jure divino : jus autem divinum
quod est ex gratia, non tollit jus humanum, quod est natu-
rali ratione. Ideo distinctio fidelium et infidelium secundum
se considerata non tollit dominium et prc^^lationein infidelium
PARS QUARTA. 55
supra fidclcs. Potesl tamen, juste per sententiam vel ordina-
lionem Ecclesiac, auctoritatcm Dei habentis, tale jus dominii
vel pra^lationis tolli; quia infideles merito su3e infidelitatis
inercntur potestatem amittere super fideles qui transferuntur
in filios Dei. Sed hoc quidem Ecclesia quandoque facit, quan-
doque non facit. » (IP IP, q. x, art. 10.)
Certum est in his textibus infidelium denominatione com-
prehendi a sancto Thoma etiam haereticos; prout yidere est
articulo 6 quaestionis x (2, 21), ubi infidelitatem paganorum,
judaeorum et haereticorum simul conferens, quoad peccati
gravitatem, ita concludit : Unde simpliciter loquendo infidelitas
hasreticorum est pessima.
TextusIIL — «Dicendum quod potestas saecularis subditur
spirituali, sicut corpus animae. Et ideo non est usurpatum
judicium si spirilualis pra^latus se intromittat de temporalibus
quantum ad ea in quibus subditur ei saecularis potestas, vel
quae ei a saeculari potestate relinquuntur . (II^ IP, q. lx, art. 6 ad
tertium.)
Sibi objicit angelicus doctor hoc modo : « Potestas spiri-
tualis est altior quam saecularis. Si ergo majori potestati magis
est obediendum, praelatus spiritualis semper absolvere pote-
rit a praecepto potestatis saecularis, quod est falsum. »
Cui difficultati sic respondet : « Dicendum quod potestas
spiritualis et saecularis utraque deducitur a polestate divina :
et ideo in tantum saecularis potestas est sub spiriluali, in
quantum est ei a Deo supposita, scilicet in his quae ad salu-
tem animae pertinent : et ideo in his magis est obediendum
potestati spirituali quam saeculari. In his autem quae ad bo-
num civile pertinent, .est magis obediendum potestati saecu-
lari quam spirituali, secundum illud Matthaei : Reddite quae
sunt Caesaris Caesari; nisi forte potestati spirituali etiam s«cu-
laris 'potestas conjungatur, sicut in Papa, qui utriusque po-
teslatis apicem tenet, scilicet spiritualis et saecularis; hoc ilb
disponente qui est sacerdos et rex in aeternum, secundum_ or-
U TRACTATUS DE PAPA.
dinem Melchisedecb, rex regum ct dominus dominantium,
cujus potestos non auferetur et regnum non corrumpctur in
saecula saeculornm. Amen. » (In secundum lib. Sententiarum,
ultima distinctione, articulo ullimo.)
Nota. Num tractalus De recjimine Principiim auctorem ba-
beat sanctum Thomam, baud planeliquet. Quia tamen ipsi a
multis tribuitur et ejusdem sevi est, merito bic in testimo-
nium adducitur. Ibi porro sic legere est libro III, capite x :
« Sed dominii plenitudo ostenditur cum ultimo dicitur : Et
quodcumque ligaveris super terram erit ligatum et in coelis,
et, etc... Quod si dicatur ad solam referri spiritualem potes-
tafem, hoc esse non potest; quia corporale et temporale ex
spirituali et perpetuo dependet, sicut corporis operatio ex
\irtute animae. Sicut ergo corpus per animam liabet esse,
virtutem, et operationem...., ita ettemporalisjurisdictio prin-
cipum per spiritualem Petri et successorum ejus. Cujus quidem
argumentum assumi potest per ea quae invenimus in actis et
geslis summorum pontificum et imperatorum. . . Primo quidem
de Constantino apparet qui Sylvestro in imperio cessit. Item
de Carolo Magno quem Papa Adrianus imperatorem constituit.
Item de Ottone Iqui per Leonem creatus et imperator est con-
stitutus, ut bistorise referunt. Sed ex depositione principum,
auctoritate apostolica facta, satis apparet ipsorum potestas.
Primo enim invenimus de Zacharia hanc potestatem exer-
cuisse super regem Francorum, quia ipsum a regno deposuit
et omnes barones a juramento fidelitatis absolvit. Item de
Innocenlio lil qui Ottoni IV imperium abstulit. Sed et Frede-
rico II hoc idem accidit per Honorium... Quamvis in omnibus
istis summi Pontifices non extenderunt manum nisi ratione
delicti, quia ad hoc ordinatur eorum potestas, et cujuslibet
Domini, ut prosint gregi. »
Capite XIX ostendit pluries a Sede Apostolica immutatam
imperii Romani constitutionem. Et loquens de ultima forma
qua donatum fuit a Gregorio Papa V, ila subdit : « Et tanlum
PARS QUARTA. 55
durabit quantum Ecclesia Romana, qure suprcmum gradum
in principatu tcnet, Chrisli fidelibus cxpedicns judicaverit.
In quo casu..., vidclicet pro bono stalu universalls Ecclcsiic,
vidctur Vicarius Christi habere plcnitudinem potestatis. »
Evincunt cilati textus, sanctis Honavcnlursc ac Thomne in-
dubilatam fuisse aliquam Ecclesiae in rem tcmporalem sta-
tuum potestatem.
g 8. — Doctrina Beati Augustini Triumphi, qui et Augustinus de Ancona
dictus est.
AugustinusTriumphus, ordinis fratrum eremitarun Sancti
Augustini, ob locum originis Anconitanus vocari solitus, sancti
Thom» discipulus et amicus, Parisiensis universitatis doctor,
quique interfuit Lugdunensi concilio anni 127i, adco san-
ctam vitam egit ut Bcatorum albo adscribi meruerit. Intcr
plura ejus opera, praecipuum est quod ex mandato Joannis
Papae XXFI composuit, eidcmque Pontifici dedicavit, inscrip-
tum De potestate ecclesiastka, complectens quiestiones cxii, in
articulos 470 divisas. Typis editum fuit Roma:» anno 1479,
cura religiosi cujusdam dicti ordinis, prout videre esl in
ejusdem editionis prologo. Beatum Triumphum cum venera-
tione sanctus Antoninus Florentinus archiepiscopus, aliique
sequaces citare solebant. Ast ex quo invaluit gallicanismi no-
vitas, paulatim opus atque auctorem involvit oblivio. lU adeo
difficile nunc reperiri possit Beati Triumphi tractatus De po-
testate ecclesiastica. Hac de causa, necnon etiam ob viri sancti-
tatem et auctoritatem, paulo uberiora excerpta subjiciemus.
An autem, ut nonnulli volunt, veritatis metam excesserit, ex-
pendemus ultima proesentis partis sectione.
Excerptum ex epistola dedicatoria. — « Sanctissimo ac reve-
rendissimo in Christo Patri ac Domino Johanni divina provi-
dentia Papoe XXII, frater Augustinus de Ancona, ordinis fra-
trum hcrcmitarum Sancti Augustini, cum omni fmiulalu et
5G TRACTATUS DE PAPA.
reverentia post pedum oscula beatorum. — Quamvis Dei Filius^
humani generis naturam assumens, infirma mundi elegent
ut fortia quseque confunderet, ecclesiasticse tamen potestatis
altitudinem suos fideles latere noluit. Quin imo tanquam su-
pra petram fundatam ipsam esse supra omnem principatum
et potestatem, ut ei genua cuncta curventur coeleslium, ter-
restrium et infernorum, verbis apertissimis declaravit. Unde
error est, ut puto, pertinaci mente non credere, Romanum
Pontificem, universalis Ecclesise pastorem, Petri successorem ,
etChristi legitimum vicarium, supra spiritualia et temporalia
miversalem habere primatum. »
Excerptim ex articulo primo qudestionis primae. — «Primo
utrum sola potestas Papse sit a Deo immediate et nulla alia. —
Ad primum sic proceditur : videtur enim quod sola potestas
Papse non sit immediate a Deo. Quia quae non sunt ejusdem
rationis, unum non reducitur ad alterum. Sed potestas Papae
et potestas ssecularium principum non sunt ejusdem rationis;
ergo videtur quod ulraque sit immediate a Deo et una non
reducatur ad aliam. — Praeterea potestas imperialis immediate
est a Deo, quia sicut dicitur XXIII, q. iv, a Deo concessa est po-
testas imperialis, et propter vindictam noxiorum gladius fuit
permissus. Ergo videtur quod talis potestas non sit a Papa
nec ab homine, et per consequens immediate a Deo. — Prse-
terea quse distincta sunt in se et ad distinctos fmes ordinan-
tur, unum non est ab altero; imo immediate reducuntur ad
aliud tertium. Sed potestas spiritualis et potestas saecularis
sunt distinctse in se et ordinantur ad distinctos fmes... Ergo
istse du3e potestates sunt immediate a Deo, — In contrarium
est... — Respondetnr dicendum quod, dimissis opinionibus,
ad quaestionem sic puto esse respondendum : quod, loquendo
de potestate jurisdictionis temporalis et spiritualis, dicere
possumus quod talis potestas est triplex : scilicet immediata,
derivata, et in ministerium data. Prima potestas jurisdictionis
omnium spiritualium et temporalium est solum in Papa. Se-
PARS QUARTA. 37
cunda potestas est in omnibus Episcopis et proelatis. Tertia
potestas jurisdictionis temporalis est in omnibus imperatori-
bus, regibus et principibus saecularibus... Loquendo depotes-
tate jurisdictionis tam spiritualium quam temporalium, talis
est in Papa immediate, quod probaturtripliciter :... Sedquod
potestas temporalis imperatorum, regum et aliorum princi-
pum saecularium sit in ministerium data a Deo Papas et aliis
praelatis Ecclesiae in quibus residet potestas spiritualis, pro-
batur quantum ad praesens quatuor rationibus. — Primo sic :
illa potestas est data ad ministerium alteri, per quem habet
institui, regulari, ordinari atque confirmari, si bona sit; et
per quem habet judicari et condemnari, si non bona sit. Sed
talis est potestas ssecularis imperatorum, regum et principum,
quae per potestatem Papae habet institui, regulari et ordinari,
si bona est; et per ipsam habet condemnari etjudicari sibona
non sit. Ergo talis potestas non est immediate a Deo, sed est
in ministerium potestatis spiritualis data. Utrumque mem-
brum probatur. Scribitur enim XXII distinctione, quod potes-
tas Papse cujuslibet ordinis dignitatem et gradum instituere
habet ; ipsam vero solus Christus fundavit et supra petram
fidei mox nascentis erexit, quando Beato Petro, «ternse vitae
clavigero, terreni simul et coelestis imperii jura commisit.
Quod vero habeat omnem potestatem saecularem judicare et
deponere si non bona sit, patet XV, q. vi, ubi dicitur quod
Zacharias Papa Romanus Pontifex regem Francorum, non
tam pro suis iniquitatibus quam etiam pro eo quod tantae
potestati erat inutilis, a regno deposuit, et Pipinum patrem
Caroli imperatoris loco ejus instituit. — Secundo sic : illa po-
testas est in minisferium data alferi, cui juramentum fideli-
tatis pra^stat, et ab eo cognoscit omne quod habet. Sed omnis
potestas sa^cularium principum, imperatorum etaliorum, est
talis. Dicitur enini (LXIII distinctione, canone Tibi domino)
quod imperator jurat summo Pontifici nunquam mandatunc;
praeterire, et sibi in omnibus fidelitatem servare. Erfro talis
58 TRACTATUS DE PAPA.
potestas est sibi solum in ministerium data. Et si inveniat
quis aliquos imperatores dedisse aliqua temporalia summis
Pontificibus, sicut Constanlinus dedit Sylvestro, boc non est
intelligendum eos dare quod suum est, sed restituere quod
injuste et tyrannice ablatum esl. Eodem modo, si legat quis
aliquos summos Pontifices dare bona temporalia imperatori-
bus et rcgibus, hoc non est intelligendum eos facere in do-
minii recognitionem, sed magis in pacis ecclesiasticte con-
servationem; quia servum Dei non oportet litigare, sed nian-
suetum esse ad omnes. — Terlio sic : illa potestas est in
ministerium data alteri, quoe est subdelegata respectu ejus.
Sed omnis polestas imperatorum et regum est subdelegata
respectu potestatis Papce. Nam (ut dicitur XI, q. i, c. Quknm-
que litem habens) cuili])et licitum est sacrosanctae sedis anlis-
titis judicium eligere. Ergo omnis potestas ssecularis est in
ministerium data poteslati spirituali. — Quarto sic : illa po-
testas est in ministerium data alteri, quoe est restringenda,
amplianda et executioni mandanda ad imperium illiuscui est
in ministerium data. Sed talis est omnis potestas ssecularis.
Dicit enim Bernardus... Potestas ergo jurisdictionis spiritua-
lium et temporalium immediata est in solo Papa. Derivata
vero est in omnibus Episcopis et Praelatis. Sed in omnibus
saecularibus et principibus est in mimsteriim data. Et ista est
cdnclusio quam nunc ad prsesens teneo de qusestione. — Ad
primum nunc ergo dicendum... — Ad secundum est dicen-
dum quod verum est potestatem imperialem esse a Deo, quia
non est a Papa ut est liomo, sed a Papa ut gerit vicem Christi
in terra, qui fuit verus Deus et verus homo. — Ad tertium
est dicendum quod prcedictse potestates sunt distinctse, quia
non conveniunt uni eodem modo.Quia potestas jurisdictionis
spiritualium convenit Papse secundum immediatam institu-
tionem et execulionem. Sed potestas jurisdictionis tempora-
lium convenit sibi secundum institutionem et auclorilatem,
non tamen secunduin immediatam executionem, nisi forte in
PARS QUARTA. 39
quibusdain casibus qui notanlur (Extr. Qui sint legitimi, c.
Pcr \enerabilcm) . »
Excerptum ex articulo viii quxstionis primx. — « Utrum po-
testas Papse sit simul temporalis et spiritualis. — Ad octavum
sic proceditur : videtur enim quod in Papa non sit potestas
corporalis et spiritualis, quia scribit Matlh. xxii : Reddite quae
sunl Caesaris Caesari etquae suntDei Deo. Sed Papa gerit vicem
Dei in terris. Ergo ad ipsum perlinet cura spiritualium tan-
tum. Et ad Ca^sarem vel imperalorem pertinet cura lempora-
liuin. PraHerea... — In contrarium est, quia qui potest in
inajus, potest in minus. Sed majus est posse in spiritualia
quam in corporalia et temporalia. Ergo cum Papa habeat
potestatem super spiritualia, habet etiam potestatem super
temporalia. — ilespondetur dicendum, quod bona temporalia
et spiritualia ad tria possunt comparari : primo ad eorum
produclionem ; secundo ad eorum ordinationem; et tertio ad
eorum motionem vel actionem. Et secundum ista tiia tribus
rationibus ostendi potest in Papa esse potentia super omnia
bona temporalia et corporalia. — Et primo quidem propter
eorum productionem, quia non ab alio producta sunt teinpo-
ralia et ab alio spiritualia, ut manichan putaverunt, sed ab
eodem Deo a quo producta spiiilualia, ab eodem etiam pro-
ducla sunt corporalia et tempoi alia. Ergo Papa qui gerit vicem
Dci in terris, ex quo habet potestatem spiritualium, habebit
similiter rerum potestatem temporalium et corporalium. Se-
cundo hoc patet propter eoruin ordinationem. Ordinantur
eniin ipsa bona temporalia et corporalia ad bona spiritualia
tanquam organa et tanquam instrumenta... Componitur enim
homo ex anima et corpore. Unde sicut ipsum corpus ordina-
tur ad animam et est instrumentum ejus, mediante quo
exercet operationes suas, sic ipsa bona temporalia ad bona
spiritualia ordinantur mediante Papa. Papa ergo qui habet
providere suis fidelibus de spiritualibus, habet eodem modo
providere de temporalibus et corporalibus, sine quibus spi-
40 ' TRACTATUS DE PAPA.
ritualia in vita ista politica exerceri non possunt. Unde apos-
tolis dicentibus : Dimitte turbas ut sibi emant escas, Dominus
respondit : Non habent necesse ire : date vos illis manducare.
Tertio... — Ad primum ergo est dicendum, quod per illud
dictum : Reddite quae sunt Caesaris Caesari, et quae sunt Dei
Deo, non subtrahitur potentia temporalium aPapa; sed datur
intelligi quae esse debeat justitia legalis, ut unicuique reddat
quod suum est. Modo quo dicit apostolus (ad Romanos xiii) :
Reddite omnibus debita, cui tributum tributum, cui vectigal
vectigal, cui honorem honorem, et cui timorem timorem.
Imperantibus autem et regibus reddenda sunt corporalia,
quasi pro stipendiis ipsorum, quia ministri Dei sunt, ut dicit
apostolus. Tenentur enim Ecclesias Dei defendere et christia-
num populum et rempublicam in pace conseivare. Pro quo
ministerio stipendiandi sunt thesauro Ecclesise corporali ;
quia quodam jure naturse et divino, pro tali ministerio de-
betur eis tale stipendium temporale... Ergo ex tali jure re-
gum et imperatorum accipiendi slipendia non arguilur Pa-
pam non habere potestatem temporalium et corporalium, sed
potius oppositum; quod sunt reges et imperatores quasi mi-
nistri et stipendiarii ipsius Papae et ipsius Ecclesiae, et per
eum stipendiandi sunt thesauro corporali ipsius Ecclesise,
pro pace et defensione ejusdem, secundum taxationem ip-
sius. Nec aliter sunt in statu salutis, si ullra stipendia eis
taxata volunt bona temporalia a fldelibus subripere. »
Excerptmn ex articulo 2 quxstionis xx. — « Utrum per po-
testatem clavium Papa prsesit temporalibus et spiritualibus.
— Ad secundum sic proceditur : videtur enim quod Papa per
potestatem clavium non prsesit spiritualibus et temporalibus.
Quia potestate clavium non aperitur nisi regnum coelorum,
potestas vero temporalis aperit regnum terrenum. Non ergo
Papa prseest temporalibus potestate clavium... — Respon-
detur dicendum, quod sicut duplex est vita, temporalis et
aeterna, ita duplex regimen animse et spiritualis naturse de-
PARS.QUARTA. 41
rivatur in corpora : primo quidem in prccsenti vita temporali
pervirtuosam operationem; quia deserviunt ipsa corporalia et
temporalia animse et spirituali naturse ad virtuosa opera tan-
quam organa et instrumenta... Regimen igitur spiritualis
naturae, in pricsenti vita temporali, derivatur in corpora per
virtuosam operationem. In vita vero a^terna derivabitur in
corpora per glorificationem... Per potestatem ergo clavium,
quae spiritualis est, Papa prseest spiritualibus et temporalibus
membris Ecclesiae. — Ad primum ergo dicendum, quod po-
testate clavium aperitur regnum coelorum, et regnum terre-
num per ejus institutionem, et confirmationem si riteet juste
administretur, per ejus depositionem et condemnationem si
ab aliquo injuste usurpetur vel male administretur. »
Excerptum ex ariiculo 4 qusestionis xxvi. — « TJtrum Papa
debeat punire tyrannos poena temporali, vel spirituali solum.
— Ad quartum sic proceditur. Yidetur enim quod Papa non
debeat tyrannos punire poena temporali, sed spirituali solum.
Scribitur enim... Pra^terea dicit Gregorius, et ponitur XIII,
q. VIII : Si in morte Lomjohardorum me immiscere voluissem,
hodie Longohardorum gens nec regna nec ducem haberet. Sed
quia Deum timeo, in morte cujuslihet hominis me miscere for^
mido, Papa ergo tyrannos non debet punire poena temporali
sed spirituali. — Respondeo diccndum quodordo divinsejusti-
tiie requirit ut secundum multiplicalionem culparum fiat
multiplicatio poenarum... Est autcm in Ecclesia duplex uni-
tas : una membrorum ad invicem, alia membrorum ad caput,
ut supra dictum est. Si ergo tyranni inveniantur turbare pri-
niam unitatem, propter eorum tyrannicam violentiam pu-
niendi sunt poena spirituali. Sed si in tantum progressi fue-
rint malum, ut velint perturbare unitatem secundam per
eorum manifestam resistenliam, puniendi sunt poena tempo-
rali.Dicit enim Augustinus, in libro III de veraReligione, quod
quanto homines dulcedine bonorum inferiorum magis deci-
piuntur, tanto magis amaritudine poenarum debent erudiri...
42 TRACTATUS DE PAPA.
— Ad secundum est dicendum, quod Papa et alii Prselati non
debent se immiscere in morte hominis per immediatam exe-
culionem, ut propria manu pugnent et interficiant, quia
arma eorum mililia} principaliter sunt spiritualia, non car-
nalia. Sed mediante potestate sseculari possunt et debent de
tyrannis et turbantibus pacem Ecclesise justitiam exercere.
Dicit enim Auguslinus, in epislola ad Vincentium : In tali
primitus sententia eram, neminem ad unitatem Chrisli esse
cogendum. Verbo esse agendum, disputatione pugnandum,
ralione vincendum; ne fictos catholicos haberem quosapertos
hsereticos noveram. Sed lisec opinio mea, non contradicen-
tium tantum, sed demonstrantium superabatur exemplis.
Nam proponebatur mihi civitas mea, quse cum tota esset in
potestate Donati, ad unitatem catholicam legum imperialium
limore conversa est. Quam nunc videmus ita illius animo-
sitatis perniciem delestari, ut in ea nunquam fuisse cre-
datur. »
Excerpttm ex articulo 4 quxstmiis xxxvi. — « Utrum impe-
rator in dominio temporalium sit major Papa. — Ad quartum
sic proceditur : videtur enim quod imperator sit major Papa
in dominio temporalium. Dicit enim Nicolaus Papa, et poni-
tur XCVI dist. can. Cum ad verum : quod ultra nec imperator
sibi jura Ponlificatus arripiat, nec Pontifex jura imperatorum
usurpet. Quoniam idem mediator Dei et hominum homo
Christus Jesus actibus propriis et dignitatibus distinctis offi-
cia potestatis utriusque discrevit. Sed si Papa diceretur major
imperatore in temporalibus, usurparet jus ejus.Ergo nec de-
bet dici major ipso in tali dominio. — Praeterea juramentum
fidelitatis praestatur ipsis regibus et imperatoribus cum acci-
piunt administrationem temporalium. Non autem tale jura-
mentum praestatur Papae. Ergo in dominio temporalium Papa
non est major imperatore vel quocumque Rege. — Praeterea
Beatus Ambrosius dicit (et ponitur XXIII, q. viii, c. Convenior) :
Temporalia BiPErwVTORUM sunt; ad imperatorls palatia pertinent.
PARS QUARTA. Al
Ad Sacerdotem vero Ecclesix. In tcmporalibus ergo imperator
esl major Papa. — Iii contrarium cst... — Respondeo dicen-
dum quod Hugo, in decrelo siipra allegalo Cum ad veriim^ tria
videlur dicere dedominio imperiali et papali conlraria supra-
dictis. Prmo namque dicit quod imperalor poteslatem gladii
cl dignilatem imperialem non recepit ab Apostolico, sed a
principibus etpopuloper electionem. Cujus contrarium supra
delerminatum est. Quidquid enim fuerit de imperatoribus
prKteritis, modernorum tamem imperatorum electio planum
est quod pertinet ad summum Pontificcm, vel immediate per
seipsum, vel per electores quos ipse summus Pontifex ordi-
navit. Secundo dicit quod ante fuit imperator quam Papa, et
dicta} potestates, imperialis et Apostolica, sunt discretae et
diversae. Quorum utrumque indiget distinctione. Verum est
namque imperatorem fuisse anic Papam, quantum ad perso-
nam ; sed non quantum ad officium et iiguram. Successit enim
Papatus et sacerdotium Christi saccrdotio levitico... Necdicta3
potestates sunt ita discretae et diversse, quod una non re-
ducatur ad aliam. Utraqueenim est a Deo, imperialis et Apns-
tolica. Sed Apostolica et saccrdotalis immediate : imperialis
vero mediante Apostolica et sacerdotali. Tertlo dicit quod Papa
cst major imperatore in spiritualibus; sed imperator est ma-
jor Papa in temporalibus. Sed si sic esset, pari ratione impe-
rator posset dici major Chrisio in temporalibus. Non enim est
impcrator major Papa in iemporalibus nisi propter imme-
diatum usum et immediatam exccutionem temporalium, se-
cundum quem modum imperator major Deo diciiur. Quia
Deus non habet immediatum usum et immediatam execu-
tioncm temporalium. Non cnim ipse manducat carnes tauro-
rum aut sanguinem hircorum potai, nec equitat equos pra*-
cedente turba famulorum et armatorum, et tamen ipse dicit
in psalmo, ubi ista leguntur : Mcus esl orbis terrffi et pleni-
tudo ejus. Et dominum universorum se nominat. Ncc quia
coelos sibi rcservavit, terram auiem concessit ad usum filiis
44 TRACTATUS DF PAPA.
hominum (secundum illud psalmi : Coelum coeli Domino, ter-
ram autem dedit filiis hominum), propter hoc dicendum est
quod filii hominum sint majores Deo in terrenis, et Deus sit
major homine in coelestibus. Quod enim simpliciter dicitur,
sine additamento dicitur. Et ideo sicut Deus Dominus univer-
sorum et temporalium et spiritualium quantum ad universa-
lcm jurisdictionem, sic Papa, vicarius ejus, in spiritualibus
et temporalibus est major quocumque alio rege vel impera-
tore. — Ad primum ergo est dicendum quod Papa non debet
usurpare immediatam executionem vel administrationem tem-
poralium, ne propter talem executionem implicet se negotiis
ssecularibus. Sicut nec imperator immediatam executionem
spiritualium debet habere. Tunc enim illa abusio oriretur,
quod carnalis homo in rebus divinis praesidere videretur, et
spiritualis homo carnalibus implicaretur. Sed ex hoc non
subtrahitur dominium temporalium ipsi Papse, quin in de-
lictis et violentiis non possit imperatores et reges corrigere,
et eos dominio temporalium privare, si contingat eos fore
facere. — Ad secundum est dicendum, quodjuramentum fide-''
litatis ab Episcopis non debet praestari regibus, quod ab eis
recognoscant temporahum immediatam jurisdictionem. Tale
enim juramentum solum prsestandum est Papae, qui super
temporalia et spiritualia hujusmodi jurisdictionem universa-
lem habet in toto orbe. Sed bene potest eis praestari juramen-
tum ut ab eis recognoscant immediatam temporalium execu-
tionem vel administrationem, potissime interris et regnis ubi
Ecclesia immediatam administrationem temporalium non ha-
bet. — Ad tertium est dicendum quod Ambrosius intelligit
temporalia esse imperatorum quantum ad usum et executio-
nem, non quantum ad universalem dominationem et trans-
nmtationem. Dei enim solius et Vicarii Jesu Christi est tale
dominium; quia ad eum spectat temporalia et regna terrse
transmutare et ordinare. »
Quaestione xlvi Papae jus adscribit Beatus AugustinusTrium-
PARS QUARTA. 45
phus, reges cum malefaciunt corrigendi ; eos cum causa sub-
esl deponendi, et regem in aliquo regno instituendi.
§ 9. — Doctrina aliorum vigintitrium e celeberrimis Gallisc doctoribus.
I. Heiiricus Gandensis. — Fuit is Sorbonse professor, archi-
diaconus Tornacensis, dictusque Doctor solemnis. Obiit anno
1295. Sic legere est in ipsius theologia quodUbetana ;
« Saccrdos apostoiicus se habet ad reges et principes sicut
architectus civilis ad alios artifices in civitate. Sicut enim ar-
chitectonis civilis est praecipere qui et quales debeant exer-
cerescientiam medicinse, rhetoricam et alias artes, sic sacerdos
apostolicus debet considerare qui et quales regna et principa-
tus regere debeant, et bonos honorare, malos autem et male
regentes deponereet alios loco illorum substituere. » (Citatum
a Paramo, de Origine inquisitionis^ 1. III, q. i, opinio 5, n<* 26,
— edit. MatritilL)98, p. 451.)
II. Henricus de Suza. — Is ab Episcopatu Sisteronensi ad
Archiepiscopatum Ebredunensem translatus fuit anno 1250.
Postea vero Cardinalis et Episcopus Ostiensis creatus est ; ex
quo ipsi Ostiensis nomen inditum. Insignis canonistae famam
sibi comparavit, in tantum ut ejus opus Summa aurea nuncu-
patum sit.Sic habet titulo deHaereticis, § qua poena puniantur ,
n. 11:
« Nota quod domini temporales, non solum propter suam
hseresim, sed etiam aliorum, quod cum possunt admoniti ex-
terminare negligunt, excommunicari possunt, et terrae ipso-
rum exponi catholicis occupandae. Idem si princeps negligens
inveniretur circa regimen et justitiam faciendam : unde Za-
charias Papa deposuit Childericum regem Francorum. » (Cita-
tum a Bellarmino, in Barclaium^ sub initium tomil, edit. Mi-
lanil721.)
III. Guillelmus Durandus, Mimatensis Episcopus anno 1286,
dictus Speculator, eo quod ejus opus Speculum juris inscrip-
tum sit.
4G TRVGTATUS DE PAPA.
c< Papa deponit imperatorem proptcr ipslus iniquilates, et
dat (Principibus) curatores ubi ipsi sint inulilcs ad rcgen-
dum. » (Speculum, lib. I, tit. de Legato, g Nunc ostendendum,
n. 17.)
IV. ^gidius Romanus. — Vocatus etiam JEijidius Columna
(Gilles de Rome), discipulus sancti Thomae, et Universitatis
Parisiensis doctor, ordinis Eremitarum Sancti Augustini ge-
neralis prsepositus, postea factus Bituricensis Archiepiscopus
et Aquitaniae primas, anno 126 i. Obiit anno 1516. Sic liabet
in suo tractatu de Potestate ecclesiastica : « Causoe mixtse, sunt
causa^ temporales quae connexionem quamdam habenl cum
spiritualibus : sicut causa feudalis, quae de se temporalis est,
connexionem potest habere cum juramento \el pacto; sicut
patet de dissensione mota inter reges Franciae et Angliae, sii-
per comitatu Pictaviensi. Papa quia non poterat directe co-
gnoscere de causa feudali, indirecte ratione juramenti vel
pacti intromisit se de illa (Exir a\\ De judiciis cap. Novit). Et
sic rex Franciae secundum jura non subest summo Pontifici,
nec ei tenetur respondcre de leudo sui; potest tamen ei
subjacere incidenter et casualiter ratione connexionis alicujus
causx spiritualis , sicut habetur Extrav. de judiciis , cap.
Novit. » (Apud Bianchi, Potesta della Chiesa, tom. I, pag. 96,
Rom9el745.)
« Sed dicet aliquis quod reges et principes spiritualiter, non
temporaliter subsint Ecclesise? sed hsec dicentes vim argu-
menti non capiunt : nam si solum spiritualiter reges et prin-
cipes subessent Ecclesiae, non esset gladius sub gladio, non
essent temporalia sub spiritualibus, non esset ordo in potes-
latibus, non reducerentur infima in suprema per media. »
(De Potestate ecclesiastica, parte I, c.xxx. Citatum a Bellarmino,
adversus Barclaium, edit. Veiietiis, 1721, t. V, p. 26.)
V. Rodolphus Columna. — Is Carnotensis canonicus fuit, et
edidit tractatum de Translationeimperii, Ibi postquam memo-
ravit depositum a summo Pontifice Zacharia Childericum re-
PARS QUARTA. 47
gem, ct retulit interpretationcm Glossse, deposuit, id est, depo-
nentibus consensit^ ita subdit : « Sed qualitercumque dicatur,
sive ut prgedicta Francorum narrathistoria, sive ui Alins (loqui-
tur de capite Alius, xv, q. vi) supra allegatus, salva senipcr in
omnibus veritate, credo auctoritatem Papae in talibus omnibus
negotiis prsesupponi, cx eo quod omnis potestas ex eo in boc
dependet. » (De TranslAmperiiy cap. iv, in collectione Monar-
chiaS. Romaniimperii, t. II, pag. 91, edit.Francofordii 1614.
Ilabetur exemplar Parisiisin bibliotheca Sorbonae.)
« Quantum autem roboris habuerit aut firmitatis (nempe
translatio imperii ab Oriente in Occidentem) quidve tunc per
Romanam Ecclesiam factum fuerit de imperio, patet et patcre
potest omnibus evidenter. Pradicta enim imperii translatio
facta per Ecclcsiam de Gracis in Francos, cx causis et ratio-
nibus antedictis, adeo valida est, quod per septem generatio-
nes, perseptcm scilicet imperatores annis centum tribus du-
ravit. » (Ibid., c. viii, pag. 94.)
VI. Natalis Erveus. — Cognomine Brito^ utpote oriundus e
Britannia minori. Fuit generalis superior Dominicanorum, et
obiit Narbonae anno 1525. Sichabet in suo tractatu f?d Potes-
tate Papx : « Ad Papam pertinet corrigere omnem abusum
tam potestatis ecclcsiasticse quam terrenae, in quocumque
existente de populo christiano. » (Ita citatum a Bellarmino,
t. V, p. 27, edit. Venetiis 1721.)
VII. Durandus a Sancto Porciano . — Universitatis Parisiensis
doctor, cognomine resolutissimus^ factus Episcopus Aniciensis
anno 1518, et Meldensis anno 1526. Sic liabet in suo tractatu
de Origine jurisdictionum, questione iii :
« Quia utraque potestas, temporalis et spiritualis est neces-
saria, ideo utramque potestatem contulit (Cliristus) Petro...
Isti sunt veri termini jurisdictionis spiritualis et temporalis a
fundatione Ecclesiai, quos transgredi non licet : quia jurisdic-
tio temporalis nullo modo se extendit ad spiritualia, de qui-
bus nihil novit; jurisdiclio vero spiritualis se extendit primo
48 TRACTATUS DE PAPA.
el principaliter ad spirilualia ; secundario vero et per quam-
dam consequentiam se extendit ad actiones hominum circa
temporalia quse ordinantur ad spiritualia tanquam ad fmem. »
(Citatum a Bellarmino, prsefat. in Barclaiumy pag. vi, initio
tomi I, edit. Mediolani 1721.)
VIII. Petrus Bertrandus. — In Universitate Parisiensi juris
canonici professor, postea creatus Nivernensis Episcopus, et
demum, anno 1349, Cardinalilia dignifate insignitus. Is, to-
tius Galiicani Episcopatus nomine, coram rege Philippo Vale-
sio, in publico congressu confutavit jurisconsuUum Petrum
de Cunieres, qui negabat jurisdictionem ecclesiasticam ex-
tendi ad temporalia. Cujus argumentis Rex plene convictus,
sua Episcopis jura sarta tecta servavit, et jurisconsulti de Cu-
nieres postulata rejecit. Notatu praecipue digna hsec Petri Ber-
trandi verba :
cfPer duos gladios intelliguntur praedictae duse potestates.
Sed Christus voluit esse illos duos penes Ecclesiam ; ergo et
utramque potestatem. Sed dices quod Christus reprehendit
Petrum quia percussit gladio temporali amputando auricu-
lam... Sed hoc non valet. Christus enim non dixit Petro quod
expelleret a se talem gladium, sed reponeret in vaginam, pe-
nes se servandum in vagina : ut daret intelligi quod talis po-
testas etsi sit penes Ecclesiam, tamen ejus exercitium (quan-
tum ad causam sanguinis) in nova lege vult esse in manu
judicis laicalis : secundum nutum vero et imperium penes sa-
cerdotem. » (Bertrandus Cardinalis contra Petrum de Cugneriis
pro ecclesiastica libertate, act. I. — Epitomen Biblioth. Maxi-
mae Lugdunensis S. Patrum, t. I, p. 432. Edit. Augustse-Vin-
delicorum 1719.)
« Potestas spiritualis debet dominari omni humanse crea-
turse ; et quemadmodum Jesus Christus dum fuit in hoc mundo,
et etiam ab seterno naturalis Dominus fuit, et de jure naturali
in imperatores et quoscumque alios depositionis et damnatio-
nis sententias ferre poluisset, ita eadem ratione ejus Vica-
PARS QUARTA. m
rius. » {Tractatus de Origine jurisdictlonis, qusest. iv, n. 5. —
Itacitatum a Bellarmirio, contra Barclaium, t. V, p. 27, edit.
Venetiis 1721.)
IX. Petrus Paludanus. — Seu Petrus de la Pallu, dominica-
nus, Parisiis Theologiae professor, factus Hierosolimitanus
Patriarcha anno 1529, mortuus Parisiis anno 1342, in suo
tractalu deCausa immediata ecclesiasticx potestatis^ articulo 4,
sic habet : « Licet Papa non habeat confirmare quemlibet re-
gem qui consensu populi a principio regnum assumpsit, tamea
potest deponere omnem talem ; non solum propter haeresim,
aut schisma, aut aliud crimen intolerabile in populo; sed etiam
proptcr insufficientiam, ut pote si quis idiota sensu, vel im-
potens viribus in regno prseesset, et propter ejus insufficien-
tiamregnum fidelium periclitaretur... Quia Papa est juperior
in spiritualibus, et pcr consequens in temporalibus, quantura
necesse est pro bono spirituali. » (Apud Bellarminum praefat.
inBarclaium, pag. vi, sub initium,t. I, edit.Mediolani 1721.)
X. Somnium Viridarii. — Is liber anonymus, anno circiter
1364,subregeCaroIoV editus, tribui solet dicti Regis Cancel-
lario, vel alteri Aulico. Et quamvis auctor totus sit in arctandis
ecclesiastica? potestatis limitibus, tamen confessus est eam
extendi indirecte ad temporalia, prout colligitur e sequenti-
bus verbis : « Concedendum est quodPrincipatus papalis con-
cernit temporalia (prout de necessario concernit spiritualia),
cum abeorum usu vel abusu surgil peccatum : prout dicunt
textus, ratione peccati omnes causse spectant ad forum eccle-
siasticum : cap. Novit. de judiciis, etc. Tamen principaliter
disponendo et authorisando, nihil spcctat ad Papam quantum
adtemporalia... Non debet se (potestas ecclesiastica) de depo-
sitione imperalorum seu regum intromitlere, quantumcum-
que rex vel imperalor sitdignus depositione propter defectura
quemcumque, vel crimen quod non est inter spiritualia cri-
niina computandum ; et ideo si imperator vel rex committit
crimen dilapidationis, vel destructionis imperii sive regni,
50 TRACTATUS DE PAPA.
yel tyrannidis, vel quodcumque aliud propter quod no:i im-
nierito deponi meruit, Papa non deberet cum deponere, sed
populus a quo suam recepit potestatem tacite vel expresse :
nisi illi ad quos pertinet nollent aut non possent facere justitia}
complementum... Fatendum tamen quod Papa potest trans-
ferre imperium vel regnum casualiter; ut quia non est alius
superior, vel aliter, aut imperium vel regnum est transferen-
dum de gente in gentem propter aliquod spirituale crimen
gentis, puta si gens illa inficiatur hseretica pravitate, vel ad
legem Judffiorum, vel ad ritum gentium, vel sectam aliam con-
yerteretur. Si tranferendum esset imperium vel regnum prop-
ter crimen spirituale, dicunt quidam quod Papa potest jure
divino transferre imperium seu regnum, quia in spiritualibus
et annexis eis habet plenitudinem potestatis quantum ad ea
quse sunt de necessitate facienda. Aliidicunt quod Papa inhoc
casu non polest transferre imperium sive regnum, nisi laici
fuerint damriabilitcr negligentes, vel favcntes genti a qua ne-
cesse est transferri imperium vel regnum ; sed in hoc casu
spectat ad Papam de crimine spirituali cognoscere et denun-
tiare illis ad quos spectat, ut ipsum (regem) deponant; quod
si noluerint vel non potuerint, jure divino devolnta est po-
testas ad summum Pontificem ; et hoc quia ipse habet pleni-
tudinem potestatis quantum ad omnia qusesuntde necessitate
facienda. » (Apud Bianchi, della Potesta della Chiesa^ tom. I,
p. 103.)
XI. Mijidius de Bellamera. — Fuit Avenionensis Episcopus,
obiitque anno 1392. Insignis canonistse famam sibi compara-
vfit, ejusque opera septem voluminibus in-folio Lugduni edita
sunt anno 1548. Sic habet de proesenli qusestione : « Papa po-
test deponere imperatorem, qui ab eo temporalitatem recogno-
■ scit... Etiam alios reges, licet ab eo regna sua non teneant
in feudum, nec temporalilates suas ab eo recognoscant, nec
juramentum fidelitatis ei praestent; videlicet pro delictis et
negligentiis... Deposilio autem regum facienda per Papam,
l'ARS OIAUTA. :.l
non ex illa ordinaria, sed ex quadam suprema elabsoluta po-
festa(e procedit. Et quod illam supremam et absolutam potes-
latem Papa habeat, videtur mullum »quum et reipublica^
valdeexpedicns,scilicet ut sit aliquis supremusMonarcha, qui
regum liujusmodiexcessuspossit corrigere etdc ipsisjustiliam
ministrare. » (In caput AUus xv, quaest. vi, n. 2.)
XII. Stephanus Aufrerhis. — ParlamentiTolosani praeses sse-
culo XV : — « Papa ipsum imperatorem tanquam inferiorem
dcstituit, exigentibus causis. Et in omnibus arduis negotiis ct
maximis difficultafibus generantibus scandalum in christia-
nitate, Papa potest hujusmodi majoritatis ratione se intromit-
tere, etiam interlaicos, et exercere hujusmodipotcstatem sibi
a Deo attributam. » (Tractatus de potestate sxcularium^ n. 5
et 6. — Citatum a Bellarmino in sua prsefatione contra Bar-
claium.)
XIII. Dominicus a Soto. — Ordinis Pra^dicatorum, studuit in
Univcrsitate Parisiensi, interfuit concilio Tridcntino, obiitque
anno 1560. Is errorem qucm confutamus hcTreseos nota pcr-
stringit in hunc modum : «Quinta, eademque catholica con-
clusio contra eorum hseresim qui omncm abdicant Pontifici
temporalem potestatem : Potcstas quoecumque civilis eatenus
est ecclesiasticoe subjecta in ordinc ad spiritualia, ut Papa
possit per suam spiritualem potestatem, quoties ratio fidei et
religionis exegerit, non solum ecclesiasticarum censurarum
fulminibus adversus reges agcre , eosque cogere , verum ct
cunctos christianos principes tcmporalibus bonis privare, et
usque ad eorum depositionem procedere. » (In 4 sent. dist.
XXII, q. II, art. 2. — Apud Bianchi, t. I, p. 109.)
XIV. Gerson. — Infensissimus is Pontificiae auctoritatis im-
pugnator; et nihilominus admisit Ecciesiai competere domi-
nium recjitivum, directivum^ regulativum et ordinativum in rem
temporalem Principum; ac proinde agnovit aliquam Ecclesiae
in temporalia potestatem. En ejus verba :
« Potestas ecclesiastica non ita habet dominia et jura t^r-
52 . TRACTATUS DE PAPA.
reni simul et coelestis imperii, quod possit ad libitum suum
de bonis clericorum et multo minus laicorum disponere ;
quamvis concedi debeat quod habet in eis dominium regiti-
vum, directivum, regulativum, et ordinativum. » {De Potestate
eccL, consid. xn.)
« Postremo suis se terminis ita se potestas ecclesiastica
coerceat, ut meminerit potestatem ssecularem etiam apud in-
fideles sua habere propria jura, suas leges, sua judicia, de
quibus occupare se ecclesiastica potestas non praesumat, nisi
dum redundat abusus saecularis potestatis in impugnationem
fidei et blasphemiam creatoris, et in manifestam potestatis
ecclesiasticse injuriam : tunc enim ecclesiastica potestas habet
dominium quoddam regitivum, directivum, regulativum et
ordinativum. » (Loco citato.)
c( Omnes hoQiines, Principes et alii subjectionem habentad
Papam in quantum eorum jurisdictionibus, temporalitate et
dominio abuti vellent contra legem divinam et naturalem ; et
potest superioritas illa nominari potestas directiva et ordina-
tiva potius quam civilis. » (Part. IV, serm. de pace et unit.
Graecorum, consid. v, tomo IV, pag. 600, edit. Parisiis 1606.)
XV. Jacobus Almainus. — Is etiam auctoritati Pontificioe in-
fensissimus; attamen sic habet : « Imperator potest esse di-
gnus depositione dupliciter : uno modo propter crimen spiri-
tuale, ut propter hseresim, quia haereticus et schismaticus
utitur potestate sua in detrimentumchristianitatis. Alio modo
propter crimen civile, ut puta quod negligit administrare jus-
titiam. Tunc si imperator sit dignus depositione propter cri-
men primi generis, puta propter crimen spirituale, potest
deponi a Papa, cum habeat plenam potestatem in puniendis
peccatis spiritualibus. » {De Potestate eccl. et laic^ q. ii, ad ca-
put VIII Ochami.) Quoad qusestionem an Papa possit subditos
absolvere a juramento fidelitatis, negat posse per modum re-
laxationis; sed concedit hoc posse Papam per modum declara'
tionis, seu declarando jus subditorum : « Concesso quod Papa
PARS QUARTA. 55
polest absolvere subditum a juramento fidelitatis, negatur an-
tecedens, saltem capiendo absolvere ut tantum valet sicut
relaxare, et non jus declarare. » (Loco citato, ad caput xu
Ochami.)
XVI. Joannes Major. — Licet non minus quam duo praece-
derites Pontificiae auctoritati infensus, concedit tamen posse,
ex rationabili causa, dommidi Principum ab ipsis, Ecclesiastica
auctoritate, ad alios transferri : « Pro rationabili causa in tota
republica hoc Ecclesia dominium transferre potest. Nolumus
tamen dicere quod ad nutum ejus regna christianorum prin-
cipum, in quibus dominium non habet nisi regitivum, trans-
ferre potest; sed ubi essent haeretici etfidem evertere molien-
tes, Rex christianissimus deponendus esset. » (In II librum
Sententiarum, distinct. XLIV, q. iii.)
XVII. Joannes Faber. — Advocatus Parlamenti Parisiensis,
morluus anno 1541 : « Sed de Papa non est dubium quin sit
superior omnibus christianis, et in temporalibus et in spiri-
tualibus... Cum agitur de prsejudicio anima3 vel populi, Papa
potest et debet providere, et si necesse sit quoscumque reges
deponere.» (In legem primam,n. 10, c. de Summ*a Trin. et fide
cath. — Apud Bellarminum in Prsefatione contra Barclaium.)
XVIII. Joannes Quintinus Haediius^ gallice Jean-Quintin
rf'ilw^?//i,quijuscanonicumdocuitParisiis,obiitqueann. 1561 :
« Quare ponimus utrumque gladium Ecclesioe datum esse ;
hoc est Ecclesise Pontificem habere jus et potestatem in spiri-
tualia simul et temporalia; atque de his statuere et decernere
cx causa posse, cujus decretis standum : nam quamvis homo
sit mortalis, tamen ccelesti potestate pollet... lioc jure Papa
Zacharias, anno Christi nati 753, Childericum longa majorum
serie legitimum Gallige regem et possessorem regno avilo des-
lituit, et in ejus locum Pipinum Belgam subslituit, causatus
peccalum esse, hominem tantae imparem potestati, inertem
ct nihil agentem, reipublicae gubernacula modeiari... Hinc et
Leo, ut Ponlifex romanus, eadem fultus auctoritate Carolum
5i TRACTATUS DE PAPA.
parilcr Gallorum regem , Romanum creavit imperatorem. »
(Ad cap. Novit, dc Judiciis, n. 64 et 127. — Apud Bellarmi-
num, loco cilato.)
XIX. Remondus Riifus. — « Non ignoramus Leonem III Pon-
tificem,Gr3ecis ademptum imperium inCarolumMagnum con-
tulisse; id enim cum nostri annales, tum Gra^corum libri tes-
tantur ; quodjure sibi acquisitum et Carolus Magnuset posleri
Franci, Germanique putarunt. OmittoPipinum a StephanoII,
\el, ut nonnulli, a Zacharia regem factum, detruso in monas-
lerium Childerico ignaro, stupido, et bardo rege. » (Rem. Ru-
fus conlra Molineum, cap. \i, p. 106. — Apud Bellarminum
loco citato.)
XX. Joannes de Sylva, gallice Jean Dubois, Parisiensis
Parlamenti prcescs, in suo tractatu de Beneficiis, p. 5, q. viii,
n. 51 : « Papa potest dcponereRegem. »
XXI. Petms Grefjorius Tolosanus^ parlamenli Tolosani
praeses, Romani Pontificis potestatem in rem temporalem re-
gum docet in suo tractatu de Republica, lib. XXVI, cap. v.
Item sequentes :
XXII. Genebrardus^ archiepiscopus Aquensis, in sua Chro-
nographia, libro IV, ad annum 1074.
XXIII. Joannes MonachuSj Jean Lemoine, canonista, ad
caput Grandej de supplenda negl. prselat., et ad caput Aposto-
licXj de sentent. et re judic.
XXIV. Franciscus Mairon^ in 4 Sentcntiarum, dist. XIX,
qusest. IV. Fuit Franciscus Maironus Scoli discipulus, et pri-
mus in Sorbona instituit anno 1515 exercitationem quam
Yulgo vccant Actum Sorbonicum,
§ 10. — Doctrina cIctI gallicani in comitiis generalibus anni 1615.
Constabant comitia tribus cameris seu ordinibus, videlicet :
ordine cleri, ordine nobilium, et tertio ordine (gallice le tiers
etat). Is terlius ordo arliculum edidit, quem volebatRegi pro-
PARS QUARTA. h%
poni et in legem sanciri, tenoris hujuscemodi : Le roi sera
supplie de faire arreter en Vassemblee des etats^ pour loi fonda-
mentale du roijaume...^ que^ comme il est reconnu souverain en
son Etat, ne tenant sa couronne que de Dieu seul, il ny a puis-
sance en terre^ quelle quelle soit, spirituelle ou temporelle, qui
ait aucun droit sur son roijaume^pour en priver les persomies sa-
crees denos rois, ni dispenser ou absoudre leurssujets de la fide-
Ute et obeissance quils lui doivent, pour quelque cause ou pre-
texte que ce soit. (Proch-verbaux du clerge de France, t. II;
Pidces justificatives, p. 21,edit. de Paris, 1768.) g
Edendi hujusce arliculi auctores fuerunt protestanles, nec-
nonalii terlii status deputati, qui licet prolestanticam sectam
externe non profiterenter, ei tamen adha^rehant ; prout videre
est in cilata collectione Proces-verbaux de rassemblee 1614-
1615. Actum apud matrem Regis ut praepediretur articuli
discussio, ea ex ratione, quod tertius status incompetens foret
in tali materia, utpote ecclesiastica. Astin postulanda discus-
sione tertius slatus pertinaciter perduravit. Quapropter duo
alii ordines communi consensu impugnandum articulum de-
creverunt. Quem in finem duodecim viros deputarunt, et cum
eis cardinalem Du Perron, qui cleri simul et nohilium nomine
in camera tertii status verba faceret. Sic autem exorsus est
cardinalis Du Perron :
« Considerez que ce n'est point moi que vous ecoutez. Car
« ce n'est point moi qui parle cn cette cause, mais tout le
« corps de Tordre ecclesiastique, et tout celui de la nohlesse
« qui lui a donne adjonction et a depute ces douze seigneurs
« pris des douze gouvernements du royaume, afin d'autoriser
« mes paroles de leur presence, et temoigner encore en celte
« occasion la meme devotion que leurs predecesseurs ont por-
« tee a rEglise, laquelle ils ont plantee par leurs armes et
« arrosee de leur sang aux plus lointaines parties de la terre. »
(Ilarangue du card. Du Perron. edit. Paris, Antoine Etienne,
1615, p. 15.) Tum ad praesentem quaestionem deveniens, ita
56 TRACTATUS DE PAPA.
prosequitur : « Or y a-t-il trois points en la substance de
« votre loi fondamentale ? Reste le troisieme point, qui
« est a savoir si les princes ayant fait, ou eux ou leurs pre-
« decesseurs, serment a Dieu et a leurs peuples de \ivre et
« de mourir en la religion chretienne et catholique.... vien-
« nent non-seulement a tomber en manifeste profession
« d'heresie ou d'apostasie de la religion chretienne, mais
« meme passent jusques a forcer leurs §ujets en leurs con-
« sciences... Leurs sujets peuvent etre reciproquement de-
« clares absous du serment de fidelite qu'ils leur ont fait; et
« cela arrivant, a qui il appartient de les en declarer absous.
« Or c'est ce point-la que nous disons etre contentieux et dis-
« pute. Car votre article contienl la negative, a savoir qu'il n'y
« a nul cas auquel les sujets puissent etre absous du serment
« de tldelite qu'ils ont fait a leurs princes. Et, au contraire,
« toutes les autres parties de VEglise^ voire meme toute lEglise
« gaUicane^ deptiis qiie les echoles detheologie y ont ete instituees
« jusqu'a la venue de Calvin^ tieiment Vaffirmative^ a savoir
« que quand un Prince vient a violer le serment. . . de vivre
« et de mourir en la religion catholique, et non-seulement se
« rend arien ou mahometan, mais passe... jusqu'a forcer ses
« sujets en leurs consciences et les contraindre d'embrasser
« Farianisme ou le mahometisme, ou autre seniblable intide-
« lite, ce prince-la peut etre declare dechu de ses droits..., et
« ses sujets etre absous en conscience et au tribunal spirituel
« et ecclesiastique du sei ment de fidelite qu'ils lui ont prete.
« Et que ce cas-la arrivant, c'est a Tautorite de TEglise resi-
« dente ou en son chef qui est le Pape, ou en son corps qui
« est le concile, de faire cette declaration. Et non-seulement
« toutes les autres parties de PEglise catholique, mais meme
« tous les docteurs qui ont ete en France depuis que les echoles de
« theologie ij ont ete instituees ont tenu Vaffirmative. » {Ibid,,
p. 11 et suiv.) « Le troisieme inconvenient est que c'est nous
« precipiter en un schisme 6vident et in^vitable. Car tous les
PARS QUARTA. 67
« autres peuples calholiques tenant cette doctrine, nous ne pou-
« \ons la d^clarer pourcontraire a la paroledeDieu etpour
« impie et detestable, que nous ne renoncions a la commu-
« nion du chef et dcs autres parlies de rEglise, et ne confes-
« sions que rEgiise a et6 depuis tant de siecles, non TEglise
« deDieu, mais la synagogue de Satan. » {Ibid., p. 14.)
In reliqua concione totus est cardinalis Du Perron, ut Ec-
clesijc historia et praxi palam faciat, tertii status articulum
prorsus adversari doctrinse, huc usque in toto orbe catholico
indubitatse. Pro qua concione ab Assemblea Cleri laudatus
fuit. Caeterum pleno successu intentum attigit, siquidem dic-
tus tertii status articulus expunctus est.
Igitur adhucanno 1615, duse sanioresGalliarum partes,cle-
rus scilicet et nobilium ordo, doctrinam de Ecclesiae potestate
in rem temporalem statuum pro certa prorsus et in toto orbe
apud catholicos indubitata habuerunt ; contrariam vero novi-
tatem tanquamcerto erroneam, et a ventis schismaticas Anglias,
ut dicitur in relalione Proces-verbaiiXy in Gallias invectam.
Objectiones Bossuetii. — Cum videret Bossuetius vel ex hoc
solo facto corruere infaustam anni 1682 declarationem, omni
arte conatus est vim argumenti inde deprumpti obnubilare.
At certe non aliud probavit quam versutiam suam.
Objectio iS — Concio a cardinali Du Perron habita, ipsius
doctrinam exprimere censenda est, non totius cleri (vide in
libro Defensionis, edit. Lebel Versaliis i8i7, t. XXXII, p. 58),
Respondetnr. — Primo. id si verum foret, sequeretur egre-
gie mentitum cardinalem Du Penon, cum sic exorsus est :
« Ce n'est point moi qui parle en cette cause, mais tout le
corps de Pordre ecclesiastique et tout celui de la noblesse qui
lui a donne adjonclion. » Pace Bossuetistarum dixerim, car-
dinalem Du Perron mendacii insimulare putida injuria est. —
Secundo, si aliam quam cleri doctrinam expressisset Du Per-
ron, ei post concionem exprobrasset Assemblea Cleri, quod
mandatum prsetergressus esset. Porro eum e contra summo-
58 TRACTATLS DE PAPA.
pere laudavit. — Tertio, testalur relatio Proces-verbaux, deli-
beratum fuisse in Assemblea Cleri, de modo removendi aiti-
culi a tertio ordine propositi ; hac de re perorasse cardinalem
Perronium ; et toti ecclesiastico ordini adeo placuis&e, ut
electus fuerit in deputatum cleri simul et nobilium, ad pro-
pugnandam causamapud tertiiim statum. Ipsum postea retu-
lisse de expleto mandalo, et laudes ecclesiastici ordinis conse-
cutum. Igitur id propugnayit Perronius, ad quod propugnan-
dum depulatus fuerat. Proinde non suam tantum, sed cleri
doctrinam exposuit. — Qiiarto^ narrat Grammont, Parlamenti
Tolosani prseses (ad annum 1615), quomodo Parisiense Parla-
mentum adhseserit articulo tertii ordinis, et quomodo istud
Parlamenti attentatum ingenlem ecclesiaslico ordini indigna-
tionem moverit. « Excanduit clerus, iiiquit, addito non eas
esse Parlamenti partes ut ultro respondeat. Comitiis Galliae
generalibus convocalis, regium omnejus translatum in ipsis;
adeo ut velut juslitio indicto cessare debet magislralus. Cle-
rum et nobilitatem in eamdem sententiam convenire, nec
ideo contrariam seiilentiam valere, quia ila populus censet.
Duorum vola et calculos uni prsevalere. » Hsec sane non sus-
pecti auctoris verba testantur, non solius cardinalis Du Perron
fiiisse doctrinam articulo tertii ordinis contrariam, sed in
camdem cleriim et nobilitatem convenisse. — Quinto, Comitia
cleri anni 1675 jussit actis inseri cardinalis Perronii concio-
nem ; ergo tunc etiam clerus dictae concionis doctrinam suam
fecit. — Sexto, concio cardinalis Perronii coram terlio or-
dine, illa ipsa fuit quam pronuntiaverat coram ordine nobi-
lium, mutatis dumtaxat exordio et peroralione. Id testatur
monitum prsefixum edilioni authenticse (Parisiis 1615), in quo
sic habetur : « Or s'est-il contente (Du Perron) de representer
celle (la harangue) qu'il prononga en la chambre du tiers etat,
d'autant que Tune et rautre, c'est-a-dire tant celle qu'il fit en
la chambre de la noblesse que celle qu'il fit en la chambre du
tiers e[3ii, furent une meme chose quantauxraisons, et ne diffe-
PARS QUAKTA. 59
lent quc pour le regard desexorcles,peroraisons et ornemcnts. »
Igitnr quod propugnaturus erat Perronius incamera terlii or-
dinis, jam audiverat et probavcrat camcra nobilium. Quanto
magis camora cleri! Ergo concionc sua cxprcssit Perronius,
non suanilanlum, scd totius clcri doclrinam.
Objectio 2^ — Camcra clcri anni 1615 voluit solummodo
impugnare compctentiam tertii ordinis quoadhanc materiam;
non autem voluit impugnare opinioncm qua Ecclcsia? dencga-
tur potcslas in rem temporalem statuum (vide librum Defen-
sionisj lococitato).
Respondetiir. — Miserum si quod unquam effugium ! Non
suo Pcrronius, scd cleri et nobilitatis nomine locutus cst; nec
suam dumtaxat, scd cleri et nobililatis doctrinam asseruit. Id
jam lucc nieridiana clariusprobatum fuit. Igitur id voliiit pro-
pmjnare ordo cleri, quod de faclo propugnavit cardinalis Du
Perron. Quid autem propugnavit? Legatur ejus concio. In ea
totns est cardinalis Porronius ul dcmonstret doctrinam de
ccclcsiaslica in rcm tcmporalem rcgum potestate, usque ad
Calvinum, m toto oibe catbolico indubitatam viguisse; op-
positum vero errorem a tertio ordine propositum approbare,
non aliud fore quam ccrtum jus Sedis Apostolicoe conculcare.
Ilanc cssc totius concionis summam persuasum habuitGram-
mont, Tolosani Parlamcnti prffises, ut patet ex sequcnti ana-
ly-i ab ipso cxscripta, in sua Galliarum historia (ad annum
1615) : Vindicabat vir doctiis Summi Pontificis in regum sceptra
potestatem : pobabat potestati romanx sedis in reges hxretica
labe infectos subscripsisse quotquot ante Calvinum theolocjica trac-
tavere ; cotitrariam opinionem novam esse, Luthero et Calvino
fautoribus nuper natam; sacramento vinciri rerjes GaUix uhi
inauqnrantur pellendis reijnosuo hxreticis; in hderesim^siipside-
(jeneres, si fautores hxresiarcharum, si novi dogmatis assertores,
deberi ultionem Vicario Dei, ad quem unum spectat ex lege per-
jurii paiia ; in eam sententiam exactis saecuUs itum; iri et hodie
passim toto orbe catholico , . . Eo errore primam fuisse Henrico VIH
60 TRACTATUS DE PAPA.
Anglids recji viam m haeresim ; ex injtisto repndio jtiste condem-
natum , rebellasse contra judicem simm ; non alind prsecinere
thesim (rarticle du tiers etat) quam rebellionem in solium Petri.
Igitur certocertius est, a comitiis cleri anni 1615 rejectam
fuisse illam ipsam doctrinam, cui infauste adhcesere comitia
clerianni 1682.
J^ 11. — Ab iis etiam scholac docloribus, qui audaciores extitere in deprimenda
Romani Pontilicis auctoritate, aliqua Ecclesise tribuitur potestas in rem tem-
poralem statuum.
Ut magis pateat asserta scholae consensio, eos hic seorsim
doctores indigitabimus, qui infensiori animo Papalem aucto-
ritatem corrodere nisi sunt, et hac de causa merito apud ca-
tholicos omnes pro suspectis ac de\iis notari solent. Prseci-
puos recenset Azor; sed antea ipsis praeivisse haereticos enarrat
in hunc modum :
« In primis Lutherani, CalYinistse et alii hseretici negant
ullam esse in Romano Pontifice potestatem in temporalibus.
FuitMarsilius quidam Patavinus qui docuit duas esse in mundo
potestates supremas a se invicem distinctas, imperatoriam et
pontificiam; quarum neutra penderet ab altera... Deinde
aiebat ille, clericos omnes, et ipsum etiam Romanum Pontifi-
cem in causis civilibus et temporalibus esse imperatori sub-
jectos, nisi imperatoris ipsius privilegio exciperentur... Adde-
bat postremo, in causis et criminibus ecclesiasticis impera-
tores et caeteros christianos Romani Pontiflcis auctoritati
subjici... Insuper si imperatores aut alii christiani laici in
hujusmodi crimina prolaberentur, posse quidem dicebat ab
Ecclesia puniri, sed tantum poenis ecclesiasticis, videlicet ex-
communicatione et interdicto : non tamen aliis poenis civili-
bus... Si rex vel imperator sit hsereticus, vel impius, potest
Ecclesia eum a sacris et societate piorum amovere ut resi-
piscat... Quod si anathematis vinculo obstrictus parere et re-
sipiscere recusaverit, nequibit Ecclesia eum ditione et impe-
PARS QUARTA. 61
rio dejicere, sed penes populum ipsuin, cujus fuit principem
creare, erit jus et potestas eidem principi imperium abro-
gandi. »
Hanc protestantium et hseretici Marsilii opinionem vocat
Azor temerariam et errorem continentem. Tum ita subjungit
quinam doctores catholici propius accesserint : «Non longe
ab his fuerunt Guillelmus Okam ct Joannes Parisiensis theo-
logi, et Dantes poeta Florentinus. Okamum et Joannem Pari-
siensem secuti sunt Almain... et Major. » (Azor, Institutiones
morales, t. II, parte II, 1. IV, c. xix.) His addendus Roselli et
celebris Gerson. Porro ab his omnibus, etsi hseretico Marsilio
proximioribus, asserta estaliqua Papalis potestas in rem tem-
poralem statuum.
I. Doctrina Okami et Almaini. — Utrumque conjungimus,
quiaAlmainus, Okami opera commentariis illustravit, et satis
est cilari Almainum, ut habeatur utriusque doctrina. Floruit
Okam anglus, ordinis Sancti Francisci, Scoti discipulus, sub
finein soeculi xiii. Schismatico Regi Ludovico Bavario, necnon
Anti-Papse Petro Corbario pertinaciter adhgesit. In eum excom-
municationis sententiam pronuntiavit Joannes XXII, ac ejus
scripta Sacr« Congregationis indicis decreto confixa sunt. Al-
mainus vero, doctor Sorbonicus, se totum addixit partibus
Regis Galliae Ludovici XII, in djus conflicto cum Julio Papa II.
Obiit anno 1515. Hsec porro ipsius, necnon magistri ejus
Okami doctrina :
«Christus numqiiam dedit auctoritatemPetroaliquem regem
temporalem a jurisdictione sua deponendi, et non dedit po-
testatem laicos suis proprietatibus et dominiis privandi, nisi
in casu si contingeret Principem saecularem abuti re sua in
perniciem chrislianitatis vel fidei, ita quod ille abusus esset
in maximo nocumento pro consecutione felicitatis seternae.
Et non negat doctor (id est Okamus), quin in tali casu Papa
possit eum deponere, etsi alii doctores Iioc negent, quamvis
doceant Papam habere solum potestatem declarandi ipsum
G2 TRACTATUS DE PAPA.
principem esse deponendum. » (Almaiims, de Potestate eccl.
et laic, qusest. i, c. ix.)
« Notat doctor (Okam) quod imperator potest esse dignus
depositione dupliciter : uno modo propter crimen spirituale,
ut propter hgeresim, quia haereticus et schismaticus, et ulitur
polestate sua in detrimentum christianitatis; alio modo prop-
ter crimen civile, utputa quando negligit administrare justi-
tiam... Tunc si imperator sit dignus depositionc propter cri-
men primi generis, puta propfer crimen spirituale, potest
deponi a Papa, cum habeat plenam potestatem in puniendis
peccatis spiritualibus.» (De Potestate eccl. et laic, quaest. ii,
ad cap. VIII doctoris Okam. — In Bibliotheca Pontificia, t. II,
p. 14.)
«Dicit doctor (Okam) quod Papa potest imperatorem depo-
nere in duobus casibus : primus, pro crimine pure spirituali,
ut est hseresis : secundus, quando illi ad quos spectat jure
ordinario sunt negligentes ipsum deponere. Unde dicit doctor
(III part., dial. ii) quod univcrsaliter si negligat judex sie-
cularis exercere jurisdictionem laicam pro loco et tempore,
devolvitur potestas exercendi ad judicem spiritualem. Ergo
ubi ad quos spectat depositio imperatoris non possunt au-
ferre, vel negligunt, devolvitur potestas auferendi ad sum-
mum Pontificem... Dicit doct(fr (intellige semper Olvamum)
quod Papa potest transferre imperium, sed hoc est solum ca-
sualiter. Unde Papa potest exercere jurisdictionem in pure
temporalibus casualiter, hoc est quando non est judex saecu-
laris. Ita si desit Congregatio populi, potest Papa transferre,
et hoc casualiter. Secundo potest pro crimine pure spirituali,
ut si gens illius imperii efficeretur haeretica, vel transferret
se ad aliam sectam, dimittendo sectam christianam, posset
propter hoc Papa illam gentem privare dignitate imperiali, et
sic transferre in aliam gentem, sed hoc non est regulariter,
sed casualiter. » (De suprema potest. eccles. et temp., qusest. ii,
c. V. — Bihliotheca maxima pontificia, t. II, f. 14, 2 c^l.)
PARS QUARTA. 65
Igitur Okamo el Almaino, licet Apostolicae sedi infensissimis,
indubitata fuit Romani Pontificis multis in casibus potestas in
rem temporalem Regum.
II. Joannes de Pansiis. — Ordinis IVocdicatorum, in univer-
sitate Parisicnsi doctor et professor, totus adhaesit Regi Galliai
Philippo Pulchro contra Ronifacium Papam YIIT. Obiit anno
1504. Tpsi ut theologo nulla auctoritas; ut historico nulla fides
apud eruditos. Ipsi nihilominus indubitata Romani Pontificis
aliqua potestas in rem temporalem regum, ut patet sequen-
tibus textibus :
«Papa vero, quia est supremum caput, non solum cleri-
corum, sed et generaliter omnium fidelium, ut fideles sunt,
tanquam generalis informator fidei et morum, in casu summae
necessitatis fidei et morum (in quo casu omnia bona fidelium
sunt communia et communicanda, etiam calices ecclesiarum),
habet bona exteriora fidelium dispensare et exponenda decer-
nere, prout expedit nccessitati communis fidei. » (Joannes de
Parisiis, Tract. de potest. reg. et papaL, c. \ii.)
« Si esset (Rex) haereticus et incorrigibilis et contemptor
ecclesiasticse censurae, posset Papa aliquid facere in populo,
unde privaretur ille s?eculari honore, et deponeretur a po-
pulo : et ha^c faceret Papa in crimine ecclesiastico, cujus cog-
nitio ad ipsum pertinet, excommunicando scilicet omnes qui
ei ut domino obedirent ; et sic populus ipsum deponeret, et
Papa per accidens. » (Ibid., c. xn.)
Equidem subjungit Joannes de Parisiis posse vicissim Pa-
pam a Rege deponi per accidens; sed istud delyramentum ipsi
6tiam Gallicani systematis sequaces rejiciunt. Et remanet ad-
missam ab isto scriptore Papalem potestatem regesdeponendi
certo modo et in ccrtis casibus. Ouam ejus doctrinam sic
exhibuit Almain, in liac re non suspectus :
«Dicit Joannes de Parisiis breviter quod propter nullum
crimen spirituale, sive civile, spectat ad Papam imperatorem
deponere, nisi de per accidens... Non potest Papa ferre sen-
64 TRACTATUS DE PAPA.
tentiam,qualata ipse imperator sit a potestate pristina depo-
situs. Sed per accidens potest, quia potest excommunicare
illum pro crimine et singulos cum eo participantes ; et sic
inhibere subditis ne participent cum illo, et per illam excom-
municationem illos cogere ad depositionem imperatoris. Ideo
dicit non spectat ad Papam sententialiter deponere ipsum,
licet spectet sententialiter excommunicare, et finaliter per
censuram excommunicalionis cogere ut illum deponant; et
sic de per accidens deponit solummodo, et non directe. »
{Biblioth. ynaxima poiitificia, t. II, p. 15.)
III. Joannes Major. — Is quidem plus cseteris ad errorem
haeretici Marsilii accessit. At licet quaedam ejus verba, seor-
sim sumpta, omnem Romani Pontiticis potestatem in tempo-
ralia excludere videantur, admittit tamen aliquam indirectam,
prout e coUalis invicem textibus facile colligitur. Verbi gratia
expresse tribuit Romano Pontifici potestatem abrogandi leges
civiles quae fomes peccati forent : «Et quamvis, ait, leges ci-
viles de praescriptionibus tollat (Papa), ut patet in capite finali
de prsescriptionibus, vel aliquas alias, hoc non arguit Ponti-
ficem habere dominium super reges; sed idcirco facit, quod
lex illa nutrit peccatum ; et actus iile non est actus jurisdic-
tionis civilis, sed ecclesiasticus. » (In quartum librum Sen-
tentiarum, dist. XXIII, q. iir, folio 160 verso, col. 1, im-
pressore lodoco Badio, 1516.) Potestas abrogandi leges civiles,
id est, a rege vel imperatore editas, ex ea ratione quod reli-
gioni adversentur, est ipsissima potestas indirecta in rem
temporalem statuum. — Paulo ante occurrunthaec JoannisMajo-
risverba : «Si dicatur quod (Papa) habetdominium in tempo-
ralibus casualiter . . . ^ non esset remota opinio a dictis nostris. »
Quisnam autem sensus istius casualiter? Idem sane ac si dixis-
set : In casu quod id exigit interesse religionis. — Alibi propu-
gnat hasce conclusiones : « Christiani Principes possunt quas-
cumque terras quas Sarraceni tenent vel gentiles occupare,
dato quod ipsi (infideles) habeant illas terras per... justum
PARS QUAUTA. 65
titulum gentilium; et hoc auctoritate Ecclesix. — Ilac lcgc
potest Ecclesia concedere Principi uni capere tcrras quae erant
abolim allerius Principis, quas nunc occupant Sarraceni,
quando alius Princeps potissimum non potest eas caperc. »
Hanc ultimam conclusionem probat ex ea ralione, quod do-
minia sint juris humani, ct quod Ecclesia possit pro justa
causa in tota republica juris humani dominia transferre :
«Distinctio dominiorum, inquit, est de jure humano... Quo
jurc ergo pro rationabili causa in tola republica Ecclesia
dominium transferre potest. » Et ita subjungit : « Nolumus
tamen dicere quod ad nutum ejus (id est Ecclesix) regna chris-
tianorum principum, in quibus dominium in temporalibus
non habet nisi regilivum, transferre potest ; sed ubi essent
ha^retici et fidem evertere molientes, Rex christianus deponen-
dus esset » (ad secundum librum Sententiarum, dist. XLIV,
qua?st. III, folio 96 verso, edit. in sedibus Ascensianis, 1510).
Ibi palamEcclesiffi tributa potestaslargiendi chrislianis princi-
pibus infidelium terras; imo et deponendi ipsum etiam Gallioe
Regem, si foret htereticus et fidem evertere moliretur.
IV. Antonius de Rosellis. — Is anno circiter 1580 in Tuscia
natus, denegalam abEugenio Papa IVcardinalitiamdignitatem,
quam vehementer ambiebat, aegre ferens, suum composuit
tractatum de Monarchia, sacrae Congregationis Indicis decreto
confixum. In quo libro, licet infensissimum Sedi Apostolicae
animum exhibeat, haud tamen negare ausus est indirectam
in temporalia potestatem. Nimirum ad quaestionem, an apud
Papam sit potestas utriusque gladii, haec ipsius doctrina :
« Fatcor quod Papa habet administrationem temporalium
quatenus ancillantur divinis... Papa necessitat Caesarem ad
spiritualia, et occasione eorum disponit in consequentiam de
temporalibus... Principaliter tamen non disponit Papa de tem-
poralibus ad alios respectus quain ipsius finis; et sic est im-
pcrator subjectus Papic in temporalibus ratione spiritualium;
non aulem mere ratione ipsorum temporalium... Ncc nos de
TRACTATUS DE PAPA.
imperatore negamus quin, si deviet a debito ordine suae admi-
nistrationis, a Pontifice possit regulari et corrigi... Non po-
test (imperator) ab eo (a Papa) privari, nisi slaret in sua obs-
tinatione et incurreret haeresim...; nam tunc posset privari
et declarari. » (De Momrchia, quaest. i. — Bibliotheca maxima
Pontificm., t. II, p. 16.)
V. Quoad celebrem Gersonem, jam ejus doctrinam expo-
suimus supra, g 8, n. 13. Igitur ad catholicos scholse doctores
quod attinet, ne unus quidem reperitur, etiam ex eis quos
ad corrodendam Romani Pontificis potestatem infensus ani-
mus et parlium studium quam maxime impulit, a quo ad-
missa non fuerit indirecta saltem et in certis casibus Ponti-
ficia potestas in rem temporalem statuum.
Immo ipsi etiam schismatici, licet contrariam opinionem pro-
pugnaYerint,non lamen ausi suntdoctorumscholaesententiam,
quam nnanimem sciebant, erroneam aut «ternoe animarum
saluti nocivam asserere. Sic, verbi gratia, Widdrington insua
defensione juramenti schismatici, quod sibi praestari exigebat
Rex Anglia^ Ilenricus YIII : « Notre intention n'est pas d'as-
surer que Fautre doctrine soit repugnante a la foi ou au salut,
puisqu'elle a ete propugnee par tant et de si grands theolo-
giens, lesquels a Dieu ne plaise que nous pretendions con-
damner d'un si grand crime. » (De Jnramento fulel., cap. iir,
sect. XIX. — Gallice citatum a Cardinali Duperron, concione
habita in generalibus comitiis anni 1615.) Schismaticum
Widdringtonem hac in re longo prsetergressus est Bossuet. Is
nempe, omnem modum excedens, de scholse doctoribus, Pon-
tificis in temporalia potestatem propugnantibus, hsec et simi-
lia declamare ausus est : Veritati evangelicx et antiqux tradi-
tioni repugnabant ; catholicos in errorem inducebant, nedum in
fide confirmarent .
PARS QUARTA. ^ 67
§ 12. — Etiam jurisconsiiltis Gallia?, usque ad sseculum decimum septimura,
induLilata fiiit Romani Pontificis potestas in rem temporalem staluum.
Ilac de re sic CardinalisDu Perron, in celebri concionc quam
habuil coram tertio ordine (le tiers etat), in comitiis generali-
busanni 1615 :
« Et non-seulement les theologiens, mais m6me les juris-
consultes. Car, pour ne parler point de ceux qui ont plus es-
tendu la puissance du Pape, comme Jean de Selve, president
du parlement de Paris, et Joannes Faber, advocat au meme
parlement, Stephanus Aufrerius, president au parlement de
Toulouse, mais me restreindre a ceux qui ont ecrit expres
pour la borner ; quand messire Raoul de Fresles, conseiller et
maitredos requtlites du roi Charles V, tourna, par le comman-
dementdumeme roi, Foeuvre intitulee : De la puissance jjon-
tilicale et imperiale ou royale, il proposa la 15^ objection pour
Tautorite temporelle du Pape en ces termes : Item, le Pape
peut absoudre les vassaux du serment de fidelite^ lequel est dii au
seigneur temporel ; laquelle chose il ne ferait point sHl n'avait
puissance es choses temporelles. Et coucha la reponse pour les
Princes en ceux-ci : Je reponds a cet argument et dis, qu'au cas
auquel le Pape peut avoir action contre le Prince^ il peut aussi
absoudre les vassaux du serment de fidelite, ou, qui plus est, les
peut declarer absous ; comme en cas dli^resie, de division de la
foi^ ou de contumace contre VEglise deRome. Et quand le chan-
celier du meme roi Charles V composa en faveur de son mai-
tre le dialogue de la puissance royale et sacerdotale, il lit re-
pondre, par celui qui tenait le parti de la puissance royale,
que la puissance spiriluelle ne commande poinl a la seculiere,
excepte quand la seculiere se mesle des choses spiriluelles au
detriment du salut eternel. Voici ses paroles : Mais la ou le
Prince iiculier se voudrait mesler des matieres spirituelles et faire
quelque chose d rendroit de ses sujets au detriment du salut eter-
nel, alors la puissance spirituelle est necessaire, qm, en ce cas^
68 TRACTATUS DE PAPA.
commande et ordonne a la temporelle. Et depuis, quand Pierre
Gregoire, jurisconsulte toulousain, a entrepris en son Traite
de la republique la defense de Tautorite royale contre la pon-
tificale, ilen a toujoursexcepte lescauses de la foi, et dit que
le Pape n'avait pu deposer Cliilderic de sa propre autorite,
c'est-a-dire sans Pinslance des Frangais ; car, ajoute-t-il, CUU
deric n'etait point heretique, ni avait point commis d'autre crime
ecclesiastique qui le soumit poiir deposition a la jurisdiction du
Siege spiritueL Et, derechef: Uexemple des empereurs ne doit
pas etre tir6 a consequencepour les autres royaumes^ principau-
tes et puissances qui ne dependent point du Siege de Rome aux
chosestemporelles^ et nesesoucient gueres de ses mandements en
telles matieres. J'en excepte toujours, comme faidit ailleurs, les
causes de la foi^ esquelles les princes., de quelquonque puissance
et liberte qu'ils soient., sont soumis directement au Siege Ro-
maiii^ et peuveiit etre punis pour les dits delits quHls commet-
tent en telscas^ a condition toutesfois que^ comme les delits sont
personnels et ne passent pas les personnes delinquantes, ainsi la
peine qui leur est due ne viole pas le droit des successeurs en
royaute. »
§ 15. — Anno dumtaxat 1626, coeperunt aliquot jesuilse Gallise, nec non Sorbona,
©pinioni adliserere, qua Ecclesise denegatur quselibet potestas in rem tempo-
raleni statuum. — Quae tamen adhaesio non videlur fuisse libera, sed per vim
ct metum extorta.
I. Antea ne unum quidem in Gallia reperire est theologum,
novx illius opinionis, a protestantibus invectse, propugnatorem.
— De quo sic clarissimus Bianchi : « Si Pon considere attenti-
vement que parmi tant d'ecrivains celebres, soit ecclesiasti-
ques, soit laiques, parmi tant de theologiens, de canonistes
et de jurisconsultes qui ont illustre la France, il n'y en a pas
un seul qui, avant Calvin, ait ose nier le pouvoir indirect de
TEglise sur le temporel des rois, principalement dans le cas
il'heresie ou d'un grand danger pour la religion, on restera
PARS QUARTA. t^
convaincu que ropinion contraire eut pour premiers propa-
gateurs en Franceles protestants, que son introduction se fit
en Iiaiiic de rEglise Romaine, et que le dessein des protes-
tanls lut derendre les priiices moins eloignes de leur heresie*
Les princes, en effet, selon la nouvelle opinion, n'avaientplus
a craindre d'^tre punistemporellement s'ils se faisaient here-
tiijues. Ncanmoins, et tout ie clerge ct tout le corps dela no-
blesse, c'est-a-diie renscmble des laiques les plus distingues
de la nalion, demeurerent fermes dans rancienne doctrine
jusqu'a l'an 1615, comme rattestent les actes des 6tals gene-
raux de cette annee. Mais quelque temps apres, soil faiblesse,
soit adulation pour le pouvoir royal, soit crainte de paraitre
moiiis respoctueux pour le roi que les protestants, dont les
synodes ne cessaient d'exalter rindependance des souverains
comme un des principaux articles de leur foi, les catholiques
embrasserent Topinion opposee. La Sorbonne fut la premiere
a sc declarer en sa faveur dans la censure qu'elle prononga
le 4 avril 1626 contre le livre de Santarel. Puis elle en fit une
profession solennelle dans la declaration qu'elle adressa au
roi Louis XIV en 1665. Enfin, au grand etonnement de tout
runivers catholique, a la grande douleur de tous les gens de
bicn (di tutti buoni) et au mepris du Saint-Siege afflige, le
clerge gallican adopta Topinion nouvelle et en fit Tun des quatr^
fameux articles de sa declaration sur la puissance ecclesiasti-
que, le 19 mars 1682.
« Quelques-uns ont pense que les edits des rois et les decrets
des parlements faits a differentes epoques pour la defense de
la majeste et de la puissance royales, avaient mis en credit
cette nouveaute, et que la crainte de perdre leur liberle et
leurs biens avait pousse les catholiques a rembrasser. Mais
si Ton examine attentivement ces edits, on verra qu'ils ne con-
cernent point, meme de loin, Fobjet de celte controverse. Ils
sont relatifs a la souverainete de la couronne de France et a
son independance directe et politique par rapport a toute autre
10 TRACTATUS DE PAPA.
puissance, et plusieurs ont pour but de reprimer les attentats
parricides sur la personne des rois, quel qu'en soit le pre-
texte ; car ces crimes affreux ne se sont que trop reproduils en
France. Les diverses declarations de la Sorbonne sur la sou-
verainete de la couronne de France, anterieures a la censure
de 1626 et a la manifeslation de 1665, appartiennent encore
moins a 1'objet qui nous occupe; elles concernent les memes
malieres qui donnerent lieu aux edits et aux decrets des par-
lements.
« On peutdonc assurer sans h6siter, qu'avant 1663% il n*y
a jamais eu en France aucune declaration expresse et publique
en faveur de Topinion neuvelle.
« Les docteurs de Sorbonne trahirent donc la doctrine de
leurs devanciers et avancerent la faussete la plus manifeste,
lorsqu'ils dirent, dans leur declaration de 1665 : Esse doctri-
nam faciiltatis ejusdem, quod rex christianissimus nullum omnino
agnosdt nec habet in temporalibus superiorem praeter Deiim, eam-
quesuam m^ANTiQUAM doctrinam, a qua nunquam recessuraest...
doctrinam facultatis esse, quod subditi fidem et obedientiam regi
christianissimo ita debent, ut ab iis nullo prxtextu dispensari
possint. (Seconde et troisieme proposit. de la declaration de la
Facult^ de Paris, ranl665.) Que rancienne Facultq de Paris
ait, au contraire, professe la doctrine opposee, c'est ce que
demontrent les faits precedemment relates.
« Concluons. La doctrine du pouvoir indirect de FEglise sur
* Erravit Bianchi, sex articulos annil663 Facultati Parisiensi tribuendo. Jam
supra (parte secunda, sectione secunda, ubi qusestionem de infallibilitate expen-
dimus historice documentis huc usque ineditis probavimus sex istos articulos per
vim et fraudem a ministris regiis extortos fuisse; nec tribui posse Facultati,
utpote quse de iis approbandis non deliberavit. Sed fuerunt dicti sex articuli ab
ahquot doctoribus.regalismi lue morbidis, exhibiti. Item quatuor articuli anni
1682 non fuerunt a Facultate Parisiensi admissi , sed rejecti. Nec clero Gallije
tribui possunt; immo nec ipsismet prselatis qui eis subscripserunt ; quorum
plerique, teste procuratore generali de Harlay, contrarium statini et libenter
declarassent, si icl ipsis per regem licuisset. Quod pariter documentis recens
«ditis probatum vide supra, loco citato.
1>ARS QUARTA. 71
lc lemporel ayant 6te professee expressement et positivement
pendant plusieurs siecles par tout ruiiivers catliolique, ainsi
que nous ravons montre; cette doctrine ayant ete proclamee
et mise en pralique par des conciles oecumeniques, prescrite
par ic droit canon, soutenue par toutes les 6coles catholiques
(lopuis leur etablissement dans la chretiente, reconnue vraie
par les princes eux-memes et par aiux qui ont plaide avec le
plus de chaleur la cause du pouvoir royal contre lEglise Ro-
maine, enseignee par tous les auteurs francais anterieurs a
Tepoque ou le calvinisme infecta la France, et par tous les
docteurs renommesqui illustrerent rUniversite de Paris, enfin
defendue encore par le corps de la noblesse et du clcrge aux
etats generauxde 1615; une telle doctrine nepeutetre qu'une
doctrine vraie et reconnue par un consentement universel de
tout runivers catholique comme conforme a la parole divine
et a la tradition. L'opinion contraire etant par consequent in-
contestablement nouvelle, il s'ensuit qu'elle est certainement
fausse. Personne ne Tenseigna en France avant Calvin; cet
heresiarque est le premier qui osa se mettre cn opposition
avec le sentiment unanime du monde catholique. » (Bianchi,
della Potesta della Chiesa, t. I, p. 115.)
II. Quid peractim ab aliquot Jesuitis Galliaey anno 1626. —
Rem sic enarrat Pater jesuita Garasse : « Donc le samedi, qua-
torzieme du mois (de mars 1626), les chambres assemblees
comme le jour precedent, il fut r^solu, par un nouvel arret,
qu'on appellerait les quatre superieurs de Paris, avec les sept
plus anciens profes qui se trouveraient dans toutes les mai-
sons, pour leur faire remontrances et leur prononcer Farr^t,
lequel nous ne savions que trop... Donc les reverends Peres
Colton, Filleau, Brosseau et Ignace Armand (au lieu du Pere
Charles de la Tour, superieur de la maison professe, qui par
fortune se trouva mal), furent pour entendre Farret... Les
qualrePeres etant arrives a la chambre du conseil... M. le
premier president... s'adressa a tous les quatre conjointement
72 TRACTATUS DE PAPA.
et leur dit en substance : Mes Pdres^ la conr a desire que vous
prisslezla peine devenirici, ponrvous faire entendre sa volonte
a Foccasion d'un llvre de Santarelhj^ religieux de votre compa-
gnie. Vous etes grands dans ce moncle^ mes Peres; vous gouvernez
la plus grande et meilleure partie de Vnnivers; vous commandez
dans Jes chaires; vous disposez des consciences; vous moulez la
jeunesse a votre gre^ et quiplus est vous avez Voreille quasi de tous
lesprinces. La cour s'etonne fort de ce que^ depuis quelques an-
nees, plusieurs mecliantslivres etant sortis au jour contre Vauto-
rite du Roi notre souverain, vous n^avezjamais declarevotresen-
timent en faveur duprincenaturel. A cela, le P. Cotton ayant
reparti, que toute la Francc pouvait etre temoin comme, de-
puis une vingtaine d'annees qu'il avait plu au Roi de nous
rappeler par edit, nnus n'avions mis au jour livre quelconque
auquel nous n'eussions tache de prendre roccasion de recom-
mander le Roi et faire paraitre notre singuliere affection a son
service ; il n'estpas question de cela, dit M. le premier president,
7nais de combattre par raisons les fausses maximes du livre de
Santarellij et de quelques autres semblables, qui assujetissent mal
a propos la couronne du Roi au saint Siege de Rome. Le P. Cot-
ton repliqua tres-sagement : Messieurs, nous avons trouve plus
a propos d' etouffer ces questions par lesilence^ que de les eventer
parecrits ; parcequesi nous en eussions fait des livres, nous qui
sommes FranQais, eussions euvotresentiment, et par consequent
nosecrits eussent ete brules dans Romepar le commandement du
Pape, comme ceux de Rome sont brules a Paris par le comman-
dement de la cour; et nous avons juge tres-necessaire de ne sepa-
rerpoint ces puissances souveraines,...
« Apres tous ces discours, M. le premier president leur
presenta un billet dans lequel etaient contenues quatre pro-
positions sur lesquelles la cour desirait avoir leur avis et leur
approbation. La premiere etaitque le roi ne tient son Etat que
de Dieu et de son epee. La seconde, quc le Pape n'a aucune
puissance sur les rois, ni coercitive ni directive. La troisieme,.
PARS QUARTA. 75
que le roi ne peut 6tre excommunie personnellement par au-
torili' quclconque. La quatrieme, que le Pape ne peut delivrer
les sujets du sermcnt de fidelitc, ni mettre lc royaume en in-
terdit pour quelquc cas que ce puisse ctrc.
« Le Pere pria la cour qu'on leur donnat ccs propositions
par ccrit, et quclquc temps pour y deliberer sur chacune
d'icelles. On leur dcmanda quel tcmps ils dcsiraient. Le Pcre
icquit dcmi-lieurc ; a quoi la cour s'ctant accordee, on com-
manda aux huissiers de les mener dans une chambrea Pecart ;
dc laquelle ils furent rappelcs environ un quart d'heure aprcs
pour savoir lcurs sentimcnts. Le pere Colton, prenant la pa-
role pour les autrcs, dit qu'ils avaient considcrc ces proposi-
tions, et quc volonticrs nous les signerions , pourvu qu'il
plut a la courde les faire signer a la Sorbonne et a rAssembl^e
du clerge, qui claitpour lors convoquec a Paris. Cette reponse
fut gcncralement mal prise de tout le monde... De ces rc-
ponscs je tire cclle conscquence, quc tous les ecrivains du
Mereiire franQois sont des conteurs de sornettes au prejudice
de notre innocence. Car ils ont dresse tout un proces-verbal
des demandes dc M. le premicr prcsident et des rcponses du
pere Colton, auqueljje puis dire cn consciencc qu'il n'y a pas
un seularticle deveritable... LesPeres furentcongedies envi-
ron une heure aprcs midi, et s'en relournerent a demi morts,
surtout le pcre Cotton, qui nous fit tout le rccit que je viens
dc dire...
« Le lundi matin, ayant la fievrc, il voulut neanmoins prc-
cher... A rissue de sa predicatlon, il sc mit au lit avcc une
grosse fievre. II n'y fut pas plus tot, qu'il regut un genlii-
homme du Roi, qui lui porlait commandement de rallervoir
avec le pcre Ignace Armand. Ce gentilhomme le vit dans le lit
et ne voulut pas permetlre qu'il se levat... Le pcre Ignace alla
trouverlcRoi aveclepcre Charlesdela Tour;lequelIesvoyant,
leur dit d'un fort bon visage : Mes peres, vous savez bien pour-
quoije vous appelle. M. lecardinal vous ilira mes volontes. M. le
74 TRAGTATUS DE PAPA.
€ardinal (de Richelieu), s'adressant au pere Ignace, lui dit en
peu de mots: Mtnpere, voiis savez de qiioi il est question. Le
Roi desire vous proteger, mais il faut que vous aidiez de votre
tote. II trouve hon., par son conseil, de faire dresser iin desaveu
du livre deSantareUy, lequel vous signerez. M. deMarillacdressa
et minula ce desaveu, en presence du Roi, en ces termes :
« Nous soussigjies , religieux profes de la Compagnie de Jesus,
desavouons la pernicieuse doctrine contenue dans le trentieme et
dans le trente et unieme chapitre du livre de Santarelly, en ce qui
touche la sacree personne des Rois ; reconnaissons que le Roi ne
tient le temporel de ses Etats que de Dieu seul ; promettons de
n'enseigner jamais le contraire, et de souscrire a la censure de
la Sorhonne ou du clerge qui en pourra etre faite.
«M. de Marillac ayant minute ce desa\eu,il fut presente au
pere Ignace par le cardinal (de Richelieu) pour le signer. Le
pere Tayant lu lui dit avec humilite qu'il serait a propos de
le communiquer au pere Cottoii, qui etait notre provincial,
puisque c'est lui qui devait autoriser notre signature. A la
honne heure, dit M. le cardinal, mais je vous avise, de la part
du Roi^ quil faut signer cela, ou faire etat de sortir du royaume,
non que le Roi vous chasse\ mais il laissera faire la cour de Par-
lement,.. II suffira .^diiU. le cardinal, que six ou sept le signenty
au plus une douzaine.
« Le pere Ignace revint rapres-dinee du lundi 16 (mars
1626). Et, apres avoir communique raffaire aux consulteurs
de la province et aux principaux de la maison professe, il fut
arrete qu'on pouvait en conscience et en termes generaux si-
gner ce desaveu; d'autantque si les propositions de Santarelly
n'etaient fausses, du moins elles etaient scandaleuses en cette
conjoncture de temps et de lieu. II fut aussi conclu que l^
maladie du pere Cotton n'etait pas telle qu'on dut passer outre
sans avoir son avis... Le pere Ignacc fut prie de lui porter la
parole; ce quil fit avec une grande dexterite, lui celant ce
qui pouvait lui causer de Taffliction, comme etait la parole de
PARS QUARTA. 75
M. le cardinal de Richelieu; sur laquelle tousnos peres furent
d'avis qu'il fallait signer le d^saveu, pour 6viter les maux qui
nous pouvaicnt arriver^ef quia erat timor cadens in constantem
virum. Car telle fut la resolution du casuiste dc la maison
professe, que nous pouvions signer avec cette modification,
quand m6me il y eut quelque danger en la signature, pourvu
qu'on donnat avis au Pape et au pere General ex veris de tout
ce qui s'6tait passe. Le pere Colton, qui etait dans Tardeur de
sa fievre..., futd'avis qu'on pouvait executer le resultat de la
consultation qui avait ete prise. On signa donc...
« II est vrai qu'il y eut quelques-uns de nos peres qui trou-
verent de la diffiQulte a la signature pour trois cliefs contenus
dans le desaveu de M. de Marillac. Le premier a cause qu'il dit
formellement que le Roi ne tient son etat immediatement que de
Dieu et de son epee. Neanmoins, a cause qu'elle est modifiee
parles paroles suivantes, qui parlent du temporel des Etats,
les th^ologiens et casuistes assembles trouverent que celte
proposition pouvait 6tre signee en quelque bon sens. Le se-
cond chef qui arr^ta quelques-uns, fut qu'il est dit que nous
promettons de souscrire a la censure qui en pourra etre faite
par la Sorbonne. « Car, disaient-ils, la Sorbonne pourra faire
« la censure si odieuse, que nous ne saurions la signer en
« conscience. » Neanmoins le pere Ignace, qui s'etait engage
cnvers M. le cardinal de Richelieu, sur le dilemme qu'il nous
avait propose, ou qu'il fallait signer, ou sortir de France,
nous remontra efficacement qu'il n'etait plus temps de deli-
berer, et que les principaux ayant signe, les autres le pou-
vaient faire in fideparentum^yu nommementla resolution des
theologiens et casuistes presents. Pour ce qui etait de la si-
gnature aucunement forcee, laquelle neanmoins etait veri-
table, in bono sensu, qu'elle suffisait pour decharger la con-
science des particuliers. La troisieme difficulte, qui donna de
la peine, fut cette disjonctive : nous promettons de souscrire d
la censure qui en pourra etre faite par la Sorbonne ou par le
76 TRACTATUS DE PAPA.
clerge. Car, disions-nous, s'il y avait par la Sorbonne et par le
clerge, la chose serait plus aisee... Toutes choses avaient ete
murement considerees par le reverend pere Ignace, qui a un
sens parfaitement bon ; et voyant qu'il y avait quelque sorte
de violence, il pria nos peres de ne faire aucune difficulte, et
nous dit par deux fois, les larmes aux yeux : Cedendnm est
tempori, patres mei. Ne doimons point cette affliction a notre
reverend pere provincial^ qui a signe le premier, et apres touty
souvenons-nous de Venise. Si nous sortons une fois de France^,
nous ny rentrerons jamais plus^ et le service de Dieu en decherra
visiblement. Tous donc signerent sans interesser leurs con-
sciences, et protesterent publiquement que la proposition
qu'ils signaient etait veritable en tel et tel sens.
« L'acte etant fait aulhentiquement et en forme, autant
qu'il se pouvait, le pere Tacon, procureur des provinces, fut
depute pour porternotre signature auRoi, qui Tattendait avec
impatience, mettant a tout propos la tete a la fenetre pour voir
s'il decouvrirait quelque jesuite. Et enfin ayant vu le pere
Tacon et son compagnon qui entraientauLouvre, il se tourna
vers la Reine sa mere, et s'ecria : Les voici^ madame^ les
voici ! » (Memoires de Garasse^ jesuite, edites par Nisard en
1860, aParis, dela page 206 a 226.)
« Je reviens aux arlicles de Farret... II portait donc que
nous faisions premierement undesaveu du livre intitule : Ad-
monitio ad Regem. Nous le fimes en mtoes termes que la Sor-
bonne Tavait fait, et le signames en meme nombre que nous-
avions signe le desaveu du livre de Santarelly. » [Memoires:
de Garasse , jesuite, publies par Nisard en 1860, a Paris,
p. 255.)
Igitur verumquidem est aliquot Galliaejesuilas, anno 1626,
adhsesisse opinioni quse jus omne intemporalia Regum Eccle-
sijB denegat; sed ex relatis a P. Garasse patet, id ab ipsis,
miserandum in modum metu perturbatis, exlortum fuisse.
III. An idem a Sorbona minis pariter ac violentia extortum
mS QUARTA. 77
fucrit, milii probabile est ; sed brevitatis causa hic non ex-
pendo.
g 14, — iii aliis prajter Galliara regionibus, unanimis pariter fuit doctorum
scholce consensus de Ecclesiaj potestate in rem temporalem slatuum.
lluc usque adduximus dumlaxat doctores Gallos, vel qui in
Galliis docuerunt aut studuerunt et gradibus academicis in-
signiti sunt : et \idimus indubitatam ipsis fuisse aliquam
Ecclesiae potestatem in rem temporalem Principum. Quoad
alias nationes,certuspariterineamdem doclrinam consensus.
Quod lector compertum habere poterit duplici modo :
1*" Quamplures et prsecipuos ex unaquaque natione citatos
\idere potest apud Bellarminum (Defensio contra Barclaiumy
quae defensio reperitur initio primi tomi in editione Mediola-
rensi 1721, et initio tomi V in editione Veneta ejusdem anni).
Item apud Schulken (Apologia Bellarmini, in collectione Bi-
bliotheca maiima Pontificia, t. II, p. 12). Item apud Bzovium
{Pontifex Bomanus, cap. xlvi). Et simul iidem scriptores tes-
tantur nuUum ullibi reperiri doctorem catholicum qui aliter
senserit, ante saeculum decimum septimum.
2° At necessaria non est longa illa indagatio. Satis est saepe
saepius provocatos fuisse adversarios, ut vel unum contrariae
opinionis doctorem catholicum citarent, nec potuisse ulluni
proferre.
Caiterum cardinalis Du Perron dictum consensum, ut fac-
tum inconcussum publice asseruit in comitiis anni 1615, in
hunc modum : « Toules les autres parties de rEglise, voire
meme toute TEglise gallicane, depuisque les ecoles de Iheolo-
gie y ont 6te instituees jusqu'a la venue de Calvin, tiennent
raffirmative, a savoir que quand un Prince..., ce Prince-la
peut etre dechu de ses droits... et ses sujets etreabsous... du
serment de fidelite...etque, ce cas-la arrivant, c'esta rauto-
rite de rEglise, etc. » (Harangue, p. 12, edit. de Paris 1615.)
« Tous les docteurs qui ont ete en France depuis que les
78 TRACTATUS DE PAPA.
ecoles de Iheologie y ont ete instituees ont tenu raffirma-
tive. » (Ibid.)
c< Depuis onze cents ans, il n'y a eu siecle auquel en diverses
nations celte doctrine n'ait ete crue et pratiquee... Elle a ete
constamment tenue en France, ou nos rois, et particuliere-
ment ceux de la derniere race, Tont protegee par leur authorite
et par leurs armes; ou nos conciles l'ont appuyee et mainte-
nue; outoiis nos eveques et docteurs scolastiques, depuis que
Pecole de la theologie est instituee jusqu'a nos jours, Font
escrite, prechee et enseignee ; et ou fmalement tous nos magis-
trats, officierset jurisconsultes, Tont suivieet favorisee, voire
meme pour des crimes de religion plus legers que Theresie ou
Tapostasie. » (Ibid.^ p. 17.)
« Et non-seulement les conciles en general, mais encore
tous les docteurs en particulier qui ont vecu depuis que la
theologie que nous appelons scolastique a ete instituee, et
notamment ceux qui ont ete Frangais, ou ont ecrit et enseigne
en France, ont tous tenu et affirme cette doctrine. » (Ibid.^
page 45.)
« II ne s'agit pas ici de la question de droit, qui est a savoir
si les doctcurs frangais ont eu raison d'excepter de rinsolubi-
lite du serment de fidelite les cas d'heresie ou d'apostasie de
la religion chretienne. II s'agit dela question de fait, qui esta
savoir s'ils les ont exceptes. Or de cela il n'en faut pas de
meilleurs temoins que les ecrivains anglais qui ont mis la
main ala plumepour defendre le serment du roi d'AngIeterre
contre le Pape. Car ayant fait tout leur effort de trouver quel-
ques docleurs, et parliculierement fran^ais, qui eussent tenu
leur opinion avant les derniers troubles, ils n'en ontjamais
su produire un seul, ni theologien, ni jurisconsulte, qui dit
qu'en cas d'heresie ou d'apostasie de la religion chretienne,
les subjets ne pussent etre absous du serment de fidelite. Au
contraire, les Frangais qu'ils ont allegues, comme Joannes
Parisiensis, Joannes Major, Jacques Ahnain, Pierre Gregoire,
PARS QUARTA. 79
exceptent toujours le cas d'her6sie ou d'apostasie de la religion
chretienne. Et pour le regard des elrangers, comme Okam,
Antonius de Roselis et Yulturnus, tout de m6me. Car quant a
Marsille de Padoue, ils ne Tont ose alleguer, d'autant qu'il est
tellement recogneu pour heretique par le consentement de tous
les catholiques (comme ayant nie que le Pape fut chef de TE-
glise de droitdivin et successeur de saint Pierre)... quacette
cause rempereur Charles Y fit bruler publiquement ses livres. . .
Bien alleguent-ils Sigebert(in Chron. ad ann. 1088), qui dit que
c'6tait une nouveaute, pour ne dire point heresie, que d'en-
seigner au peuple qu'il ne devait aucune subjection aux mau-
\ais rois. Mais, outrcque ce Sigebert ctait partisan non moins
passionne de rempereur... ce qu'il dit ne touche aucunement
le cas porte par Texception, qui est des rois heretiques ou
infideles. Or, si ceux m^mes qui ont entrepris de propos deli-
bere dechcrcher, en faveur du serment d'Angleterre, des au-
teurs qui affirmassent qu en cas dheresie ou d'infidelite, les
sujets ne peuvent Mre absous de robligation qu'ils doivent a
leurs princes, n'en ont su produire aucun ; et si ceux qui ont
ecrit apres eux de la m^me matiere en France, n'ont jamais
pu trouver en toute la France, depuis que les ecoles de theo-
logie y ont ete instituees jusqu'a nos jours, un seul docteur,
ni theologien, ni jurisconsultek|jin seul decret, un seul con-
cile, un seul arret de parleme^f un seul magistrat, ni eccle-
siastique ni politique, qui ait dit qu'en cas d'heresie ou d'in-
fidelite les sujets ne puissent etre absous du serment de
fid^lite qu'ils donnent a leurs princes; au contraire, si tous
ceux qui ont 6crit pour defendre la puissance temporelle des
rois contre les papes en ont toujours excepte le cas de Fhere-
sie et celui de lapostasie de la religion chretienne; comment
est-ce que Ton pourra, sans forcer et violenter les consciences,
non-seulement faire recevoir cette doctrine, qu'en nul cas les
sujets ne peuvent etre absous du serment de fidelitS qu'ils doivent
ii leurs princes^ pour doctrine perpeluelle et universelle de
80 TRACTATUS DE PAPA.
FEglise gallicane, mais meme la faire jurer a tous les eve-
ques, abbes et autres ecclesiastiques, comme doctrine de foi,
et condamner Topposite commeimpie, perverse et detestable?
Et comment fera-t-on passer pour loi fondamentale de lEtat
une proposition qui est nee en France plus de onze cents ans
depuis que TEtat a ete fonde? » (IbicL, p. 57 et suiv.)
In toto nempe orbe catholico, et in ipsa etiam Gallia usque
ad annum 1682, tanquam omnino certa unanimiter a docto-
ribus catholicis admissa doctrina, quam sic exprimit et pro-
fitetur Baronius : « Hanc potestatem esse in Ecclesia Dei, et
Pontifice primario residere, posseque ipsum, si causa postu-
lat, Apostolica plenissima potestate infestum Ecclesise regem
sive imperatorem deponere, ex Dei verbo, jure divino, et lege
naturae, necessaria assumptione exploratissimum est. » (Ba-
ronius, ad annum 800, n. 15.)
§ 15. — Unanimi scholse consensioni de Romani Pontificis potestate in rem tem-
poralem statuum, accedit auctoritas, tum ex confessione ipsorummet regum
etprincipum, tum (quse prsecipue nolatu digna) ex ingenti numero sanctorum
et beatorum qui eidem doctrincc adhreserunt. (Remissive.)
1'' Ipsis etiam regibus et principibus catholicis indubitata
fuit, ante inductum protestantismum, Romani antistitis po-
testas in rem temporalem statuum, prout documentis com-
probatum videri potest apud Cardinalem Sfondratum [Regale
sacerdotium, lib. I, a § 5 usque ad 15 inclusive). In specimen,
unum citabimus Henricum IV, a sancto Gregorio VK deposi-
tum. Is in ipso sui cum praefato Pontifice conflictus sestu, haec
ad eum scribebat : « Me quoque (licet indignus inter chris-
tianos sum ad regnum vocatus), te teste, quem sanctorum
Patrum traditio soli Deo judicandum docuit, nec pro aliquo
crimine, nisi a fide (quod absit) exorbitaverim, deponendum
asseruit : cum etiam Julianum Apostatam prudentia sancto-
rum episcoporum non sibi, sed soli Deo deponendum com-
miserit.» (Baronius, t. XI, ad ann. 1080, n. 20.) Quod, ex
PARS QUARTA. 81
sanctorum Patrum traditione, ob apostasiam et haeresim legi-
time deponi poluerit, fatetur perditus vir. Et quod saeculi
([unrti antistites Juliaiuim Apostatam nou deposuerint, pru-
dentue tribuit, non dcrcctui potestatis. Aliter sane locuturus
si, tunc temporis, doctrina haec controversicC vel minimum
obnoxia fuisset, et non pro certissimo dogmate habita.
"1" At catholicorum cuique potissimum attendenda circum-
stantia tot sauctorum et bcatorum dictam doctrinam unani-
miter proritcutium. Jam plures supra citavimus. Sed ne cita-
tiones iterum congeramus, uno verbo dici potest, ita docuisse
Sanctos et Beatos quoslibet (nullo excepto), qui hacde re dis-
seruerunt. E contra vero, ex iis quiEcclesise quamlibet dene-
garuut in temporalia potestatem, nullum prorsus sanctorum
aut beatorum albo inscriptum fuisse.
§ 16. — Ex comrauni doctorum scholse consensu certa rigorose probatur
Ecclesi;e potestas in rem temporalem statuum.
I. De variis auctoritatibus quae vim habent certam faciendi
doctrinam aliquam, ex professo disseruit Melchior Canus in
suo tractatu de locis theologicis; ejusque liac in materia con-
clusiones, generatim pronorma orthodoxe sentiendi in scliolis
catholicis haberi solent. Ad quas ipsi etiam Bossuetio provo-
care solemne est. Porroquam vim probandi habeat doctorum
scholae sententia, ita declarat Melchior Canus :
« i" Conclusio. — Theologorum scholasticorum etiam mul-
torum, si alii contra puguant viri docti, non plus valet ad fa-
ciendam fidem quam vel ratio ipsorum, vel gravior etiam
auctoritas comprobarit. » {De locis theoL, lib. YIII, cap. iv.)
« 2'' Conclusio. — Ex auctorum omnium scliolasticorum
commuiii sententia, in re quidem gravi, usque adeo proba-
biliasumuntur argumenta, ut illis refragari temerarium sit. »
(Ibid.)
« Scholae igitur consensum non nisi impudenter et temere
rejiciemus. (Ibid.)
ui. r.
82 TRACTATUS DE PAPA.
«o^ Concliisio. — Concordem omnium theologorum scholae
de fide aut moribus sententiam contradicere, si haeresis non
est, at ha?resi proxinmm est. » (Ibid.)
Nititur Melchior Canus hac ratione, quod nequeat Ecclesia,
nequeat Deus permitteie, ut theologi scholae errorem quoad
fidem aut mores communi consensu doceant. Enimvero tunc
Ecclesia Christi fideles suo silentio deciperet, atque Deiis ipse si
theologorum omnium errorem non aperiret, in necessariis chris-
tiano populo deesset (loco citato) .
Notelur autem ipsum ibi ex professo loqui, non de tota se-
rie doctorum ab Ecclesise incunabulis, imo nec de theologis
Petro Lombardo seu magistro sententiarum anterioribus, sed
determinate et prsecise de solis scholasticis, id est, qui a tem-
pore scholx seu magistri sententiarum, usque ad ipsum Mel-
chiorem Canum, scripserant et docuerant. Quoad hos seorsim
sumptos docet Canus, esse impudentiam et temeritatem /la?-
mi jjroximam, si quis eorum doctrinae contradicat, dummodo
doctrina haec sit unanimis, verseturque circa dogma vel mores^
et propugnetur tanquam certaet tenenda, non autemtanquam
opinio quae licite rejici valeat.
II. Quod tradidit Melchior Canus de auctoritate doctorum
scholse, pro indubitata regula habuerunt subseculi scriptores
catholici. Et merito. Nam,
III. Contra Ecclesiam prsevalerent inferi portse si contin-
gere posset per notabilem aliquem temporis tractum, et a
fortiori per plura saecula, tanquam certuin dogina propu-
gnari ab omnihus totius orbis catholici theologis, quod in
materia fidei vel morum esset erroneum. In docendo quippe
christiano populo, et parochi, et ipsi etiam Episcopi sequun-
tur, imo et sequi tenentur, quod circa fidem et mores tan-
quam certum et tenendum unanimiter tradunt doctores ca-
tholici. Quae unanimis doctrina, si erronea foret, illo errore
generaliter Ecclesia inficeretur, et hoc ipso veraChrisli Eccle-
sia esse desineret. Quod cum, stante promissione Christi,
PARS QUARTA. 83
nunquam contingere possit, nec contingere potest ejusmodi
communis doctorum catholicorum error.
IV. Certa igitur Ecclesiae potestas in rem temporalem Re-
gnm, si constet : 1° unanimem fuisse doctorum scholae de
ejusmodi potestate sententiam ; 2"" id eos propugnasse, non
ut opinionem dumtaxat, sed tanquam certam et omniiio te-
nendam doctrinam ; 3° versari doctrinam illam circa dogma
et mores. Porro duo priora ex adductis supra documentis
plene constant. Et quod qusestio de potestate Ecclesise in tem-
poralia Regum, versetur circa dogma et mores, per se patet.
Objides V. — A soeculo saltem decimo septimo desiit una-
nimis esse dicta doctorum scholse sententia; si quidem opinio
contraria cffipit a multis inGallia propugnari. Ergovim suam
amisit argumentum istud, ab unanimi doctorum scholse sen-
tentia depromptum.
Eespondeo. — Quod semel rigorose verum probatum fuit,
nunquam potest, ob subsecutos impugnatores, falsum eva-
dere. Porro unanimis doctorum scholae auctoritas rigorose
certam probavit dictam Ecclesiae potestatem, cum repugnet
aliquo tempore dari talem unanimitatem in admittendo er-
rore circa dogma vel mores. Igitur subsecuta in Galliis mul-
torum contraria opinio, evincit dumtaxat eos errasse. Caete-
rum supra (parte secunda, sectione secunda) jam ostendimus
quam parvi facienda sit haec nova multorum Gallicorum opi-
nio, ob circumstantias qu3e huic errori ortum dederunt.
Objicies 2°. — Forsitan unanimis aliquando evadet Galli-
cana illa doctrina, qua omnis prorsus Ecclesiae denegatur po-
testas in rem temporalem Regum.
Respondeo. — Nego hypothesim, utpote impossibilem. Cum
nempe, ex probatis, erronea esse nequeat dicta theologorum
unanimitas, repugnat dari posse variis temporibus contradi-
ctoriam ejusmodi unanimitatem. Igilur huic doclorum schol»
unariimitati nunquam succedere postest unanimitas in con-
trarium.
84 TRACTATUS DE PAPA.
§ 17. — Inania Bossuetii effugia.
Objectio l^ — Istius objectionis haec summa est : unanimis
doctorem scholae sententia ab ipsis etiam Bellarmino et Per-
ronio tanquam nimia et falsa rejicitur, ergo unanimis illa
sententia nihil probat. — Hoc ut persuadeat sic procedit Bos-
suet : Primo supponit allegatam doctorum scholse consensio-
nem in eo consistere, quod unanimiter admitlant posse Regem
deponi ab Ecclesia, hoc ipso quod sit hsereticus-vel aposlata.
« De scholasticis vero, inquit, qui ab aliquot saeculis post san-
ctum Thomam et alios magno consensu fateri videantur hse-
resis et apostasia? causa deponi posse reges, prreter ea qua3
dicta sunt, hsec insuper addimus, eos falsos ac nimios fuisse. »
(GEuvres de Bossuel, edition Lebel, 1817, t. XXXII, p. 74).
Secundo, scholae doctores falsos ac nimios fuisse inde arguit,
quod ipsi ad legitimam regis depositionem non aliud requi-
rant quam solum factum apostasiae vel hsereseos; Bellarminus
vero insuper requirat ut subditos suos a vera fide avertat;
Perronius autem, ut sit persecutor et juramenti sui violator.
Igitur tota objectio nititur hisce duobus assertis : 1"" in eo
stat doctorum scholse consensio, quod sufliciat regum esse
haereticum vel apostatam ut possit deponi : 2° Bellarminus
et Perronius unanimem doctorum scholse sententiam dereli-
querunt.
Respondetur. — Falsum esse utrumque assertum. Et l'* qui-
dem falsum est consensionem doctorum scholaeeam esse quam
asserit Bossuet. Etenim doctrina in qua consentiunt schola^
doctores haec est : Ecclesiae competit aliqua potestas in rem tem-
poralem regum^ ita ut possit etiam in certis casibus reges depo-
nere. Super hoc puncto unanimes revera sunt doctores scholse
nec ullus reperietur qui ei contradixerit. At vero si agatur de
qualitate hujus potestatis (verbi gratia, an directa sit, vel po-
tius indirecta)] item de conditionibus requisitis ut legitime
PARS QUARTA. 85
Ilex deponi valeat (verbi gratia, an sufficiat eum csse ha^reti-
cum aut apostatam, an vero insuper requiratur ut populum
suum averlat a vera fide, perseculionibus desseviat, et jura-
mentum suum violaverit), jam non occurrit doctorum scholce
cousensio, scd opinionum varietas. ^Talsum estBellarminum
cl Perroninm recessisse ab unanimi doctorum schola) sen-
lenlia. Nam a Bellarmino propugnatur «/iV/Ma Ecclesix potestas
in rem temporalem regiim, et etiam potestas reges ileponendi
m certis casihus. Et hoc ipsum est in quo consistit doctorum
schola} consensio. Ergo non contradixit huic consensioni, sed
plane adhsesit. Equidem existimat Bellarminus non deponi
posse regem ex solo facto quod haereticus vel apostata evase-
rit. Sed in hoc non contradicit doctorum scholse consensioni;
siquidem quoad rcquisitas ad legitimam depositionem condi-
tioncs, non existit consensio, sed opinandi varietas. Immo
ipse Bellarminus diligenter proemonet, a se tanquam certum
et tenendum id solummodo pro[mgnari in quodoctores scholse
consentiunt; qua} autem exlra illam consensionem ipse opi-
nalus cst, liberum cuique relinquit admiltere vel impugnare.
« Atego, inquit, non indignor neque succenseo, quod a mea
opinione vel Barclaius vel ahus quicumque recesserit. Sed
illud sequo animo ferre non possum, quod a communi scriplo-
rum sententia in re lam gravi... recedat. » Postea subjungiL
propugnari a se contra Barclaium, id tantum in quo catholici
omnes conveniunt, Et tandem expresse discernit qusestionem
principalem, in qua consentiunt doctores catholici (videlicet,
Ecclesiae compctere aliquam potcstatem de temporalibus ju-
dicandi, et ipsos etiam reges aUquando deponendi), a qua^s-
tionibus aliis secundariis, in quibus reperitur opinandi va-
rietas. «Magniim est discrimen, inquit, inter quaestionem an
sit, et quid sit vel quomodo sit... Deum esse trinum et unum
nulhis cathoHcus negat, sed omnes firmissima fide tenent; et
tamen quot sunt inter scholasticos theologos de constitutione
personarum, de relationibus, de notionibus opiniones? Sic
S6 TRACTATUS DE PAPA.
igitur de potestate in temporalibus : quod ea sit in Papa, non
opinio^ sed certitudo apud catholicos est; quamvis non desint
altercationes, quid sit et qualis ea potestas, id est an sit per
se et proprie temporalis; an potius ipsa quidem spiritualis
sit, sed per quamdam necessariam consequentiam et in or-
dine ad spiritualia, de temporalibus disponat. Quare non recte
colligit Barclaius dum sic ratiocinatur : dissensio est inter
theologos et canonistas, dum hi directam, illi indirectam po-
testatem adstruunt, ergo qusestio de temporali potestate Papae
dubia et incerta ac tota in opinione hominum posita est.
Esse autem rem certam et explot^atam^ posse Pontificem maxi-
nmm, jiistis de causis^ de temporalibus judicare atque ipsos tem-
porales principes aliquando deponere, probamus 1°, etc. » (De-
fensio contra Barclaium, p. xiii et xvi, edit." Mediolani, 1621,
t. I.) Colligat lector quam perditam causam propiignet Bos-
suelius, qui in ejus patrocinium, non aliud melius reperiens,
absonum heterodoxi Barclaii ratiocinium retexuit, et docto-
rum scholse consensioni opposuit Bellarminum, eum scilicet
qui ex professo protestatur a se tanquam certum et tenendum
defendi id tantum in quo catholici omnes conveniunt. Nec minus
falsum est a communi doctorum scholae sententia recessisse
Cardinalem Du Perron. Quod facile perspectum habebit lector
eadem applicando quse de Bellarmino adnotavimus.
Objectio 2\ — Sic contrahi potest : Ecclesia^ potestas in
rem temporalem statuum a doctoris scholse propugnatur dum-
taxat tanquam opinio; atqui merae opiniones scholse vim pro-
bandi non habent ; ergo dicta Ecclesise potestas deduci nequit
ex unanimi doctorum scholse sententia. — En ipsa Bossuetii
Yerba : « Jam ergo meminisse nos oportet opiniones scholse,
quantum a scholse decretis dogmatisque differant, Melchiore
Cano teste. Eo namque auctore, nobis est integrum ut a
scholae opinionibus libere recedamus , eisque anteponamus
majorum dogmata, quse, eodem Cano teste, multo illustriora
firmioraque sint. Idem Melcbior Canus decreta ac placita
PARS QUARTA. 87
scholse eo inlernosci docet a scholse opinionibus, quod placita
quidem firmo judicio stent; nec sine censura^ nota ii elaban-
tur qui ab his discesserint. At inter scholasticos alicujus
cerle nominis (quis enim prastarc onmes audeat, aut vero
legere velit, quos ad contaminandam potius quam ad traclan-
dam theologiam dirse intemperigetanto numero egerinl?) inter
illos, inquam, neminem invenies qui adfidei dogmata referat
eam quam pontificibus tribuunt in deponcndis hoereticis regi-
bus potestatcm. Quod ergo hic sentiunt, ad opiniones, non ad
placita scholse pertinere constat*. » (Edition Lebel , 1817,
t. XXXII, p. 74.)
RespondeUir . — Niti objectionem duobus falsis assertis :
i** falsum est Melchiorem Canum docuisse quod ipsi aftingit
Bossuet, videlicet : doctrinam scholae habendam esse pro
simplki oinnione^ non autem pro certo dogmate^ nisi contra-
riam sentenliam doctores aliqua censurse nota perstringant ;
2** falso pariter asserit Bossuet, ne unum quidem iiiter scho-
lasticos reperiri alicujus nominis, qui papalem reges hsereti-
cos deponendi potestatem ad fidei dogmata referat.
1° Falsum probatur prius assertum Bossuetii. — Melchioris
Cani doctrina de discrimine inter simplices opiniones scholse
et ejus constantia decreta seu judicia, haec est : l*" Docet revera
distinguendas esse scholse opiniones abejus certis et constan-
tibus judiciis. Si quidem libro VIII, capite v, dicit quosdam in
eo errare, qiwd scholx opiniones a certis constantibusque de-
creiis non separent. Et quod ibi vocat certa constantiaque de-
creta^ paulo post vocat certa constantiaque judicia . ^" Omnimo-
dam vim probandi tribuit scholse judiciis. non autem opinioni-
hus. 3° Docet unanimem scholge sententiam pro mera opinione
€sse habendam, quando doctores, re nondum satis ad liquidum
* Ad hunc Bossuetii locum sic adnotat clarissimus Bianchi {della Potestctdella
Chicsa, t. I, p. 120, Romsc 1745) : « En parlant ainsi, Bossuet fait voir ou qu'il
n'a jamais su ce que c'etait qu une opinion de recole, ou qu'il n'a point iu Mel-
chior Cano, pour ne pas dire qu'U ne Ta pas compris. »
88 TKACTATUS DE PAPA.
explorataj probahiliter opinantur ; eos vero sic proWbiliter dum-
taxat opinari^ quando utuntur his et similibus formulis : vide-
tm\ commodins dicitur, magfs credibile est; seu quando pro-
nuntiont pendente ac vacillante animo. 4*" Supponit adesse
certum constansque judicium, quando aliquid plane suo judicio
definiunt quasi re certa et confecta; seu quando rem propu-
gnant tanquam certam, absque ullo vacillantis et probabiliter
opinantis animi signo. 5'' Loquens de notis seu formulis ex
quibus dignosci polest certum et constans judicium, duas ex-
presse designat. Nempe, si adversam sententiam dicant hxreti-
cam aut erroneam; item si dicant id quod docent esse catholicis
firmiter amplectendum. Sed simul supponit adesse plures alias
notas seu formulas, e quibus constans judicium dignoscatur.
Hanc esse Melcliioris Cani doctrinam comperiet, qui caput iv
et V libri VIII attente legerit ; quamvis sub alia forma et ordine
traditam, etex collatis invicem variis locis colligendam. Non-
nullos textus subjiciamus. Postquam adnotavit sententiam de
instituto ante mortem Christi baptismate, cui adhaeserant Ma-
gister Sententiarum et sanctus Thomas, a tota post modum
schola unanimiter receptam fuisse, subjungit, non ideo con-
trariam opinionem statim aliqua censurae nota esse perstrin-
gendam; sed antea expendendum esse, num theologi hoc loco
quasi re certa et confecta quidquafn plane suo iudicio definiant,
an potius re nondum satis ad liquidum explorata, probabiUter
opinentur. Postea dictam communem sententiam, ut probabi-
liorem dumtaxat a theologis traditam fuisse inde colligit, quod
Magister sententiarum usus sit formula commodius dicitur,
sanctus Thomas formula videtur, et sanctus Auguslinus (a
caeteris allegari solitus) formula magis credibile est. Igiturhoc
ipso quod schola) doctores rem plane tanquam ccrtam do-
ceant, seu hoc ipso quod non uiantur dictis et similibus for-
muHs quae exprimunt rem non tradi nisi ut probabiliorem,
exislimat Melcliior Canus adesse certum et constans scholxju-
dicium. Quam suam menlem iterum patefacit respondendo ad
PARS QUMITA. 89
hanc Prolestantium objectionem : Theoloiji scholx omnes asse-
riiere matrimonium, etiam sine Ecclesix ministro contractim,
esse vere ac proprie novx lefjis sacramentum ; at hxc omnium
communis sententia non solum non facit certam fulem, sed ne
pnihabiUs (luidem videturesse; in nulla igitur re alia scholx tes-
timonium certum erit (lib. VIll, cap. iii). lluic objectioni res-
pondet Melchior Canus : Nego scholx certo constantique decreto
fiiiitum, matrimonium sine Ecclesix ministro contractum esse
vere ac proprie sacramentum. Ut autem probet non adesse cer-
tum comtansque scholx decretum seu judicium, hanc ralionem
allcgat : Quia de hac re theologi videlicet ita disserunt, ut Jiihil
fnnsse velle videantur. Lege Magistrum, divum Thomam, Sco-
tum... cwterosque scholse theologos ; et nisi statim eorum pen-
dentes ac \acillantes animos deprehenderis, tum vero me aut
stultumaut temerarium judicato. Igitur exislimat Melchior Ca-
nus adesse certum constansque judicium, hoc ipso quod nihil
denolet pendentem ac vacillantem animum. Equidem inter no-
tas sou loriiiulas qua^ excludunt vacillantem animum, ponit
primo loco censuram contrariae sententiae tanquam hxretica^
vel erronex; sed simul admitlit dari alias ejusmodi notas, id
est, formulas, qua^ certum constansque judicium denotent. Sic
enim subjungit : Etenim nec sententiam adversam (nempequod
sacerdos sit minister sacramenti matrimonii) hsereticani erro-
neamve dixerunt; nec quod dixerunt, id firmiter catholicis am-
plectendum; breviter nullam notam (ibi vox ?io^a significat sig-
num,non autem censuram ihcolo^icam) interposuereearumqux
certaconstantiaquejudicia indicare solent (deLocis theoL, I.VIII,
cap. v). Ibi vides haberi a Melchiore Cano pro nola constans
judicium indicante formulam hanc, firmiter catholicis amplec-
tendum, qux sanc non est censura thcologica. Alque ibidem
supponit dari posse alias notas seu formulas quse constans ju-
dicium manifestum faciant, si quidem addit : breviter nullam
notam interposuere earum qux certa constantiaque judicia indi-
caresolent.
90 TRAGTATUS DE PAPA.
Jam perspicit lector quid de priore Bossuetii asserto conclu-
dendum sit. Bossuetio si credas, docuit Melchior Canus non
adesse certum constansque judkium doctoriim scholse, nisi
quando contrariam opinionem censura theologica perslrin-
gunt. Porro id docuissc Canum prorsus falsum esl, ut patet
ex prsemissis. Docuit quidem denotari constans scholx juili-
cium per inustam opinioni contrariae censuram, sed non do-
cuit non denotari nisi hoc modo. Docuit e contra dcnotari
generaliter per quamlibet aliam loquendi formam quse suffi-
cienter excludat pendentem et vacillantem animiim.
2'' Falsum ilem posterius Bossuetii assertum , id est, ne
unum quidem reperiri aUcujus nominis schokc doctorem, qui
papalem reges hsereticos deponendi potestatem ad fidei dog-
mata referat {Defensio, GEuvres de Bossuet, t. XXXII, p. 74,
edit. Lebel 1817). Quod iterum alibi asseruit Bossuet , his
Yerbis : Neque ab ullo doctore, ab idlo historico, ab ullo viro bono
esse scriptum, haereticum aut schismaticum fuisse quemquam, eo
precise nomine quod negasset reges a Pontificibus posse deponi
(tomo XXXI, p. 590, edit. Lebel 1817). En documenta in con-
trarium :
Alicujus certe nominis fuit Durandus, universitatis Pari-
sicnsis doctor, factus Meldensis Episcopus anno circiter IS^O,
cuique ob doctrinse famam doctoris resolutissimi nomen indi-
tum. Is porro, ad calcem opusculi de Origine jurisdictionum^
sic habet : « Inde est quod regnum Christi commissum Eccle-
siiB se extendit non solum in spiritualibus, sed etiam in tem-
poralibus... sicut in corpore quseslionis dictumest, videlicet,
quod Christus commiserit Petro jura coelestis imperii et terreni.
Qui hoc privilegium irritat aut detrahit, in hxresim labitur et hx-
reticus est dicendus. » (Apud Bianchi, della Potesta dellaChiesa,
1. 1, p. 125. Rom^ 1745.)
Item alicujus nominis fuit Petrus Bcrtrandus, universitatis
Parisiensis professor, postmodum Nivernensis Episcopus, et
cardinalitia dignitate anno 1549 insignitus, qui a Gallicorum
PARS QUARTA. 91
anlistitum coetu, sub rege Pliilippo Valesio, electus ac depu-
latus est ad retundendas iri publico congressu Petri de Cu-
nieres impugnationes contra jurisdictionem ecclesiasticam. Is
porro docuit posse reges a Papa deponi certis in casibus, ut
supravidimus. Et insuper ita subjunxit :
« Et sic potest intelligi illud quod habetur in decretis (dis-
tinct. xxii) ubi dicitur, quod Christus commisit Petro jiira coe-
lestis imperii et terreni; et qni hoc privileyimn Romanx Ecclesix
detrahit, in hxresim labitur et hxreticus est dicendus. » (DeOri-
gineet Usu jurisdict . , quaest. iii, in biblioth. v. \. p. p., edit.
Lugd. 1677, t. XXVI, p. 152. — Apud Bianchi, t. I, p. 125.)
Item alicujus nominis fuit Beatus Auguslinus Triumphus,
seu Augustinus de Ancona, qui interfuit concilio Lugdunensi
anni 1*227. ILtc porro ejus verba : c(Error est pertinaci mente
non credere Romanum Pontificem universalis Ecclesise pasto-
rem, super spiritualia et temporalia universalem habere prima-
tum. » \In prooemio libri de Potestate eccl. — Apud Bianchi,
t. I,p. 124.)
Item alicujus nominis fuit celeberrimus canonum collector
Gratianus, qui haec corpori juris inseruit : « Illam (Ecclesiam
Romanam) vero solus ille fundavit et super petram fidei mox
nascentis erexit, quibeato selernse vitae clavigero terreni simul
et ccelestis imperii jura commisit. Non ergo quselibet terrena
sententia, sed illud verbum per quod constructum est coelum
et terra, per quod denique omnia condita sunt elementa, Ro-
manam fundavit Ecclesiam. Illius certe privilegio fungitur,
illius auctoritate fulcitur. Unde non dubium quia quisquis
cuilibet Ecclesiae jus suum detrahit, injustitiam facit. Qui au-
tem Romanae Ecclesiae privilegium ab ipso summo omnium
ecclesiarum capite traditum auferre conatur, hic procul dubio
in haeresim labitur ; et cum ille vocetur injustus, hic est pro-
cul dubio dicendus haereticus. » (Dist. xxii, cap. Omnes.)
Item alicujus nominis fuit Dominicus a Soto, ordinis Praedi-
catorum,Parisiensis Facultatis doctor,et in Tridentina synodo
92 TRACTATUS DE PAPA.
theologus, scriptisque suis haud parvam sibi famam conse-
cutus. Sic autem docuit :
« Quinta, eademque catholica conclusio contra eonim haere-
sirn qui omnem abdicant Pontifici temporalem potestatem :
potestas qusecumque civilis eatenus est ecclesiasticae subjecta
in ordine ad spiritualia, ut Papa possit per suam spiritualem
potestatem... cunctos chrislianos principcs temporalibus bo-
nis privare et usque ad eorum depositionem procedere. » (In
4 sent., dist. XXII, q. ii, a. 2. — ApudBianchi, 1. 1, p. 109.)
Item alicujus nominis fuit Suarez, qui sic docuit : « Ecclesia?
non tantum est data potestas ad coercendos ha^reticos per spi-
rituales poenas, sed etiom per temporales et corporales. Ilaec
assertio etiam est de fide. » (De fide, disp. xx, sect. iii, n. 15.)
De opinione autem quoe tenet dictam potestatem Ecclesiae non
competerenisi ex concessione Principum, sic habet : « Censeo
hanc sententiam erroneam et defensores ejus ad minimum esse
valde sHspectos de hxresi et manifestos hxreticorum fautores. »
(Ibid., n. 21.) Et infra subjungit : «Certum est habere Eccle-
siam hanc potestatem coercitivam etiam supra reges. » (Ibid.,
n. 25.) — In suix Defensione fidei contraAnylos, I. III, cap. xxiii,
propugnat hanc thesim : « Pontificem summum potestate coer-
citiva in reges uti posse, usque ad depositionem etiam a regno,
si causa subsistat. » Et postquam mentionem fecit de opi-
nione contraria, quam dicit ab Ecclesise hostibus invectam,
de ea sic pronuntiat : « Dictum refutare errorem et veritatem
catholicam... defendere difficile non erit. » Sane aliquid vocare
veritatem cathoUcam, idem est ac id referre ad fidei dogmata,
Item alicujus nominis fuit inter theologos Gregorius de Va-
lentia, qui sichabet de prsesenti quseslione : « Per summi Pon-
tificis auctoritatem atque sententiam, omnino potest quis do-
minio atque prselatione erga subditos privari propter peccatum
apostasise a fide. Ita docet quoque S. Thomas hic ; neque estde
hac assertione dubium ullum apud vere orthodoxos. Eam tamen
negant hderetici, ne si hoc ipsi approbent, in seipsos sententiam
PARS QUAUTA. 93
proferrevideanlur. » (Edil. Ingolstad, 1595, t. Ilf, pag. 569,
disp. 1, qujcst. xii, puncl. 2, assert. 2.)
Item alicujus nominis Cifisar Carena, qui in tractatu suo de
officio sanctse inquisitionis haec scripsit : « Prima sententia
(nimirum qua negatur tum direcla tum indirecla Papa3potes-
tas in rem temporalem Regum) est Calvini, centurialorum,
Petri pseudomartyris, Brentii et aliorum hairelicorum, qui in
pontifice soliim agnoscunt potestatem spirilualem, et ei om-
nem temporalem denegant jurisdictionem sive directam sive
indirectam. » De hac opinione dicit Carena : est impia et hxre-
tica (part. I, tit. I, de Potest. summiPont. in temp., § v. — Apud
Bianchi, t. I,p. 125).
Item alicujus nominis Alphonsus Ciaconus, qui sic habet, in
vita Lconis III : « Si quis neget Romani Proesulis auctoritatem
in imperium, plane impius et infidelis, et rerum ecclesiasti-
carum plane rudis esse convincitur. » (Apud Bianchi, della
Potestadella Chiesa, t. I, p. 125.)
Item alicujus nominis fuit Cardinalis Baronius, in cujus
Annalibus sic legere est ad annum 800, n. 14, ubi agit de
translatione imperii a Graecis ad Occidenlem, auctoritate Pon-
tificia : « Quod aulem ex convenientia, utilitate exigente, et
necessitate poscente, Deo volente, factum diximus, id ipsum
ex insita ipsi Romano Pontifici concessa divinitus auctoritate
fuisse impletum pariter affirmamus. Neget si quis ista, plane
impius et injidelis, ac rerum ecclesiasticarum penitus rudis
esse convincitur. »
Itemque alicujus auctoritatis et nominis tribunal inquisi-
tionis hispanicae, a quo sequens propositio damnata est tan-
quam erronea et schismatica : a Quod pontifex aut Ecclesia
nullam habent potestatem directe vel indirecte in regum tem-
poralia, et quod non possint exui suis dominiis, nec subditi
absolvi a juramento fidelitatis quacumque de causa. Quse pro-
positio esl erronea et schismatica. » (Apud Bianchi, della Po-
testa della Chiesa, t. I, p. 126, edit. Romae 1745.) Decretum
94 TRACTATUS DE PAPA.
istud, quo tanquam erroneus et schismaticus damnatus fuit
primus e quatuor gallicanis articulis anni 1682, editum fuit
♦anno 1^83.
Igitur falsum plane istud Bossu etii assertum : « Inter scho-
lasticos alicujus nominisnmmm invenies qui adfidei dogmata
referat eam quam Pontificibus tribuunt in deponendis hsere-
ticis regibus potestatem. » ((Muvres de Bossuet, t. XXXII, p. 74,
edit. Lebel, 1817.)
Nota, non nisi a tempore protestantismi apud doctores
scholse invaluisse usum censuras theologkas inurendi errori-
bus dogmati catholico adversantibus. Antea scilicet raro adhi-
bit9ereperiimturejusmodi censuras, prout compertum haberi
potest legendo S. Thomam et alios Luthero anteriores, dum
ea propugnant quse, fatentibus omnibus, ad fidei dogmata
pertinent.
Objectio 3\ — Sic summari potest : Theologi et canonistse
saeculi decimi sexti unanimiter docuerunt clericos Principum
jurisdictioni nullo modo subesse; atqui contrarium nunc ad-
mittitur ab omnibus, atque ab ipsis etiam Romanis Cardinali-
bus ; ergo unanimis scholae sententia vim probandi non habet.
— En verba ipsa Bossuetii : « Quis e scholasticis aut vero e ca-
nonistis postremi sevi non id docuit, clericos nullo modo Prin-
cipibus esse subditos? Tanta publici juris ignorantia tene-
banturl At nunc quotusquisque est, non dico clericorum, sed
religiosorum, episcoporum, etiam Romanae Ecclesise Cardina-
lium, quinon sesubditos suis regibus fateantur, salvis privi-
legiis ordini suo Ecclesise auctoritate concessis, et publica
regnorum lege firmatis? » (Edit.Lebel, 1817, t. XXXII, p. 75.)
Respondetur, — Nititur hocBossuetii argumentum duobus
assertis falsis : 1° falsum est unanimem de clericali exemp-
tione doctrinam saeculo xvi eam fuisse quam asserit Bossuet;
2*^ falsum est doctrinam de clericali exemptione sseculo xv
communius receptam, postmodum unanimiter tempore Bos-
suetii rejectam fuisse.
PA.RS QUARTA. 95
1'* Doctrina sacculi xvi de clericali exemptione non ea fuit
quam fmgit Bossuet. Etenim clericos nnllo modo Pnncipibus
esse subditos, non fuit omnium sa?culi xvi scholasticorum doc-
trina, prout asscrit Bossuet; immo ne unius quidem. Etenim
exemptionem clericorum plerique (non omnes) doctores ca-
tliolici propugnaverunt dumlaxat quoad functiones sacras^
quoad forum^ et quoad certa quxdam onera. In reliquis vero
subesse clericos Principibus eorumque justis legibus unani-
miter docuerunt. Nec eorum quisqunm dixit clcricos ?m//o-
modo Principibus esse subditos. — Prseterea supradictam
cxemptionem clericis competere independenter a consensu
Principum, communius quidem propugnarunt doctores sae-
culi XVI, non tainen unanimiter. Citantur siquidem a Suaresio
(Contra Amjlos, 1. IV, c. u) nonnuUi thcologi catholici, inter
quosMedina et Covarruvias, opinionis contrariae propugna-
tores. Equidem horum placitum a c»leris utmanifestus error
rejicitur. At perperam declamavit Bossuet : quis e scfiolasticis
aut vero ecanonistis, cum aliqui revera hujus opinionis extite-
rint.
2° Falsum est doctrinam scholae, saeculo xvi generaliter re-
ceptam, tempore Bossuetii unanimiter rejectam fuisse, ita ut
nullum clericum, nullum religiosum, nullum Episcopum,
Cardinalem nullum propugnatorem habeat. De quo gratuito
ac falso Bossuetii asserto siccIarissimusBianchi (della Potesta
della Chiesa, t. I, p. 151) :
« Bossuet ne trouvera ni un pretre, ni un reliyieux, ni un
Eveque, ni un Cardinal qui ne soutienne le droit d'exemption
dans le sens indiqu^; d moins que le sentiment contraire ne soit
celui du clergedeFrance qui, pouraugmenterlenombredes libertes
de rEqlise (jaUicane, a embrasse cette miserable servitude, en se
soumettant a lajuridiction Idique, etennetenant aucun compte des
canons et des lois de rEglise, qui donnent aux clercs ce droit
d'exeinption par rapport a toute puissance laique. De hoc ipso
Bossuetii asserto, sic in manuscripta quadam dissertatione :
96 TRACTATUS DE PAPA.
« Que le gouvernemcnt civil d'un pays ne veuille pas recon-
naitre rexemption clericale, c'est un fait a deplorer ; mais ce
iait ne change rien au droit de rEglise. La question est de sa-
voir si ce droit de TEglise d'exempter ses clercs en certains
poinlsdetoutejuridictionlaique, droit enseignegeneralement
par l'Ecole du seizieme siecle, avait cesse partout d'etre ensei-
gnee, comme raffirme Bossuet. Or, qu'on lise les theologiens
qui ont enseigne dans les ecoles catholiques situees hors de
France, et Ton verra qu'il n'en est rien. Berti, de Tordre des
Augustins (t. IV, p. 172, edit. de Bassano 1792), enseigne ce
qu'on avait enseigne pendant le seizieme siecle. Saint Liguori,
qui continue le meme enseignement {Appendix cle privilegiis,
cap. n, t. 146, edit. de Turin, 1825) et qui embrasse habi-
tuellement, comme on sait, la doctrine la plus generalement
admise, suffit seul pour prouver que renseignement de TEcole
sur Texemption clericale n'a change, ni du temps de Bossuet,
ni depuis. II serait inutile de multiplier les citations des theo-
logiens posterieurs a Bossuet.
(( En resume : Bossuet, dans cet endroit, defigure Tenseigne-
ment de TEcole. Ce qui etait admis unanimement, c'est que
le droit d'exemption clericale etait certain etinviolable, quelle
qu'en fut Torigine, et n'eut-il d'autre source que la concession
primitive des princes. Cequietaitcontroverse, c'est : V si ce
droit etait naturel et divin, ou bien seulement humain ; et sur
ce point rEcoIe etait partagee ; 2"* si rEglise aurait pu etablir
ce droit sans le consentement des princes; et ici Taffirmative
etait soutenue comme certaine par le torrent des docteurs, et
la negative seulement par un petit nombre. Mais tous recon-
naissaient les clercs dependants de la juridiction des princes
dans les points que ne renfermait pas le privilege de rexemp-
tion. Bossuet fait d'abord entendre au lecteur que lEcole decla-
rait les clercs exempts de la juridiction civile entoutes choses
et en toutes matieres. Puis il lui fait croire que renseignement
des ecoles catholiques a ete completement retourne, ce qui
PAKS UUARTA. 07
est cnticrerncnt faux. Eiifin, il jctle rinjure A"ujnorance exor-
bitante sur rcnscmblc dcs doctrines par rapport au droit pu-
blic, accusation quc ricn ne justiile sur cc poinl.
Objectio 4\ — Sic exponi potest : a scholae doctoribus una-
nimitcr pro certis et indubitatis habita sunt plura facta histo-
rica, quorum falsitas liodie nemini dubia est; vcrbi gratia do-
nationcs imperatoris Conslantini, falsa} dccrctales, ct similia.
Ergo Doctorum scholse quoad doctrinam aliquam consensio,
eam \eram esse non probat. En vcrba Bossuclii : « Mitto Con-
stantini aliorumque falsas donationcs, falsasque decrctales...
lla^c nos admonent nc impcritis saeculis omnia tribuamus. »
(T. XXXII, pag. 70, edit. Lebel 1817.)
Respondetnr . — Aliud est a doctoribus scholae aliquid asscri
tanquam factam historicum, et aliud ab eis verum et tenendum
propugnari jj/.s f/o(/mrtrealiquod. De factorum hi^toricorum crisi
parum curantes, facta cjusmodi non pauca prout ab historicis
lunc tradcbantur allcgarunt et certa erronee reputarunt. At
consensio doctorum schola} cui vis probandi tribuitur, nequa-
quam intelligitur conscnsio circa facta historica, sed dum-
taxat et praecisc consensio circa dogma. Enim vero non potcst
Cliristus Dominus pcrmitterc ut doctorcs errcnt communitcr
circa dogma, quia sic Ecclesia ipsa in fide erraret. At necesse
non est ut a divina providentia priepediatur communis eorum
error circa factum aliquod historicum, dogmati haud neces-
sario connexum ; priesertim si factum istud non ex professo
desquirant, sed per transennam memorent, verum suppo-
ncndo. Igitur ex eo quodcirca facta qusedam historica doctores
scholcT communitcr erraverint, nequaquam sequilur eos com-
muniter errare posse in quaestionibus dogmaticis, qualis est
et ista : num Ecclcsia} jurc divino competat reges in certis
casibus deponendi potestas. Nimirum de solis quaestionibus
dogmalicis intelligitur et omnino tenenda est Melchioris Cani
doclrina : Si qua in quiestione universi theoloyi eadem inter se
concinunt, profecto si in eo errant, Ecclesiam iiem periculo er-
III. 7
98 TRACTATIS DE PAPA.
randi exponunt (1. VIII, c. iv, concl. o). Atque Deus ipse si theo-
logorum omnlum errorem non aperiret, in necessariis Christiano
populo deesset. (Ibid.) Priscis quippe Patribuset theologis suc-
cesserunt scholse doctores quatenus verse traditionis catholicse
depositarii. Perperam igitur Bossuetius, ut persuadeat erro-
neam esse posse doctorum scholae consensionem, in prsesenti
qusestione dogmatica, recurrit ad eorum in factis historicis
fallibilitatem.
Ohjectio 5\ — Scholae doctores erronee docuerunt posse Pa-
pam a regibus et particularibus synodis deponi ; ergo quod
communiter doceant Regcs a Papa deponi posse, nihil probat.
Objectionem illam continent verba haec Bossuetii : « Talibus
ergo delusos (scholoe doctores) non modo de Principum, sed
etiam de Pontificum juribus multa fugerunt ; ac si a Pontifi-
cibus reges hseresis causa deponi posse fateantur, fatentur
interim a rcgibus quoque ac particularibus synodis deponi
potuisse Pontifices. » (Defensio, Operum t. XXXII, p.75, edit.
Lebel, 1817.)
Respondetur. — Falsissimum est istud Bossuetii assertum :
Fatentur (scholae theologi) potuisse Pontifices a regibus et parti-
cularibus synodis deponi. Scholse theologi si qui sint ita docen-
tes, cur eorum nomen siluit Bossuelius? Pour moi, inquit
Bianchi (t. I, p. 135), j> nai trouve de trace de cette audacieuse
erreur que chez quelques ecrivains notoirement heretiques ou
schismatiques , ou chezquelques miserables auteurs reprouves d'un
consentement unanime. Je defie de citer un seul theologien, meme
du dernier rang, qui ait embrasse cette opinion; a moins quon
ne veuille mettre en avant Jean de Paris, qui, au rapport d'Al-
main { dePotestate eccl. et laic, quaest. n, ad cap. viii, doctoris
Okam), contraint par la force dela verite d^avouer que lesPapes
peuvent indirectement deposer les rois, s\ivisa de dire, pour faire
piece au Saint-Siege, que les rois pouvaieiit aussi deposer indi-
rectement les Papes. Nemo nescit Joannem Parisium, in con-
flictu Philippum Pulchrum inter et Bonifacium VIII, in trans-
PARS QUARTxV. 99
versum actum fuisse, nec tlecenter a calliolicis ejus auctori-
tatem allegari posse. Al, praeter ipsum, nullus apud calholicos
reperietur qui docueritpossePapam a Rege deponi.
Cum apprimescirel Bossuetius actum esse desuo Gallicano
syslemate, si pro valido haberelur argumenlumcx doctorum
schola? consensione deductum, toto nisu hancce auctoritatem
convellere tentavit ; in quem fmem injurias eliam adhibuit
(vide Verbi ijratia, lib. IV, cap. xvm), sed ejusmodi convicia
in doctores schola^a Bossuetio inlorta, jam in antecessum re-
tuderat, ac in perpetuum retundet haec Melchioris Cani adno-
tatio : Connexx quippe siintj ac fuere semper, post natam scho-
lum, scholx contemptio et hseresum pestes {de Locis commun.,
lib. VIII, cap. viii).
SECTIO II
ARGUMENTUM EX CONCILIIS (ECUMENICIS
QUINQUE , NEC NON E PLURIBUS SYNODIS
PARTICULARIBUS
Vel Ecclesiae compelit potestas in rcm temporalem slatuum,
vel dicendum est errasse quinque concilia a^cumenica, nec-
non alia plura concilia particularia. Porro dici iiequiterrasse
concilia illa ; si quidem talis error esset iii ipsammet Eccle-
siam refundendus. Et C3eleroquinBossuetius,ac alii gallicanse
opinionis propugnatores, concilia hsec erroris insimulare ne-
quaquam ausi sunt ; sed negarunl dumlaxat ipsa sibi seu Ec-
clesiae tribuisse preefatam in temporalia polestatem. Undetota
prsesens quaestio versatur circa factum istud : an scilicet ab
istis conciliis Ecclesise certo attributa sit, jure divino, potestas
in rem temporalem regum seu societatum civilium. Porro
factum istud omnino certum probatur sequenli capitum serie.
CAPUT I
COiliClLlUllI CECtJMEMlCUAI
I.ATERAWKMISK: TERTIUHl, AmHI f IfO, SIBI ADS€RII*§)1T
rOTEjSTATElI I]« REM TEMPORALEII STATUUM
1 . lluic synodo interfuerunt Episcopi 550, nec uUa movetur
de ipsius cecumenicitate controversia.Inid polissimum inten-
derunt Patres, ut varias bsereticorum sectas, tum in Galliis,
PARS QUARTA/ 101
tum alibi grassantcs coercerent. llunc in finem edidcrant ca-
noncm 27, ih' Hivretkis inscriptum, qiii sic c.xordilur :
« Sicut nit Pcatus Lco, licct ccclcsiaslica disciplina, sacer-
dolali contcnla judicio, crucntas non efficiat ultiones, catholi-
corum tamen principum conslitutionibus adjuvalur, iit saepe
qua^rant homines salutare remedium, dum corporale supcr
se metuunt cvenire supplicium. » (Concilia Mansi, tomo XX,
col. '25*2.) Tum pronunlialur excommunioalio in kerclicos,
necnon in eos qui ipsis auxilium aut favoremprseslant.Postea
decernitur, fideles, qui sunt sub ditionc hierelicorum eju?-
modi, liberos fore ab omni dcbilo fidclitalis : ReJaxatos autem
se noverint a debito fideUtatis et hominii, ac totius obsequii, do-
nec in tanta iniquitate permanserint, quicumque illis aliquo pacto
tenentur annexi. Et tandemconlra ipsosmet hserelicos pronun-
liatur confiscatio bonorum, ct libcrum Principibus calholicib'
decernitur, ut cos in servilulem redigant : Confiscentur eorum
hona, et liberum sit Principibus hujusmodi homines subjacere ser-
vituti. Ifec canone 27.
2. Canone vero 24, decernilur pariter bonorum confiscalio
in eos qui Sarraccnis arma pnestant vel aliter auxiliantur, ct
liberum fiL lalcs auxilianlcs capcreet in servilutcm redigere:
Tales icjitur a communione Ecclesix praecisos... rerum suarum
per sxculi principes catholicos et consules civitatnm privation
multari, et capientium servos, si capti fuerint^ fore censemus.
3. Tandem canone 21, bellantibus Principibus ct cxerciti-
bus treugam, id est, ab omni hostili actu cessationem, certis
quibusdam diebus hebdomadie et anni temporibus, pra^cipit
his vcrliis : Trexujas a quarta feria post occasum solis usque ad
secundam feriamin ortu solis... ab omnibus invioIabiHter obser-
varipraecipimus.
i. Jam vcio citati canones invicte probant, concilium occu-
mcnicum anni 1179, sibi potestatem adscripsisse in rem tem-
poralem statuum. Nam ille sibi ejusmodi potestatem in tcm-
poralia tiibuit, qui subditos alicujus principis libcrosdeccriiit
10 1 TRACTATUS DE PAPA.
ab omni obedientice ct fldelitatis obligatione crga eumdemPrin-
cipem ; itom qui bonorum confiscationem pronuntiat contra
Principes hsprcticos, quique decernit eos legitime capi posse,
et capientium servos fore ; item qui jubet Principibus et popu-
lis inter se bellantibus, ut treugas ab ipso determinatas
inviolabiliter servent. Atqui citatis canonibus haec decrevit et
prgecepit concilium Lateranense tertium ; ergo sibi potestatem
adscripsit in rem temporalem statuum.
CAPUT II
COIVCII^IUIII «ECIJMEI^iIClIII
I.ATE:RAIVEM§»E: f^UARTlIM, AlV.lil 1315, ISIBI POTElSTATEIM
AD!§€RIP§iIT IM REll Ti:ilII>ORAL.ElI STATUUM
Adfuere huic concilio Episcopi 412; et ab eo edita sunt
decreta sive capita lxx, quorum plura certum supponunt
Ecclesiae jus in rem temporalem societatum civilium.
I. Sic habet caput ni, quod inscribitur de Hxreticis : « Dam-
« nati vero ssecularibus potestatibus praesentibus, aut eorum
« bailivis, relinquantur animadversione debita puniendi, cle-
« ricis prius a suis ordinibus'degradatis : ila quod bona hu-
« jusmodi damnatorum, si laici fuennt, confiscentur...
« ... Si vero dominus temporalis lequisitus et monitus ab
« Ecclesia, terram suam purgare neglexerit ab hac hseretica
« foeditate, per metropolitanum et cseteros comprovinciales
« episcopos excommunicationis vinculo innodetur. Et si satis-
«facere contempserit infra annum, significetur hoc summo
« Pontifici, ut extunc ipse vassallos ab ejus fidelitate denuntiet
« absolutos, etterram exponat catholicisoccupandam...: salvo
«jure domini principalis, dummodo super hoc ipse nuUum
« prsestet obstaculum, nec aliquod impedimentum opponat :
« eadem nihilominus lege servata circa eos qui non habent
« dominos principales. »
PARS QUAIITA. 103
« Credcntes vero, praeterea reccplores, defensores et fau-
« tores lucrelicorum, excommunicationi decernimus subja-
« cere: firmitcr statuentes ut postquam quis talium fuerit ex-
« communicatione notatus, si salisfacere contempserit infra
« annum, ex tunc ipso jure sit factus infamis, nec ad publica
« officia seu consilia, nec ad eligendos aliquos ad hujusmodi,
« nec ad testimonium admittatur. Sit etiam intestabilis, ut
« nec testandi liberam habeat facultatem, nec ad ha^reditatis
« successionem accedat... Quod si forte judex cxlilerit, ejus
« sententia nuUam obtineat firmitatem, nec causa; aliquai ad
« ejus audientiam perferantur. Si fuerit advocatus, ejus pa-
« trocinium nullatenus admittatur. Si tabellio, ejus instru-
« menta confecta per ipsum nulliuspenitus sint momenti, sed
« cum authore damnato damnentur. Et in similibus idem
« pnecipimus observari. »
Ibi apertissime a concilio dccernuntur sequentia : 1*^ Con-
fiscari jubet bona laicorum, si probatum fuerit eos esse liae-
reticos. '2° Princeps qui hteresim e suis terris cvcUere ne-
gligit, debet primum a metropolitano et aliis provinciae
Episcopis excommunicari; ct postea, nisi resipiscat, denun-
tiari Romano Pontilici; ut nempe Papa hujus Principis vas-
sallus ab ejus fuleUtate denuntiet absolutos. 5° Item Romano
Pontifici commitlitur ut talis Principis terram exponat catho-
licis occupandam. i** Si Princcps cujus terrae sic traduntur ca-
tholicis occupandae, habeat supra se dominum principalem,
salvum fore jus istius Domini Principalis decernit synodus,
dummodo ipse non obstet liajreseos extirpationi. 5° Statuitur
eidem legi subjectos fore Principes etiam in sua ditione su-
premos et independentes. 6° De fautoribus haereticorum, si
post excommunicationem iion resipiscant, decernitur eos
ipso facto fore inhabiies ad quielibet officia publica, et ad
votum dandum in electionibus, et ad faciendum testamen-
tum, et ad recipiendam haereditalem. Quod si judcx fuerit,
sententiffi ipsius erunt nullaj ac irritae; si advocatus, ejus pa-
104 TRACTATUS DE PAPA.
trocinium non admittetur; si notarius, ab ipso confecta in-
strumenta nullius valoris erunt. Jam vero qui talia decernit,
sibi procul dubio potestatem in temporalia regum adscribit
et certam supponit. Ergo concilium Lateranense quartum ejus
modi potestatem sibi vindicavit.
II. Idem constat canonibus 68, 69 et 70. Nam canone 68
probibet synodus ne judaei eadem veste ac christiani publice
utantur (vide textum apud Mansi, Conciliorum tomo XXII,
col. 1055). Canone autem 69 prohibet ne judseis et paganis
publica munia conferantur (ibid., col. 1058). Et canone 70
praecipitur ut judsei conversi et baptizati, si forte ad obser-
vantias judaicas redierint, per Episcopos cogantur iis obser-
vantiis renuntiare. Ut quos, inquit synodus, clmstianx reli-
(jioni liherx voluntatis arlntrium obtuUt, salutiferx coactionis
necessitas in ejus observatione conservet. (Apud Mansi, loco
cit., col. 1058.) Hoc triplici canone dictum conciiium po-
testatem in temporalia regum apertissime exercuit ac sibi
qdscripsit.
III. Idem constat ex gestis concilii quoad comitatum Tolo-
sanum. Rem sic narrat synchronus scriptor,PetrusVallisSar-
nensis monachus, in sua Historia Albigensium, capite lxxxih
(apud Mansi, conciliorum tomo XXII, col. 1069) :
« Inter alia quse ordinata fuerunt in concilio et statuta,
tractatum fuit de negotio fidei contra Albigenses. Venerat
enim ad concilium Raimondus, quondam comes Tolosanus,
et filius ejus, comes etiam Feuxi, pacis et fidei manifestissimi
turbatores, supplicaturi concilio pro recuperatione terrse sua^
quam perdiderant, divina disponente censura, suffragante
auxilio signatorum (des croises). Comes vero nobilis xMonte-
fortis misit illuc fratrem suum germanum Guidonem de
Monteforli, aliosque fideles nuncios et discretos. Verum qui-
dem est quod fuerunt ibi aliqui, etiam quod est gravius,
de prselatis, qui negotio fidei adversi, pro restitutione dicto-
rum comitum laborabant : sed non prsevaluit consilium Achi-
PARS QUARTA. 105
lopliel; frustratum est consiliuni malignorum. Dominus ete-
nim Papa, approbante pro majori parteet saniori sacrosancto
concilio, in hunc modum ordinavit de negotio memorato.
Statuit siquidcm et providit quod Toiosa civitas ct aliae terroe
a cruce signatis obtentae, concederentur comiti Montisfortis,
(jui in praedicto negotio viriliter et fideliter laboravit supra
omnes : terram vero quam comes Tolosanus habuerat in
Provincia, custodiri voluit summus Pontifex, ut de illa fieret
provisio in parte vel in toto, filio dicti comitis Tolosani : si
tamen per certa fidelitatis et bonae conversationis indicia os-
tenderet se misericordia dignum esse^ »
Decretum autem ab Innocentio edilum et a concilio appro-
batum tenoris est hujusce modi : « Quantum Ecclesia labora-
vit per pncdicatores et cruce signatos ad exterminandum hie-
reticos et ruptarios de provincia Narbonensi et partibus sibi
vicinis, totus pene orbis agnoscit. Et quidem per Dei gratiam
et sollicitudinem nostram valde profecit, cum exterminatis
utrisque, terra ipsa in fide catholica et pace fralerna nunc
salubriter gubernetur. Quia vero novella plantatio indiget
irrigari, sacro consulto concilio ita duximus providendum : »
« Ut Raimondus Tolosanus comes, qui culpabilis roperlus
est in utroque, nec unquam sub cjus regimine tcrra possit
in tidei stalu servari (sicut a longo tempore certis indiciis est
compertum), ab ejus dominio (quod utique grave gessit) per-
petuo sit exclusus; extra terram in loco idoneo moraturus,
ut dignam agat poenitentiam de peccatis. Verumtamen de
proventibus terrae pro sustentatione sua quadringentas mar-
cas percipiat annuatim, quandiu curaverit humililer obedire.
Uxorvero ipsius comitis, soror quondam regis.Arragonum,
cui ab omnibus laudabile testimonium perhibetur quod sit
mulier honesta et catholica, terras ad suum dotalitium per-
tinentes integre habeat et quiete. Ita tamen ut eas sic ad
* Petri Vallis-Sernensis (Picrre de Vaulx-Cernayl historiam gallice edidit
Guizot tomo XIV siforum Mimoires relatifs a Vhistoire de France.
106 TRACTATUS DE PAPA.
mandalumEcclesiae faciat custodiri, quod peripsas negotium
pacis et fidei non valeat perturbari ; vel pro ipsis secundum
apostolicse sedis arbitrium recompensationem accipiat com-
pctentem. »
« Tota vero terra quam obtinuerunt cruce signati adversus
hsereticos..., cum Monte Albano atque Tolosa,qu3e magis ha3-
retica labe corrupta, dimittatur et concedatur (salvo per om-
nia catholicorum jure virorum, mulierum et ccclesiarum)
comiti Montisfortis, viro strenuo et cal.holico, qui phis caeteris
in hoc negotio laboravit, ut eam teneat ab ipsis a quibus te-
nenda est.
« Rcsidua autem terra quse non fuit a cruce signatis ob-
tenta, custodiatur ad mandatum Ecclesise per viros idoneos,
qui negotium pacis et fidei manuteneant et defcndant : ut
provideri possit unico adolescenti filio praefati comilis Tolosae,
postquam ad legitimam aetatem pervenerit, si talein se stu-
duerit exhibere quod in toto vel in parte ipsi merito debeat
provideri, prout magis videbitur cxpedire. » (ConciUorum
Mansi, t. XXII, 1069.)
Nisi quis volens caecutiat, stalim ac duplex citatum docu-
mentum legerit, fateatur necesse est, concilium Latera-
nense IV, sibi poleslatem tribuisse in rem temporalem s!a-
tuum.
IV. Insuper ab eodem concilio confirmata fuit depositio
imperatoris Othonis IV, et electio Frederici II (apud Mansi,
Conciliorum tomo XXII, p. 1075). Item ejusdem concilii au-
ctorilate comilatus Feuxi sub custodia Legati Sedis Aposto-
licse positus iuit; et ita remansit donec anno sequenti ab
Honorio III comiti Feuxi redditus fuit. Porro hsec etiam
concilii gesta manifestissimum sunt potestatis in temporalia
exercitium.
PAR^ OUAUTA. 107
CAPUT IH
COIVCII.Il.'M IKCmiE.lklCIJlfl
LCCiDtJKEIVlSE AMHl «t4& mtm POTESTA.TEM AD|§CRIPJ$IT
1% mKH TEMPORAI.EM jHTATt Lll
I. In eo concilio pronuntiata est ab Innocentio Papa IV sen-
tentia depositionis contra Fredericum imperatoicm. Iii qua
sententia sic habetur : Nos itaque super praBmissis et compluri-
biis aliis ejus nefandis excessibus, cum fratribus nostris et sacro
conciUo (leliberatione prxhabita diUcjenti, cum Jesu Christi vices
Ucet immeriti teneamus in terris, nobisipie in beati Petri apostoU
persona sit dicf «m, Quodcumque ligaveris supertcrram, ctc,
memoratum principem, qui se imperio et regnis omnique honore
ac dujnitate reddidit tam indignum^ quiquepropter suas iniquitates
a Deo ne reijnet vel imperet est abjectus, suis Ugatum peccatis et
abjectum, omnique honore et dignitate privatum a Domino osten-
dimus, denunciarnus, ac nihilominus sententiando privamus ;
omnes qui ei juramento fideUtatis tenentur adstricti, a juramento
hujusmodi perpetuo absolventes : auctoritate apostoUca firmiter
inhibendone quisquam de caetero sibi tanquam imperatori vel regi
pareat vel intendat, et decemendo quosUbet qui deinceps ei vehit
imperatori vel regi consilium vel auxiUum prdestiterint seu favo-
rem, ipso facto excommunicaUonis vinculo subjacere. (T.n])l)e,
lomoXI, partel, col. r)45,edit. 1671.) Sentcntia baic pronun-
tiata fuit conciliariter seu approbante concilio illo oecumenico
(ut probabitur infra contraBossuetium, qui nullum aliud effu-
gium reperiens, futiliter asseruit eam soli Papa tribuendam
esse) . Ergo Ecclesia sibi vindicavit potestatem in temporalia
regum.
II. In eodem concilio decrevit Innocentius IV in hunc mo-
dum : « Nos ejusdem Apostoli (Petri) effccti, disponente Do-
108 TRACTATUS DE PAPA.
mino, licet immeriti, successores, et ipsius redemptoris locum
in terris quamquam indigne tenentes... Sacri approbatione
concilii statuimus, ut quicumque Princeps, pra^latus, seu
qucevis alia ecclesiastica saecularisve persona , quempiam
Christianorum per priEdictos assassinos interfici fecerit, vel
etiam mandaverit, quamquam mors ex hoc forsitan non sc-
quatur, aut eos receptaverit vel defenderit seu occultaverit,
excommunicationis et depositionis a dignitate, honore, or-
dine, offlcio et beneticio incurrat sententias ipso facto...^ Sit
etiam cum suis bonis mundanisoinnibus, tanquam christianae
religionis aemulus, a toto christiano populo perpetuo diffida-
tus. » (Labbe, tomo XI, parlel, col. 672, edit. Parisiis 1671.)
Principes aliasquepersonas saeculares, ob crimen ibi expres-
sum, deponere a dujnitate, honore et officio^ et diffidare cuni suis
bonis mnndanis omnibus, est procul dubio potestatem exercere
in rem temporalem statuum. Ergo potestatem hanc sibi ad-
scripsit concilium Lugdunense anni 1245.
CAPUT IV
COMCII.I1JH eo\<9TAMTiE:M§(K jsini potk§(tatrm ad§i€rii*<^st
IX AWIM Ti:ilPORAI.EM ^ITATUIIII
1 . Sic decrevit sessione decima quinta : Sacrosancta sijno-
dus Constantiensis... prsecipit et mandat sub poena excommuni-
cationis latae sententix... et sub poena carceris duorum mensium,
ne aliquis cujuscumque status, auctoritatis, gradus, ordinis, prx-
eminentix aut conditionis fuerit, etiamsi imperiali, regali, cardi-
nalatus... praefulgeat dignitate... ipsam sessionem, seu pronun-
ciantes et loquentes ineadem.perturbet, murmur^et, impediat, aut
quemvis strepitum voce vel manibus aut pedibus faciat. (Conci-
liorum Coleli, tomo XVI, col. 241.) Sane poenam carceris de-
cernendo in ipsos reges et impcralorvS, sibi vindicarujit Coii-
PAIiS QLiAJiTA. 109
stanlienses I^ilres poteslalein iii rcni temporalem staiuum.
2. Ideni concilium sic decrevit sessione decima septima :
Hxc sacrosancta sijnodiis Constantiensis... statuit, definit et or'
dinat^ quod quicumque, cujuscumque status aut conditionis exis-
tat, etiamsi regalis, cardinalatus... seu alterius cujuscumque
dignitatis seu status ecclesiastici vel saecularis existat, qui sere-
nissimum... Sigismundum... vel alios cum eodem, ad convenien-
dum cum Domino regeArrajonum pro paceEcclesiie,... euntes vel
redeuntes impediverit..., sententiam excommunicationis . . . ipso
facto incurrat...; et ulterius omni honore etdignitate, officio, be-
neficio ecclesiastico vel sxculari sit ipso facto privatus. (Coleti,
t. XVI, p. 279 et 280.) Ibi polestatem sibi tribuit concilium
ipsos eliam reges sua dignitale privandi.
3. Sessione trigesima prima, postquam excommunicavitco-
mitem quemdam, a quo Astensis Episcopus captivus detine-
batur, ita ulterius decrevit : Et si, quod absit, prsedictas pxnas
interdicti et excommunicationis dictus Philippus Comes... et offi-
ciales prsedictiy animis sustinuerint induratis, ad omnes aliaspoe-
nas spirituales et temporales auctoritate prxsentium procedere
valeant. iConciliorum Coleti, t. XVf, col. 586.) Ubi expresse
sibi tribuit concilium potestatem procedendi per poenas tem-
porales.
4. Sessione trigesima septima decernitur, etiam contra re-
ges et impcratores, dignilatis sua} privatio, ipso facto incur-
renda, si Petro de Luna tanquam Pap?e obediant.
5. Tandem Martinus V, sacro approbante concilio, decrevit
ut sequilur :Nos igitur attendentes quod error cui non resistitur
approbari videtur..., sacro approbante concilio Constantiensi,
per apostolica scripta comm.iltimus et mandamus, qnatenus vos,
archiepiscopi et episcopi et electi, omnes et singulos cujuscumque
dignitatis, ofticii, prseeminentias, status vel conditionis exis-
tant...^qm... (diter sentire aut docere quam sacrosanctaRomana
Ecclesia et universalis docet . . . prdssumpserint, tanquam hxreticos
mdicetis.etvelut hiereticos saeculari curix relinquatis...0mnes et
110 TRAGTATUS DE PAPA.
sinfjiilos hxretkos hujusmodL. . etiamsi patriarchaU. . . reyali, reyi-
nali, ducali, aut aUaquavis ecclesiasticavelmundana prsefidyeant
diynitate. . . , auctoritate prxdicta etiam per excommunicationis . . . ,
necnon privationis diynitatum... et officiorum... ecclesiastico-
rum,... ac etiam bonorum et diynitatum sxcularium,... etiam
per captioneset incarcerationes personarum et alias poenas corpo-
rales quibus hxretici puniuntur... juxta canonicas sanctiones,...
corriyatis et puniatis. (Coleti, t. XVI, p. 763.) Quando Marti-
nus V hanc bullam, approbante concilio Constantiensi, publi-
cavit, concilium istud fuit certo oecumenicum. Equidem alia
plura qu3e prsecesserant ejusdem synodi decreta vim oecumeni-
citatis non habuisse merito contenditur. Quodque in particu-
lari hac oecumenicitatis conditione caruerint sessiones quarla
et quinla, ubi de auctoritate concilii supra Papam actum est,
alibi probavimus. Unde aliis citalis texlibus non nilimur nisi
tanquam aryumento ad hominem, id est, contra Gallicani sys-
tematis sequaces, qui synodum illam toto quo duravit tempore
oecumenicam \olunt; etinsuper decreta hsec valent saltem ad
testandam persuasionemPatrumConstantiensium de potestate
Ecclesiae in rem temporalem statuum. At citatae bullse inter
cunctas Martini V, a concilio approbatae, vim cecumenicitatis
inesse prorsus certum est. Jam vero per bullam istam mani-
festissime vindicatur Ecclesiae potestas in rem temporalem
statuum. Ibi enim mandatur Episcopis et inquisitoribus ut
corrigant et puniant eos qui aliter sentire prdesumpserint quam
docet sacrosancta Romana Ecclesia et universalis. Et quidem
ipsis iojungitur ut puniant, non tantum per excommunica-
tionem, sed etiamper i^oinaiS privationis diynitatum et bonorum
sxcularium, necnon per captiones et incarcerationes. Atque id
decernitur contra delinquenles quoslibet, etiamsi reyali aut
alia quavis mundana prxfulyeant diynitate. Et tandem id exe-
quendum praecipitur auctoritate sedis Apostolicae. Ergo revera
concilium Constantiense indubitatam habuit Ecclesiae potesta-
tem in rem temporalem statuum. Et potestatem hanc sibi vin-
PARS (jUARTA. 111
dicavit illa synodus, eliam quo lempore fuit certo oecume-
nica.
CAPUT V
lO.^CILlUM TRIDEZVTIMCII l§IBI POTESTATE.tl YIMDICAYIT
IIV REilI TEIIIPORALi:.lI ST.ATUVM
Sic decrevit conlra duellantes : Destestabilis duellorum usus
fahricante diaholo introductus... ex christiano orhe penitus exter-
minetur. Imperator, reges, duces, principes, marchiones, comites
et (piocumque alio nomine domini temporales, qui locum ad mo-
nomachiam in terris suis inter christianos concesserint, eo ipso
sint excommunicati ; jurisdictione et dominio civitatis, castri, aut
loci in quo, vel apud quem duellum fieri permiserint^ quod ab
Ecclesia obtinent, privati intelVujantur ; et sifeudalia sint, directis
dominis stutim acquirantur . Quivero piujnam commiserint, et qui
eorumpatrini vocantur, excommunicationis, ac omnium bono-
rum suorum proscriptione, ac perpetuae infamiae po^nam incur-
rant; et ut homicidx juxta sacros canones puniri debeant. (Sess.
XXV, de ref., c. 19.) IIoc decrelo pccna temporali plecluntur
1" duellum in terris suispermittentes. Si nempe terram in qua
duellum permiserint obtineant ab Ecclesia, ipso facto hujus
lerra3 privationem incurrunt. Si vero terra illa sit feudalis,
directo domino acquiritur. 2"* Pcena temporali plectuntur
ipsimet duellantes et eorum patrini seu testes. Hi nempe
privationis bonorum suorum et infamiie poenam incurrunt.
Nec ulla fit exceplio in favorem Principum, sed decretum ge-
nerale cst. Igitur sibi vindicavitTrideutina synodus potestatem
in bona temporalia civium, ac etiam Principum; quod idem
est ac sibi potestatem vindicare in rem temporalem statuum.
m TRACTATIJS 1)E VMW.
GAPLT VI
OBJECTIOillCSI 91.I1BII§( TEMTA^IT BOS^I^UET
ARCiEAIKJliilM K UIITIS QUl.li'QU£ lOxliClUllS fKCUAIEililllll»
DKUUCTUiM EUUDERE, PRORSU!§ 1]1A]%I<:S i^UJlT
Ejusmodi objectioniim conlutationem desumemus e ma-
nuscripta quadam dissertatione Gallica, qute sic habet :
1'« Objection de Bossuct — Si les coiiciles ont exerce un pouvoir sur lo lemporel
des Etats, ils ne Tont fait qu'en vertu du consenteinent des princes.
Quand il s'agitde saint Gregoire VII et des Papes qui hii ont
succede, Bossuet avoue qu'ils ont cru avoir de droit divin un
pouvoirsur le temporei des Etats; et il deplore cette persua-
sion des Pontifes romains pendant six sieclcs, comme une
erreur contraire a la verite evangelique et a lancienne tradi-
tion; mais quand il se trouve en face des conciles oeoumeni-
ques, il change son sysleme de defense; il n'ose pas dire de
ces venerables assemblees, comme il 1'affirme de tant de Papes,
qu'elles aient induit les catholiques en erreur plutot que de
les confirmer dans la verite, catholicos in errorem inducebant
nedum in fide confirmarent. 11 a recours a une hypothesequi
expliquerait comment lEglise a pu intervenir dans le tempo-
rel jusqu'a deposer les rois,.sans pour cela s'atlribuer a elle-
meme un droit propre d'en agir ainsi. Les princes chretiens,
dans un mouvement de zele pour la religion et de haine contre
rheresie, se seraient entendus pour consentir, tant en leur
nom qu'au nom de leurs successeurs, a etre deposes du trone,
s'ils venaient a devier de la vraie foi. D'un consentement una-
nimeils auraientetabli TEglise juge supremeen cette matiere
et Tauraient inveslie du pouvoir necessaire pour reprimer les
souverains, autant que le demanderaient la conservation et la
prosperitc de la religion catholique. Par suite de cctte con-
PARS QUAUTA. 113
veiilioii libiv, qui auruit eu lieu sinou expressement, au moins
lacitement, i'L]glise serait, en effet, intervenue; mais touteson
aclion sur le temporel des Etats n'aurait eu d'autre-fondement
que la coucessiou meme des princes, et par consequent ne
prouverait pas qu'elle ait eu, ni qu'ellc ait cru avoir, dedroit
divin, le pouvoir en question. Cette hypothese, suns cesse mise
enavant par rauteur de la Defense, est surtout invoquee a roc-
casion des conciles cecumeniques dont les temoignages vien-
nent d'etre relates : de refjibus vero, qnos specialUer desujnari
oportere eormn (pioqne tempornm jura postulabant, si qnid in iis
aliisve conciliis expressum leyeretnr [quod nullibi occnrrit) S
iamen nihil nocerent qux ipsis prxsentibus, atque odio hxresnm
nltro consentientibns ayerentnr. (Edit. Lebel, t. XXXII, p. 12.)
Celte hypothcse a-t-elle un fondement solide? est-elle seu-
lement prohable? N'est-elle, au conlraire, qu'une pure ima-
jrination? Examinons.
Premierement, ce syst6me de defense de Bossuet a le desa-
vantage de lui (^tre commun avec le protestantisme et le jan-
senisme. Lhypothese du consentement tacite des Princes est
aussi leur grande machine deguerre. Lorsque, pour montrer
aux protestants qu'ils ont tort d'attribuer aux Princes Tauto-
rite disciplinaire dans PEglise, nous leur alleguons les de-
crets des conciles et la chaine constante des faits tradition-
nels qui nous presentent sans cesse la puissance spirituelle
exergant ot s'attribuant le gouvernement de la discipline, ils
uous repondent : Oui, mais c'est par le consentemenl tacite des
Princes. Toutefois, la reponse du protestantisme et du janse-
nisme, quoique fausse dans lapplication qu'ils en ont faite,
n'entraine pas la faussete de rapplication qu'en fait Bossuet;
et nous ne faisons ce rapprochement que pour avertir le lec-
' II est montre dans la reponse a robjection suivante qnc les conciles ont
parle tres-expressement des rois dans lcurs decrets contre les hcretiques : le
lecteur sora sans doute etonn»'' qno lantcur de la Defensc ait le^c^urage de nier
ce lail.
m. ' 8
114 TRACTATUS DE PAPA.
leur de se tenir cn garde, cl dc n'admeltre riiypolhese allc-
guee qu'apres bonne verificalion.
Secondementy le pretendu consentement des Princes esl-il
constate par ecrit dans quelque vieille charte, dans quelque
monument ecclesiastique, ; dans quelque historien? Nulle-
ment. En est-il fait niention au moins dans quelqu'une des
nombreuses querelles entre PEglise et les Princes menaces ou
frappes de deposition? Nullement. Est-il venu a Tesprit de
ces Princes, lorsqu'ils disputaient aux Papes le droit de les
frapper ainsi, de declarer qu'ils retiraient le consentcment
qui aurait investi primitivement PEglise de ce droit, et d'en-
gager les autres Princes a retirer aussi la convention primor-
diale? Pas memc. Non-seulement partout ou les Papes et les
conciles s'attribuent ce pouvoir ils le revendiquent comme
leur appartenant de droit divin, non-seulement les Princes
qui en parlent sans le combaltre le supposent revendique a
ce titre par FEglise, mais ceux-memes qui en sont irappes,
qui se debattent pour le sccouer, et qui s'en plaignent comme
d'une usurpation, supposent que la puissance spiriluelle ne
se Pest jamais attribue qu en vertu des clefs. Nulle part ils
n'objectent aux Papes, que ce pouvoir ne leur etanl venu que
par le consentement des Princes, il peut leur elre retire par
le meme consentement.
Troisiemement, la pretendue convenlion lacite des Princes
est une pure chimere, s'il a ete impossible qu'il vint a Pesprit
des Princes de faire une pareille convention. Or il a ete rigou-
reusement impossible qu'une semblable pensee leur soit ve-
nue. Que le lectcur veuille bien peser la preuve qui va lui en
etre fournie.
Lorsque deux persuasions sont contradictoires, elles s'ex-
cluent necessairement. Si on a Pune, par cela m^me on n'a
pas Pautre. Donc, bi pendant tout le moyen age, depuis le
commencement dePecole jusqu'au dix-septieme siecle, la per-
suasion d'un pouvoir de PEglise do droit divin sur le tempo-
PARS QUARTA. il^
rcl dcs Elals a ctc coiiiplcle et universelle, il est impossiblc
que pcndant ce m6me espace de siecles la persuasion con-
traire ait rcgnc. Et comme c'est prcciscmcnt pendant cette
opoquc du moyen age qu'aurait eu lieu lc prctcndu conscn-
tcmcnt des Princes, imaginc parBossuet, s'il cst rigoureuse-
mcnt dcmontre que tous les Princes comme tous les Papes,
tous les cv6ques, tous les docteurs et tous les jurisconsultes
ont admis comme certaine la doctrine d'un pouvoir dc l'Eglise
de droit divin sur le temporel dcs Etals, il devient absurde
de supposcr dans ccs memcs hommes la pensee contraire.
Or, dans le premier argument, tire du consentement una-
nime des docteurs de PEcole, nous avons demontrc que Ten-
seigncmcnt univcrscl, sans aucune exception, dans loute la
catholicit6 a rcconnu dans rEglise le pouvoir cn question.
Lcs Princcs catholiques, aussi bien que les Papes, les evSques
€t les jurisconsultes avaient tous rcQU cet enseigncment : tous
en etaicnt imbus, non comme d'une opinion, mais comme
d'un point ccrtain et non controverse : cette persuasion pas-
sait de gcncration en gcncration; et dans ce long espace de
siecles on ne peut pas citer un seul auteur, une seule ligne
qui conteste le pouvoir propre a 1'Eglise de deposer un Prince
hcrctique ct persccuteur tle la foi.
Vouloir que dcs Princcs pieux et catholiques aient doute
de ce point quand personne n'en doutait, c'esl crcer avec
rimagination un phenomcne miraculeux. D'ailleurs, que se-
r.iil-il arrivc dans un concile si, par impossible, les Princes
catlioliqucs cusscnt dit : Comme lEgUse na pas de droit divhi
le pouvoir de deposer un Prince heretique, nous allons par notre
consentement libre lui eonferer ce pouvoir, On aurait demande
a ces Princes d'ou ils avaicnt tire que TEglise n'a pas le pou-
voir en queslion, attendu que renseignemcnt unanime lc lui
attribue et le regarde commc certain. Par le seul fait de la
persuasion g6nerale leur proposition eut ete repoussee comnie
une insulte ct unefolie. Eux-mcmes auraient vu, qu'en s'ex-
116 TRACTATUS DE PAPA.
primant ainsi, ils auraient soulevc le Pape, les eveques, les
docteurs et les jurisconsultes de toute la catholicite. S'ils
eussent ete gens a froisser ainsi rEglise, comment les sup-
poser en meme temps disposes a se laisser deposer par cette
meme Eglise, en cas d'heresie, et a preter les mains a ce
nouveau pouvoir? Mais non, la persuasion ayant ete aussi
ferme que rigoureusement universelle, les Princes du moycn
age ont du necessairement en etre imbus comme tous autres
fideles, eux surtout qui ont montre tant de deference a Pegard
des pouvoirs ecclesiastiques. Donc ils ont dii, comme tout le
iiionde, tenir pour certiiin le pouvoir de TEglise de droit
divin sur le temporel des Etats; donc ils n'ont pas pu avoir en
meme temps la persuasion contradictoire; donc la pensee
meme de donner par leur consentement a FEglise le pouvoir
cn question n'a pu leur venir a Pesprit.
Ce n'est pas sans but que nous nous sommes appliques a
mettre dans tout son jour le fait immense du consentement
ligoureusement unanime des docteurs depuis le douzieme
siecle jusquau dix-septieme. Ce fait rend impossible une
dissidence doctrinale quelconque, soit de la part des Princes,
soit de la part des Papes, soit de la part des eveques, en un
mot de la part de catholiques quelconques pendant le moyen
age. Des lors, rhypothese d'une convention tacite des Princes
pour donner a 1 Eglise ce que la persuasion unanime et uni-
verselle lui attribuait de droit divin, estevidemmentun songe
creux et rien de plus.
Cette preuve, fut-elle seule, sera toujours une demonstra-
tion decisive pour quiconque la pesera attentivement; surtout
quand on la rapproche de rabsence de tout monument en
faveur du pretendu consentement tacite, et des monuments
positifs qui nous montrent la persuasion commune partagee
par les IMnces eux-memes.
Quatriemement, pour que les Princes, par leur consente-
ment, pussent communiquer a PEglise le pouvoir de deposer
PARS (JLAUTA.^ '■■'
un souverain tombe dans rhercsie, il faudrail qu'ils eusscnl
eux
ce
-m^mes ce pouvoir. Or, ils nerontpas; car s^ilsravaient,
pouvoir residerait, ou dans cliacun dcs princcs catholi-
ques considcre separement, ou dans la collcclion de tous les
princes catholiqucs de la chrctiente. La premiere hypotheso
cst 6videmment insoutcnablc; le souverain tombc dans l'he-
rcsie n'cn rcste pas moins pour le temporcl indepcndant,
conmic avant, de tout autre souvcrain. Dc qucl droit un roi
catholiquc irait-il cnvahir les Etats d'un autre roi indepen-
dant de lui? De Findependance mutuelle de dcux souverains,
il suit rigoureusemcnt quc Tun ne peut pas sans injustice
s*emparer du royaume de lautrc, lors mcmc qu- cct autre
viendrait a faillir en matiere de croyance. Bossuet, lui-meme,
soutient cnergiquement que lc peche d'heresie nc pi ive pas
un souverain de ses droits temporels.
Reste a examiner la seconde hypothese, savoir, si la coUec-
lion dcs princes catlioliques de la chretiente a le droit de
priver du trone celui d'entre cux qui tomberait dans Ihe-
r^sie.
Ce droit, s'il existait, ne pourrait venir que d'un pactc
consenti par eux tous, et qui serait devenu obligatoire pour
leurs successeurs. Ce pacte constilucrait une sorte de droil
des gens, en vertu duqucl, lorsquun souveraintomberait dans
riieresie, les autres acquerraient par le fait meme le droit do
le detroner. Nous ne pensons pas qu'on puisse prcsenter plus
favorablement rhypothese du droit coUectif des princes ca-
tholiques sur les Etats du souverain heretique. Or, meme
ainsi presentee, rhypothese est sans fondement; car un sou-
verain n'a pas le droit de consentir a ce que son royaume
soit envahi et confisque par des etrangers. La nation gouver-
nee par un souverain a un droit de nationalite dont cc sou-
verain ne peut pas disposer. Un roi qui dirait : Eu cas quc
je tombe dans r!;eresie, ou en cas quc mes succcsseurs y
tombent, je conscns a cc quc moi et mes successeurs soyons
H8 TRACTATUS DE PAPA.
detrones, el a ce que mes peuples soient envahis par des
etrangers; ce roi lui-meme outrepasserait son pouvoir ; son
consentement, ainsi donne, serait par consequent nul; il
n'obligerait par consequent ni lui, ni ses successeurs, ni sur-
tout son peuple. Le pacte suppose de tous les princes catholi-
ques de la chretiente qui se donneraicnt un pareil consente-
ment serait donc pareillement nul. Jamais en vertu d'aucun
pacte mutuel, soit tacile, soit expressement formule, les
princes catholiques n'auront le droit de detroner celui d'entre
eux qui tomberait dans Theresie, ni de s'emparer de ses Etats.
Ils ne peuvent donc point ceder ce droit a l'Eglise. Quand
rEglise use de ce droit, on ne peut donc pas dire qu'elle le
tient du consentement des princes. On est donc force de dire,.
ou qu'elle s'est trompee en se rattribuant, ou qu'elle le tient
d'elle-meme, tel qu'il lui est venu par saint Pierre avec le pou-
voir des clefs. Comment Bossuet n'a-t-il pas songe a prouver
que les princes ont le pouvoir en question, avant d'affirmery
comme il le fait si hardiment, qu'ils Tont cede a rEglise? On
ne donnc pas ce qu'on n'a pas.
Au reste, le pretendu consentement des princes est, comme
nous Tavons dit, au point de vue historique, une pure chi-
mere. On n'en peut fournir aucun monument. Quand rEgiise
a depose des princes, et permis aux autres de s'emparer de
leurs terres, les ecoles catholiques enseignaient unanimement
qu'elle avait, par elle-meme, ce pouvoir; et si les princes ne
resistaient point a cette action de rEglise, c'est qu'ils regar-
daient comme certain renseignement des ecoles catholiques,
et telle est la veritable explication de leur acquiescement.
Cinquiemement, rhypothese du consentement des princes ne
fut-elle pas une pure chimere, elle n'avancerait en rien la
these gallicane. En effet, pourquoi Bossuet a-t-il recours a son
expedient du consentement des princes? Pour eviter de dire
que FEglise se soit trompee en exercant un pouvoir sur le
temporel des Etats. Or, eut-il gain de cause sur le fait du pre-
IVVRS QLARTA. 119
leiulu consenleiiiciil, il iie s'cn prccipitcrail pas inoiiis dans
rinconvcnicnl qu'ii vcut cviter, el il serait eiicore forcc de dc-
savouer rEgli>e et de lui reproclier l'erreur. Car les Papes et
lesconciles ne se sont pas bornes a intervenir dans le teinporel
des soci6tes civiles quand la religion 6tait en pcril, et a dcposer
des princes h(''rctiques ou pcrsccuteurs, ils ont de plus pro-
clainc solcniiellcment qifils agissaientainsi en vertu d'un droit
divin, en vcrtu du pouvoir des clefs, en vertu de la parole
cvangcliquc (juodcumque solveris, etc. Ainsi, peiidant que vous
suez pour trouver votrc expcdient du'consentement des princes
et que vous dites, c'est en vertu de ce consentement querEglise
a pu agir sans se tromper et sans outrepasser son pouvoir, les
conciles et le Saint-Sicge vous disent : J'a(j}s en vertu du pou-
wirdes clefs. Oucettc affirination est vraie, ou elle cst fausse.
Sielleest vraie, soumettez-vouset signez votrccondamnation.
Si elle est fausse, les conciles et le Saint-Sicge ont crrc, en
s'atiriijuant dc droit divin un pouvoir que vous ne leur recon-
naissez qu'en vertu de la concession des princes. Par conse-
quent vous voila encore en face d'une erreur des conciles, et
votrc invention du consenlcmenl des pi inccs iie vous sert de
rien pour en cviter Taveu.
Oui, les Papes et lesconcilesont liautement proclamequ'iIs
tenaient de Jcsus-Clirist meme lc pouvoir qu'ils exercaieiit
sur le tempuiel des Etats ; la teneur meme des pieces le con-
state.
En vertu de quel pouvoir le pape Innocent IV, de concerl
avec le concile oecumcnique de Lyon, depose-t-il rempereur
Frcderic 11? Le voici :
CumJesu Christi vices licet immeriti teneamus in terris, nobis-
(ine in Beati Petri apostoU persona sit dictum, quodcumiiue liya-
vei^is super terram, etc. En verlu de quelle autorite defend-il,
sous peinc d'excommunication, a tout fidele dc rendre dcsor-
mais obcissance a Ercdcric? Le voici : Auctoritate upostolica
jirmiter inhibendo nequis(juam de csctero siln tan^juam imperatori
^20 TRACTATUS DE PAPA.
vd regi pareat. Telle etait la teneur de la senlence a laquelle
appendaient, au rapport de l'ev6que Nicolas de Curbio, les
sceaux des Peres du concile. II n'y a pas a tergiverser : si le
Pape ct le concile ne tenaient le pouvoir de deposer Frederic
que d'un consentement tacite des princes; ils ont solennelle-
ment failli, car ils declarent qu'il leur vient de Jcsus^Christ
mtoe.
2« Objcction de Bossuet. — Dans les decrets des conciles cites, il n'est pas question
des ro)s ni des souverains proprement dits, mais seulement des feudataircs.
Voici les paroles memes du livre de la Defense : Be reijibus
vero, quos spedaliter designari oportere eorumqiioquetemporum
jura postulant, si quid in iis (le 5« et Ic 4' oecumenique de La-
imn) aliisve conciliis expressum legeretur, quod nuUihi occurrit,
tamen nihil noscerent qux ipsis pra>sentibus, atque odio hxresum
C07isentientibus agere7ittir. (Edilion Lebel, t. XXXII, p. 12.)
Ainsi, d'apr6sBossuet, ni les conciles cifesde Lafran, ni les
aufres conciles dans leurs decrets qui atteignent les princes
et leurtemporel, n'ontfait nucunemcntion expressedes rois :
cette mention expresse ne se trouve nulle part, ludlibi occur-
rit. Voyons si cette assertion est conforme a la verite.
P Verifions-lapremierementpar rapport au 4' concile o^cu-
meniquede Latran. Le decret deja rapporte ci-dessus (chap. ii)
dit en propres tcrmes :
« Si vero dominus temporalis... terram suam purgare ne-
glexerit ab hac hseretica pravifate... excommunicationis vin-
culo innodetur. Et si satisfacere contempserit, significetur
hoc summo Pontifici, ut extunc ipse vassallos ab ejus fidelitate
denunciet absolutos et terram exponat catholicis occupan-
dam...; salvo jure domini principalis, dummodo super hoc
ipse nullum praestet obstaculum, nec aliquod impedimentum
opponat : eadem nihilominus lege servata circa eos qui non
habentdominosprincipales. »
PARS QUAUTA 1:>1
Nous demandons si un concile peut parler plus expressc;-
ment des rois, qu'en distinguant entre les souverains princi-
lidiiw ^ (lomhios pnnnpales, et les souvcrains secondaires qui
relcvent de la puissance d'un souvcrain principal, feudatarios,
Or, le 4* concile de Latran, dans le decret cile, formule en
propres termes cette distinction. Et que statue-t-il sur le sou-
vcrain principal?Qu'il ne perdra pas son droitsur la terrcdont
on dcpouille un de ses feudataires, pourvu toutefois que le
souverain principal ne se declare pas lui-meme en faveur dc
riicresic : salvo jure domhii prindpalis dummodo super hoc ipse
nnUum praestet obstaculum; cequi equivaut evidemment a dire
(pie si le souverain principal favorise lui-meme rher6sie, il
perdra son droit hu' la terrc dont le conciledcpouille le fcu-
dataire lierctique. Mais comment designer plus clairement les
pouvoirs temporels de premiere classe, c'est-a-direqui ne re-
letent d'aucun pouvoir temporel supcrieur, qu'en les appelant
ceux qui n'ont au-dessus d'eux aucun souverain principal, eos
(jui non hahent dominos principales? Ov, a Tcgard de ces pou-
voirs independants de tout pouvoir sup6rieur, que statue le
concile? Que sa loi leur sera appliquee, c'est-a-dire que s'ils
toml)ent dans riicrcsie et la favorisent, le Pape dcliera leurs
sujets du serment de fidelitc ct permettra aux catholiques de
s'emparer de leurs terres : servata 7iihilominus eadem lerje circa
eos qui non habent dominosprincipales. Mais le concile ne se sert
pas du mot dc roi ; non sans doute parce qu'il avait a renfcr-
mcr dans son dccret tous les pouvoirs de premier ordre, quelles
que soient leur denomination et leurs formes, rois, empereurs,
scnafs ct autres. Le mot roi n'on eiit embrasse qu'une partie :
rexpression domini principales, et micux encore (pd dominos
principales non hahent, emhrasse tout. Commcnt Bossuct a-t-il
lait pour ne pas voir qu'il fut question des rois dans ce dccrct?
Comment a-t-il pu lui echapper de dire qu'il n'etait question
des rois ni dans ce concile de Latran, ni dnns aucun aulre,
(jnod nuUihi occurrit?
152 TRACTATLIS DE PAPA.
^** Passons au concile de Gonslance. Les lextes rapportesci-
dessus (chap. iv) renferment : 1"* la peine d'uneincarceration de
deux mois contre toute personne, meme de dignite rotjale ou
imperiale, qui troublerait les seances du concile ; 2" la pri\a-
tion de tout rang et office contre toute personne, meme de
conditionroyale, qui mettrait obstacle auvoyagede rempereur
Sigismond; 5" la privation de toute dignile et de toute charge
contre toutepersonne, meme de cUgnite royale ou imperiale, qui
resterait sous Tobedience de Pierre de Lune ; 4*^ ordre et com-
mission aux archeveques et eveques de punir les her6tiques
par la privation de tout office et de toute dignite, quand m6me
ccs heretiques seraient de condition royale ou imperiale, Or, ces
formules dont a use le concile de Constance comprennent in-
contestablement tous les souverains de la chretiente sans ex-
ception. Supposons un homme a qui on ferait cette question :
Que veut dire l'Eylise lorsqu'elle affirme qu'elle soumet a son
decret tous les princes^ rois, empereurs et autres de quelque con-
dition et digniteqiills soient? si cet homme repondait : Cela vent
dire qu'elle ne soumet pas a son decret tous lesprinces^ mais seu-
lement les feudataires du domaine de saint Pierre, que penserait
le lecteur et comment qualifierait-il une telle reponse? Or, lc
concile de Constance a dit : Ne aiiquls cujuscumque status, au-
ctoritatis, aut conditionis fuerit^ etiamsi imperiali, regali, prx-
fulgeat dignitate. le concile de Constanceadil: QuicumquejCii-
juscumque status aut conditionis existat^ etiamsi regalis, seu
alterius cujuscumque dignitaiis ssecularis exisiat. Le concile de
Constance a dit : Omnibus et singulis Cliristi fulelibus inhibet suh
podna hxresis et privatione omnium dignitatum et honorum mun-
danorum^ etiamsi regalis sit dignitatis aut imperialis . Le concile
de Cons!ance a dit : Omnes et singulos cujuscumque dignitatis
vel conditionis existant, etiamsi regali, reginaU, ducali aut alia
quavis munduna pra^fulgeant dignitate. Et que dit Bossuet de
toutes ces formules? 11 affirme hardiment qu'elles equivalent
a celle-ci : Je ne niadresse quUiux feudataires du domaine de
PAUS OUAHTA. 125
saint Pierre, ct nullement a tous les princcset a tousles sou-
verains. Ouc le lccteur juge etqualifie.
3° Quant auconcilc tle Lyon, Bossuct nicra-t-il qu'il soit faii
inention exprcssc dc rcmpcrcur Frcdcric II dans la scntcncc
de dcposition publicc contre ce prince? II n'avait pas sans
doute en vue cettc sentence Iorsqu'iI disait dc la mention ex-
presse des rois et souverains : niiUibi occurrit. iMais Bossuet croit
avoir trouvc un c\pcdient efficacc pour d^gagcr la responsabi-
litc de cc concilc par rapport a ccttc malhcureusc sentence cl
la faire retomber tout enti^re sur un Pape. Nous allons discu-
ter bicntot cette autre maniere d'cluder Tautoritc du concile
oecumcniquc de Lyon. Concluons pour le momcnt quc non-
seulcmcnt lcs Papcs et plusieurs conciles particulicrs, mais
encore des conciles oecumcniques, ont attcint par leurs dccrets
les princes et leur temporel, cn faisant mention expresse de
leur titrc de souverains propremcnt dits. L'assertion contrairc
du livrcdcla dcfcnse est unc contre-vcrit^.
3" Objection dc Bossuct. — I.e commenceineiit du decrct cite dii 5'^ concile de
Latran, ou il est dit que r%lise sr conlcnlc du jugcmcnt cccl^sinsliquc sans
faire d'cxecutions sanglantcs. prouve que selon la doctrinc de ce concilo la
puissance spirituelle ne s'etond pas au t^^mpoicl des Etats.
Ledecret en question est celui quc nous avons rapportc ci-
dessus (chap. i), et par lequel Ic concile dclic Ics fidclcs du
serment de fidclitc a Tcgard des fautcurs obstincs de rheresie,
et veut quc leurs biens soicnt confisqucs ct qu'ils puissent
m6me are rcduits en esclavage. On ne se scrait pas doutc que
dans un canon ou se trouvent de tels arrc^tcs, Bossuet cut trouvc
la prcuvc pt;rcinptoire que TEglise. ne s'est jamais attribuc
aucun pouvoir sur lc tcmporcl dcs Etats. Cctte prcuve, cvi-
dente etdccisive aux yeux dc Bossuct, est la premicrc phraso
de ce m^me canon : Sicut ait BeatusLeo, licet ecclesiastica dis-
ciplina, sacerdotali contentajudicio, cruentas non effwiat ultiones,
catholicorum tamen principum constitutionibus adjnvatur, ntsa.'pe
124 TRACTATUS DE 1>AI'A.
qnaerant homines salutare reniedium^ dum corporule super se mc-
tuunt evenire suppUcium. Cette pretendue preuve \a tout a fail
a cute de ce qui est a prouver. Pour nous en convaincre, admet-
tons un moinent 1'hypothese ultramontaine du pouvoir papal
sur le temporel, et voyons si un Pape, en deposant un roi he-
retique, se rnet le moins du monde en contradiction avec la
phrase de saint Leon citee par le concile de Latran. Commenl
agira le Pape dans 1'hypothese ultramontainc? Premicrement,
il prononcera rabsolution du serment de fidelite pour les su-
jets de ce roi et la decheance du roi lui-meme, et pretendra
qu'en vertu de ce jugement apostolique ce prince, en droit, a
cesse d'6tre souverain. Secondeinent, il exhortera ou comman-
dera m6me, sous peine d'excommunication, aux princes ca-
tholiques de lui oter de fait la souverainete. Or, quand tout
aura ete ainsi execute, veuillez nous dire en quoi cePape aura
meconnu la maxime alleguee de saint Leon. Aura t-il pris la
cuirasse et Tepee; aura-t-il attaque lui-memele roiliviretique;
aura-t-il verse lui-meme le sang; en un mot, aura-l-il fiiit co
que saint Leon exprime par ces mots cruentas efficere ultiones?
Nullemcnt. II se scra contente de porter le jugement sacerdo-
tal, sacerdotali contenta judicio. Poiir rexecution de ce juge-
ment, pour la peine corporelle, corporalesupplicium, dont il
est utile que la crainte retienne et ce roi herelique et les au-
tres qui seraient tentes de rimiter; il se sera fait aider par les
princes catholiques, catholicorum principum adjuvatur constitii-
tionibus. La phrase de saint Leon ne prouve donc point que
TEglise n'ait pas un pouvoir sur le temporel : les Peres du
S^^concile de Latran, en citant cette phrase, ne manifestent
donc pas qu'ils se croient depouilles de ce pouvoir. La grande
preuve de Pauteur de la defense a donc rinconvenient de ne
rien prouver. Cela ne rempeche pas de declarer completement
inepte quiconque n'est pas de son avis : Quare (pii taliapontifi-
cix potestati per sese innata^ non autem concessione ant consen-
sione... civilis potestatis quamta esse dixerit, jjrorsus ineptiat
PARS OUARTA. 125
(loco cilato, p. 16). Oii sail quelcs saillics de ce genre sont
frequentes dans le livre de la Defense. La plirase desaint Leon
est prise de sa lettre a Turribius, ev(^que des Asturies, la 15*'
dans 1'cdilion Mignc, 1. 1, p. C80.
4" Objcdion dc liossuct. — Le concile gen^ral de Lyon ne prouve rien, parce
(lue la senteiice dc deposilion contre rrederic II a et6 prononcee prccsentc
roncilio, ct non pas approbantc concilio.
Lc leclcur a vu ci-dessus (chapitre ni) le texle de cette me-
morable sentence. Le pape prononce en plein concile, et en
vertu du pouvoir de lier et de dciier, que celui qui etait empe-
reur ne Test plus, et il excommunie quiconquc continuerait a
le servir comme souverain.
Que va faire Bossuet en presence d'un fait aussi solennel?
Pretendre que lcs termes n'expriment pas unedeposition pro-
prcment dile, c'etait impossible; ils sont trop clairs. Dire
qu'un coiicile gcneral s'ctait trompe en s'attribuant un pou-
voir qu'il n'avait pas, et en se portant a ce que Bossuet appelle
une monstruosite, c'eiit ete par trop hardi. U etait difficile de
trouver une onibre d'objection : Bossuet a imagine un expe-
dient. II a remarque que le titre de la sentence porte prxsente
concilio et non pas appvohante concUio, et la-dessus il batit son
systeme de defense : ce n'estpas leconcile de Lyon qui a pro-
nonce la sentence, puisqu'il n'y a pas approbante^ mais seu-
lement prxsente concilio; donc la deposition de Frederic est
le fait du Pape et non du concile; et pour le Pape il en fait
bon marche, attendu que, selon lui, il n'est pas infaillible.
Certaines reponses semblent avoir ete faites uniquement pour
ne pas reslersans reponse. Cest la physionomie de celle-ci.
1" Le concile dc Lyon avait ele principalemcnt convoque
pour la grande affaire de cette deposition. Saint Louis avait
emis Pavis que la decheance de Frederic devait ctre prononcee
par nn concile gcneral, nonnisi per concilium generale cassandus
jndicaretur. II serait dcja passablement singulier qu'un con-
m TRACTATUS DE PAPA.
cile reuni surtoui pour la sentence de deposition contre Fre-
dericfut reste etranger a celte sentence. — "2'' Pour qu'un acle
appartienne certainement a un concile, est-il neccssaire qu'il
porte en t^te les mots approbante concUio? NuUement. Bossuet
sa\ait bien qu'Innocent IV fit dans ce meme concile un trtis-
grand nombre de decrets sans cette clause, qui ne se rencon-
tre que dans deux ou trois endroits, et que personne n'a ja-
mais doute que tous ces decrets ne soient du concile general
de Lyon. Le meme fait se reproduit frequemment dans les au-
tres conciles. Pour qu'un acte soit conciliaire, une seulechose .
suffit et a toujours ete regardee comme suffisante, c'est qu'il
fasse partie de la collection souscrite par les Peres du concile.
Voila deja tout le systeme de defense de Bossuet qui s'ecroule.
— 5" Pour savoir si les mots prsesente concUlo furent en-
tendus ou non dans le meme sens que approbante concUio^ qui
faut-il consulter? II est clair qu'il faut plut6t s'en rapporter
aux auteurs anciens, contemporains ou voisins de revene-
ment, plulot qu'a Bossuet qui cn elait separede plusieurs sie-
cles. Or, veut-on savoir comment rentendait peu d'annees
apres, c'est-a-dire en 1282, le pape Martin IV? Qu'on lise : Et
quidem communem non credimus latere notitiam, qualiter {elicis
recordationis Innocentius Papa IV prxdecessor noster, memora-
tum Fredericum... in concUio Lugdunensiy ^od^m approbakte con-
cilio,propter suas iniquitates aDeo ne regnaret veiimperaret ab-
jectum ostendit et denunciavit omni honore ac dignitate privatum
a Domino, et nihUominus sententiando privavit^ etc. (D'Achery,
SpicUegium, t. III, p. 684, edit. de Paris, 1723.) Ecoutons
maintenant le franciscain Nicolas de Curbio, eveque d'Assise,
qui a ecrit une vie d'Innocent IV, dont le manuscrit, conserve
a la Bibliotheque imperiale (n' 1488), atteste Tantiquite :
Sententiam vero ipsam depositionis saepefatiFrederici protulit sum-
musPontifex in majori Ecclesia Lugdunensi inpleno conciUo anno
Domini 1 244. . . .qusefuit ab universisEcclesiarumprxlatis in eodem
concUio residentibus approbata, sicut liquere potest omnibiis tam
I'ARS QUAUT.V. ' 127
priesentibus (juam futuris per snbscriptiones eurum, et eorumdem
sujiUa pendentia in eadem. iBaluze, Miscellaneu, t. I, p. 199,
edilio Lucae, 1761.) L'autcur que nous venons de ciler se dit
presiiue contemporain de reinpereur Othon IV, ce qui prouve
qu'il etait conleinporain ou a peu pres d'Innocent IV dont il
ecrit la vie. 11 faut convenir que s'il avait connu par esprit
prophetique Tobjection de Bossuet et qu'il eut voulu la refu-
ter d'avance, il n'aurait pas micux tourne son recit. Ainsi tous
les Ev6ques du concile apposerent leurs signalures et ieurs
sceaux a la sentence de deposition, et tous approuverent cette
sentence. II ne sera pas inutile d^ajouter ici les reflexions de
cet auteur contemporain sur le pouvoir qu'ont les Papes de de-
poserles souverains : ISotissimum namque ydii-il, etindubitatum
est (pwd multi Romanorum Ponti(icum etiam pro minoribus causis
nonmdlos imperatores et reges non tantum excommunicarunt^
sed a regno deposuerunt^ et in eorumlocisaliossubrogarunt. II en
cite neuf exeinples et conclut ainsi : Quis ergo nisi mente captus
ignorat potestatem imperatoris et regum Pontificibus esse subjec-
tam? Et (ptis credit a subjectione Romani Pontificis se esse alie-
num,nisi(piipeccatis suis exigentibus inter oves Christipastorum
principis nonmeruit numerari? (Locomodo citato.) — ^''Quaiid
meme nous ne saurions pas que tous lesPeres souscrivirent a
la sentcnce et y apposerent leurs sceaux, leur adhesion devrait
^tre tenuepour certained'apresrensemble des circonstances.
Elle resulte evidemment du passage de la sentence ou le Pape
declare qu'il n'en vient a cette mesure extreme qu'apres en
avoir murement d^^Ubm avec ses freres les Eveques assembles
en concile : Nos itaque super praemissis et compluribus aliis ejus
nefandis excessibus^ cum fratribus nostris et sacro concilio deli-
beratione pra^lwbita dilujenti, cum Jesu Christi vices, licet imme-
riti teneamus in terris.nobisque in B. Petri Apostoli persona sit
dictum (pwdcwmpie ligaveris, etc. Bossuet dit a cela que le
concile n'avait delibere que sur lesexces et les desordr^s de
Frederic, sans toucher au point de sa deposition. Mais il suffit
128 TnACTATUS DE PAPA.
d'avoir la teiniurc la plus legere des formes legales pour re-
connailre que deliberer sur la culpabilite d'un accuse, c'esi,
en style de lois, la mOme chose que de s'occuper de lui appli-
quer une peine ou un chaiiment. Par cela meme que le Pape
affirme dans le prononce de la sentence qu'il a muremeni
delibere avec ses freres, assembles en concile, sur les exces
du prince, cum fratnbus et sacro concUio (leliberatione prashabita
diligenti^ il affirme radhesion de ioutle concilc au decrei de
deposiiion prononce conire lui. Bossuei n'aura pas lu les acies
de ce concile. S'il en avait pris connaissance, il y aurait vu, a
la seconde session, que beaucoup d'Eveques, et particuliere-
ment ceux d'Espagne, exciierent le Pape, naturellemeni de-
sireux d'ari iver a un accommodement, a proceder conire Fre-
deric : Postmodum surrexit Archiepiscopus de Hispania, qui mul-
tum Bominum Papam animavit ad procedendum contra impera-
torem... promittens quod ipse et alii Prselati Hispaniae^ qui mul-
tum maqnifice et qeneraUter plusquam alia natio ad conciUum
venerant^ Domino Papae assisterent in persona et in rebus juxta
su% voluntatis bene placitum : hdec eadem promiserunt plures alii
in synodo prxlatorum. (Labbe, i. XI, parte I, col. 659, edii.
Parisiis, 1671.) U y auraii vu que Thadee, procureur de Fre-
deric, fii instance pour qu'on differaila session suivanie, alle-
guani que rempereur voulait se rendre en personne au con-
cile ; que le Pape, dans Tespoir dun accommodement, proro-
gea la iroisicme session : ce qui ne se fii pas, ajoutent les
actes, sans causer de la peine a beaucoup d'eveques : Et quia
dictus Papa hxc quam plurimum affectabat ut posset inter eos
pacis fxdera reformare... contra multorum prxlatorum volunta-
tem prorogavit tertiam sessionem, quod non fuit sine txdio mul-
torum Prselatorim. (Labbe, loco cii.) Si Bossuet avait lu les
acies, il aurait vu, dans la relation de Maihieu Paris, que
rempereur ayant manque a la promesse de se rendre au con-
cile dans le delai lixe, plusieurs qui le favorisaieni et qui jus-
que-la avaient ete de son parii, se deiacherent de lui, ei qu'on
l»AIiS QUARTA. 129
se plai-nit des Anglais, qui avaient obtenu le delai au prince
contumace. Constanterujitur, ajoule Matliieu Paris, et acerrime
in pleno et jam plenissimo concdio iniperator FredericuSy quasi
toti Ecclesise contumax et rebelUs, a quatuor mundi partes inha-
bitantibus accusatur. (Ad ann. 12 i5.) Lorsqu'a la troisieme
session, Tliadee voulut encore excuser son maitre, les Peres
refuserent de renlendre; et comme il en appelait au futur
concile general, sous pretexte que tous les Prelats n'etaient
pas encore arrives, ie Pape lui repondit : Satis est concilium
generale multorum, qui domini tui humilitatem inutiUter non
sine (jravamine expectant, Patriarcharum^ Archiepiscoporum et
aiiorum de diversis mundi partibus nobdium^ vel eorum procu-
ratorum, Et qui absunt laqueis domini tui impediuntur irretiti.
(MathieuParis.) Si Bossuet avait fait attention a toutes ces
circonstances, il n'aurait pas imagine que le decret de de-
position de Frederic n'etait ni conciliaire, ni meme ec-
clesiastique , comme il le dit. II aurait juge que tout le
concile avait consenti et concouru a cet acte solennel. Mais
voici un autre fait qui nous nionlre le concile prenant
part de la maniere la plus solennelle a la sentence de depo-
sition. Tous les eveques du concile, dit riiistorien Mathieu
Paris, prirent des tlambeaux allumes pour fulminer cette sen-
lence contre Frederic : Dominus igitur Papa et prxlati adsis-
tentes concilio, candelis accensis, in dictum imperatorem Frede-
ricum, qui jamjam imperator non est nominandus, terribiliter
confusis ejus procuratoribus, fulgurarunt (ad ann. 1247). Ainsi,
d'apres cet historien, assez ennemi du Saint-Siege et qui fait
autorite pour Bossuet, ce n'est pas seulement le Pape, c'est
lout le concile qui fulmine, fulgurarunt. — 5'' Supposons (ce
qui n'est pas) que le concile se fut tenu dans la neutialite et
que le Pape seul eut agi : Bossuet ne serait pas encore hors
d'embarras. Car le concile de Lyon, c'etait rEgli-^^e meme,
puisqu'il a ^te un des oecumeniques. Or, de m^me (lue rEglise
ne d^crete pas ce qui est contre la foi ou les ma^urs, de meme
III. 9
150 TRACTATUS DE PAPA.
elle n'y connive point par le silcnce. Ecclesia qux sunt contra
fidem aut mores nec facit, nec docet, nec tacet. La pretenlion
des Papes dc pouvoir deposcr les rois est, selon Bossuet, unc
aberrationdeplorable; el cetteaberration,rEglise, c'est-a-dire
le concile de Lyon, apres bien des deliberations, aurait per-
mis a un Pape des'y jeter solennellemcnt sansrcclamer; elle
aurait garde un complct silcnce pendant qu'il s'y jetait, ellc
aurait meme tenudes cicrges allumes pour rendre cetteaber-
ration plus solennelle, et cela au momenl ou elle est reunie
par le Pape pour donner son avis sur robjet m6me de cette
aberration !
Ce n'est donc pas une difficulte serieuse que Bossuet a
trouve contre rev6nement memorable de la deposition de
Frederic II par le concile general de Lyon.
Disons un mot d'une meprise dans laquelle il est tombe.
II s'est imagine qu'il y avait eu dans le concile de Lyon deux
actes distincts contre Frederic : premicrement, une sentence
d'excommunication prononcee par tout le concile, et, secon-
dement, la sentence de deposition qui, selon lui, aurait ele
exclusivement le fait du Pape : In hoc quoque co7iciUo vidimus
ab omnibus episcopis sententiam extommunkationis pronuntia'
tam fuisse. . . Ecce enim excommunicationem more majorum cum
sacro concilio suisque coepiscopis pronuntiat. (CEuvres de Bos-
suet, edit. Lebel, t. XXXII, p. 30.) Or les actes du concile ne
nous offrent pas le moindre vestige de cette pretendue sen-
tence d'excommunication. Fredcric etait deja excommunie;
lesPeres du concile le traiterent comme tel. 11 ne fut question
que de le deposer. Si le concile avait renouveI6 la sentence
de rexcommunication, elle serait relatee dans les actes, et
«urtout exprimee dans la formule de deposition. Un savant
auteur a conclu de cette meprise que Bossuet n'avait pas lu
les actes. Ce qu'il y a de certain, c'est que son affirmation est
toul simplement une contre-veritc.
PARS QUARTA. 151
5* Objection de Bossuet. — Saint Loiiis et les Francais continuerent a regardcr
Fr^deric comme empereur legitime apres que Gregoire IX Teut depose, quan-
tumvis a Grcgorio IX fuissct... depositione percuLsus ((Euvres de Bossuet,
edil. Lebei, tome XXXII, page 26) : donc on ne croyait pas au pouvoir de
rEglise de ddposer les souverains, et la deposition de Frederic dans le concile
de Lyon ne prouve pas ce pouvoir.
I. ExposS des faits. — L'empereiir Frcderic II avait deja ete
excommunie, en 1228, par le Pape Gregoire IX. Voici dans
quels termes ce Pontife formule cette prcmiere sentence dans
sa lettre a Elienne, archeveque de Cantorbery : Imperatorem
videUcet Fredericum,.. excommunicatum (quanquam inviti) pu-
blice nunciamus^ et mandamus ob omnibus arctius evitari; contra
ipsum, si contumacia ejus exegerit, gravius processuri (Coleti,
GoUectio concil., t. XUI, p. 1116). Frederic fut absous de
celte premiere excommunication : Cimque communioni Eccle-
siae restitutus et a sententia anathematis per eumdem (Gre-
goire IX) absolutus, pristinis et abjuratis criminibus graviora
adderet... (Vita Gregorii IX, loco citalo, p. 1110.)
L'an 1 239, le m^me Pape fulmina contre Frederic une seconde
sentence dont nous prenons le texte dans sa lettre a Othon ,
cardinal legat en Angleterre : ^os hxc absque Christi offensa
prxterire sub dissimulatione ulterius non valentes, de fratrum
nostrorum consilio, ex parte Dei omnipotentis (cujus vices in
terris gerimus, licet inviti) et authoritate beatorum apostolorum
Petri et Pauli ac nostray in eum excommunicationis et anathe-
jnatis sententiam duximus promulgandam, tradentes ipsum Fre-
dericum Satanx in interitum carnis^ ut spiritus ejus in die Do'
mni salvus fiat : omnes qui ei fidelitatis juramento tenentur
decernendo ab observatione juramenti hujusmodi absolutos, et
firmiter prohibendo ne sibi tidelitatem observent, donec fuerit
vinculo excommunicationis adstrictus, (Coleti, t. XIII, p. 1148.)
L^hislorien Mathieu Paris rapporle, a la meme annee 1239,
ia legalion de Gregoire IX a saint Louis roi de France. II fut
repondu entre autres aux d6pules du Pape : Si meritis suis
152 TRACTATUS DE PAPA.
exiyentibus deponendus esset (l'empereur Frederic) non 7iisi per
(jenerale concilium cassandus judicaretur. Nobis adhuc immo bo-
nus fuit vicinus; neque quid sinistri vidimus de eo^ vel in fideli-
tuteseculan^ vel fide cathoUca. (Malthceus Parisius ad ann. 1259.)
Ce texle de Mathieu Paris est la base de robjection. Bossuet
suppose tres-gratuitement et tres-faussement, comme nous le
verrons bientot, que Gregoire IX pretendait avoir deja ote a
Frederic tout droit au tr6ne; et comme les Fran^ais, dans
leur reponse, tiennent encore ce prince pour veritable empe-
reur, puisqu'ils disent, si deponendus esset, Bossuet conclut
que saint Louis et la France n'admettait alors aucun pouvoir
des Papes, aucun pouvoir de FEglise, de deposer les rois.
II. La sentence de Gregoire IX n^avait pas entraine immedia-
tement la deposition de Frederic; elle ne devait amener cet effet
quapres un an. Rien nautorise a supposer que Gregoire IX lui-
v.ieme Vait entendu autrement. — V Nous avons pour preuve
le texte meine de la sentence. II s'agit seulement de celle
tie 1259. L'excommunication anterieure de 1228 ne saurait
faire difficulte, puisque Frederic en avait ete absous. II est
vrai qu aux termes de ranatheme de 1259, les sujets de Fre-
deric sont delies du serment de fidelite (omnes qui ei fideli-
tatis juramento tenentur decernendo ab observatione jura-
menti hujusmodi absolutos); il leur est meme interdit de lui
rendre obeissance (et firmiter prohibendo ne sibi fidelitatem
observent). Mais tout cela esl decrete avec cette clause res-
trictive : Bonec fuerit vinculo excommunicationis adstrictus,
Ainsi son droit a Tobeissance de ses sujets, ou ce qui revient
au meme son pouvoir imperial, lui est ote provisoirement,
mais non d'une maniere absolue et pour toujours, donec, elc.
Ce n'est pas la deposition proprement dite, c'est une sus-
pense. Pour renfrer dans Pexercice de tous ses droits, Fre-
deric n'avait qu'a se faire absoudre de rexcommunication;
et, pour etre absous, il n'avait qu'a se soumettre aux condi-
tions exigees par le Saint-Siege. Si Ton demande ce que de-
PARS QUARTA. 135
venail le pouvoir imperial ainsi suspendu, lorsque le princc,
relusant de se soumeltre, restait sous rexcommunication, la
reponse est facile. c(D'apres la discipline alors en vigueur,
dil Bianclii (livre 11, § 1, n. 10), rexcommunio qui restait
uno annee entiere sans se mettre en peine de se faire relevor
de la consure port6e contre lui, clait cons6 incorrigihle, traite
comme /le^r^VjV/j/^etsepare poui toujours de rEglise. » D'autio
part, il est cerlain que, d'aprcs la legislation dc rempire ger-
manique, aussi hien que d'apres la discipline ecclesiastique
de cotlo epoque, le prince devenu h&etique perdait tout pou-
voir et lout droit imperial. L'heresie enlrainait sa decheance.
Le cas etant arrive pour Frederic, attendu qu'il ne s'e(ait pas
fait ahsoudre dans le tcrme d'une annco, le concile de Lyon
n'eut pas precisement d le deposer^ mais hien a le declarev
deja d^pose. Aussi la sentence fut portee en ces termes : « Mc-
moratum principem, qui se imporio et regnis omnique ho-
noro ac dignilate reddidit tam indignum, quiquo proptor suas
iniquilalos a Deo ne regnet vel imperot est abjectus^ suis liga-
tum peccatis etabjectum omnique Jwnore et dignitate privatum
a Domino ostendimus, denunciamus, ct nihilominus sententiando
privamus. »
111. Uohjection de Bossuet nest qu'une aberration^ provenan!
d'un faux suppose. — Bossucl supposo que Grogoire IX, cii
excommuniant Frederic II, en doliant ses sujets du sermeiil
de fidolit6, en lour inlerdisant Toheissance a ceprince, a prc-
tcndu le depouillor sur-le-champ et par le seul fait do la di-
gnite impeiiale ct du trono. Cost une erreur. Dapres la ju-
risprudence ecclesiastique, en parfait accord sur ce point
avec celle de rompire, cette formule d'excominunication o!
de deposition n'oiitrainait la deposition reelle quapres un an.
Le prince ainsi frappe d'anathome avait uno anneo pour vc-
venir a r6sipiscence ct se fairo rolovor de rexcoinmiinication.
Ce terme ecoule, sil if avait pas cu soin de se faire ahsoudre,
la sentence ohtenait soii plein erfet. Mais durant runnoe ac-
154 TRACTATUS DE P;VPA.
cordee au condamne, il n'etait pas encore dechu de son pou-
voir temporel. Saint Louis et les Fran^ais traiterent Fr6deric
comme veritable empereur apres la sentence prononcee contre
ce prince par GregoirelX, mais avant que cette sentencc eut
obtenu son effet quant ala deposition, avant qu'unc annee so
fut ecoulee. II etait encore reellement empereur, non-seulo-
ment aux yeux des Francais, mais encore aux yeux du Pape.
De ce que les Frangais le regarderent alors comme empereur,
il ne suit nullement qu'ils n'aient pas cru au pouvoir des
Papes de deposer les rois. Poiir avoir droit de le conclure,
il faudrait prouver que les FrauQais traiterent Frederic comme
veritable empereur un an apres la sentence de GregoirelX, ou
bien apres la sentence definitive prononcee par le concile de
Lyon. Cest ce que Bossuet ne prouve pas. Le seul fait allegue
parlui, la reponse des Fran^aisaux legats de Gregoire IX, est
de rannce mtoe ou ce Pape pronon^a la sentence contre Fre-
deric. Et il est certain, d'autre part, qu'apres le concile de
Lyon Frederic fut regarde et traite par les Frangais comme
parfaitement dechu.
IV. Lapiece objectee par Bossuet est la condamnation mani'
feste de sa doctrine. — Son enseignement a lui, est queVl^glise
n'a ni pouvoir direct, ni pouvoir indirect sur le temporel des
rois. Ce pouvoir, il ne le denie pas seulement au Pape, mais
aussi au concile general, a toute rEglise. Et neanmoins il nous
objecte le texte ou saint Louis et les Francais reconnaissent
rnanifestement qu'un concile general peut deposer rempe-
reur. Dans le cas^ disent-ils, oii Vempereur Frederic devrait etre
depose\ on pense qiCil ne devrait Vetre qiie par un concile gene-
ral. Par ces paroles, ils reconnaissent au concile general, a
rEglise, le pouvoir de deposer les souverains. Cest la contre-
these de Bossuet et du premier des qualre articles de 1682.
Une autre preuve de la croyance de saint Louis et des Fran-
^ais au pouvoir de rEglise de deposer les rois, c'est leur
conduite a Fegard de Frederic apres la sentence prononcce
PARS OU.VRT.V. 155
contre lui par le concile de Lyon. Ils le linrent et le traiterent
constamment commc reellement decliu. Et ce fait historique,
Bossuet ne Tip^norait pas. — Le texte allegue prouverait-il du
moins que saint Louis et les Francais de son temps deniaient
au Pape le pouvoir de d6poser les rois ct rattribuaient seule-
ment au concile g6n6ral ? Leur reponse, rionnisi per concilium
ijenerale cassandus judicaretur^ peut parfaitement s'entendrede
ropportunite. Leur sentiment serait, disent-ils (judicaretur),
que ladeposition ne se fit que par un concile general. lis ont
pu emettre cet avis en vue de rutilite g^nerale de rfiglise,
malgre la plus complete croyance au pouvoir papal de depo-
ser les souverains. Quoique, selon eux, le Pape put deposer
Frederic, ils ont pu jugcr opportun qu'il ne fiil depose que
par un concile gencral. Les paroles alleguees ne prouvent donc
pas qu'ils aient denie au Pape le pouvoir en question. Mais le
prouvassent-elles, lc systeme deBossuet n'en serait pas moins
renverse, attendu qu'il denie ce pouvoir, non-seulement au
Pape, mais au concile general, a rEglise.
6' Objection de Dossuet. — Le decret du concile de Trente sur les duels ne prouve
pas (lue l'Eglis(j se soil attribue un pouvoir de droit divin sur le temporel des
Ktats.
Nous avons vu (ci-dessus chap. v) que ce decret porte, entre
autres peincs,contre les duellistes et leurstemoins, la priva-
fion de tous leurs biens; et, contre ceux qui permettent le
duel sur leurs terres, la privalion de ces terres au protit de
rEglise si ellessont un fief ecclesiastique, et au profit du sei-
gneur suzerain, si elles sont un fief temporel.
Que va imnginer Bossuet contre cet acte solennel da concile
de Trente?
i" Quant a la peine portee contre les princes qui per-
niottenl le duel sur leurs terres, il affirme qu'elle se borne a
h privation des fiefs ecclesiastiques, hcec conceptis verbis de
156 TRACTATUS DE TAPA.
FEUDis EccLEsiASTicis decreta favent nobis potius quam nocent^ cum
nec tanti sceleris atrocitate compelli potuerit sancta sijnodus, iit
alzquid de feudis temporalihus decerneret. (Kdit. Lebel,t. XXXII,
p. 47.) Yous dites qu'il n'est pas question dans le decret des
fiefs temporels? Mais il en est question au contraire en termes
aussiformels que des fiefs ecclesiastiques, puisqu'apres avoir
parle de ces derniers, quod ab Ecclesia obtinent, il parle des
autres qui dependent de seigneurs suzerains, si feudalia sunty
directis dominis statim acquirantur. De plus, la peine decernee
contre les duellisies eux-memes, c'est-a-dire contre ceux qui
commettent le crime dans toute son atrocite, exceple-t-elle une
personne quelconque, ou un domaine quelconque? Les duel-
listes et leurs tcmoins y soiit prives de tous leurs biens, Qui
dit de tous leurs biens, dit de tous les biens et domaines quels
qu'ils soient et a quelquetitreque lesduellistes les possedent.
Comment donc Bossuet a-t-il imagiue que le decret n'attei-
gnait pas les fiefs temporels? Mais voici une seconde reponse
qui regarde specialement la peine portee contre les duellistes
eux-memes.
2** Bossuet nous dit que cetle partie du decret a ete une
des causes pour lesquelles le concile de Trente n'a pas et6
regu cn France. (Loco cit., p. 48*.) Singuliere logique! II
s'agit de savoir si les conciles oecumeniques se sont attribue
un pouvoir sur le tcmporel, et, pour prouver que non, Bos-
suet nous dit que le decret ou le concile de Trente s'attribue
ce pouvoir a ete cause qu'on n'a pas re^u ce concile en France.
Qu'importe ici la conduite de la France? Avouez-vous que le
concile de Trente s'est attribue ce pouvoir? Cest la toute la
* Nous avons prouve dans notre traile sur lc Concile provincial (p. 500) quc le
concile de Trcnte a etd rcQu en France sans restriction ni rescrve, et quant au
dogme et quant a la discipline ; quoique de fait plusieurs de ses decrets n'y
aient pas ete mis a execution, comme cela est aussi arrive dans d'autres pays
ou sa reception n'est nullement controversee. Ce qu'affirme le livre de la Defense
en cet endroit n'est donc pas exact, a moins qu'il ne veuiile parler de la reception
du concile par la cour de France, ce qui importefort peu a la question.
PARS QUAUTA. 157
question. Quc le concile de Trente, c'est-a-dire TEglisc, n'ait
pas eu le sens commun en cctte rcncontre, et qu'il ait cu
grandement besoin d'6tre rcdrcsseparrEglisegallicanc, c'est
unc autrc tlicse. Mais accordcz-nous un aveu sur le fait. Cet
aveu n'a pas pu ^trc arrach6 a Bossuet ; il conclut impcrtur-
hablcment : Patet clarissime sacras sijnodos de rebus temiwra-
iibus mhil auctoritate clavium decrevisse (loc. cit., p. 49).
CAPUT VII
11II.TA COItCII.lA PARTICII.ARIA ECCI.ESI/E AOSCRIPSERUXT
POTEli»TATEli IK TEMPORAI.IA «TATriM
Vidinius hanccc potcstatcm sibi vindicassequinque concilia
cecumenica. Ast insuper, si particularium synodorum acta pcr-
volvantur, eadem prorsus occurret doctrina. Nccpotuit secus
contingerc. Cum enim universahs ct unanimis fucrit, prout
supra probavimus, scholarum ct doctorum pcrsuasio de Ec-
clesiiB in temporalia statuum potestate, non alia cssc potuit
Romanorum Pontificum, Cardinalium, Episcoporum, Princi-
pum, corum denique omnium quibus synodi constabant. Hinc
in eis synodis emissa decreta quoe temporalcs sa?cularium scu
laicorum jurisdictioncs afficicbant, qiiin ullus rcclamaverit
aut concilii sic decernentis compctentiam in dubium voca-
verit. Inter plurima ejusmodi acta, nonnulla dumtaxat subji-
ciemus.
I. Concilium Romanum anni 726, sub Papa Gregorio 11. —
Certissimis testimoniis constat a GrcgorioPapa 11, non tantum
excommunicatum fuissc imperatorcm Leoncm Isauricum, sed
etiam ab ejus obedientia distractam Italiam ct prohibitos Ita-
liap populos ne isti impcratori, Ecclcsiae persecutori, tributa
solverent. Id fusc probatur infra (sectione tertia, capite se-
cundo), ubi simul convelluntur cxco^itata} a Bossuetio ad ob-
158 TRAGTATUS DE P.U»A.
nubilandum ejusmodi factum rationes. Hic adnotamus dum-
taxat peiactum id fuissc synodice. Sic nempe liabet Mansi,
ubi colligit quse supersunt dicti concilii Romani anni 726
fragmenta : « Hoc eodem conciHo Iconoclastarum hseresi ejus-
que sectatoribus anathema dictum esse testatur Zonaras his
verbis : Grecjorius, qtii tim Romae veteris Ecclesiam giibernabaty
repudiata societate prxsidis novx Romx^ Leonis scilicet impera-
toris, necnon eorum qui illum sequerentur, illos una cum impe-
ratore synodico anathemate obstrinxit^ et vectigalia qux ad id
iisque tempus imperio impedebantur inhibuit, icto cum Francis
foedere. » Igitur, teste historico Graco Zonara, per conciUum
Romanum ItaHa imperatori Leoni erepta est, et prohitum ne
deinceps ipsi Iributum solveretur.
II. Concilium Romanum anni 1076 sub Gregoiio Papa VII.
— Exiguum non fuisse praesentium in hoc concilio Episcopo-
rum numerum prsenotat Mansi his verbis : Ubi interfuit Episco-
porum et Abbatum, atque diversi ordinis clericorum et laicorum
copia. (ConciHorum Mansi t. XX, col. 467.) Et infra (col. 470)
refertur documentum historicum, in quo sic Jegere est : Pon-
tifex habito cum centum et decem Episcopis utiliori concilio^ iu
eumdem Regem (id est, Henricum IV) qui ecclesiasticam unita-
tem scindere attentavit, excommunicationis sententiam prxtuJit .
Magnus igitur Patrum hujusce conciHi numerus.
Porro sentenHam in liac synodo contra Henricum IV pro-
nuntiatam refert Germanus historicus Eccard hoc modo :
« Sequenti die Dominus Papa coram synodo declaravit qua
mansuetudine regem de magnis criminibus corripuisset; ut-
que episcopos a capHvitate liberaret, quanta suavitate rogasset
et jussisset, quantamque superbiae amaritudinem recepisset.
Deinde cunctis acclamantibus, ne talis conlumelia remaneret
inulta , omnium consiHo et consensu , Henricum synodali
judicio damnavit, regisque nomine et honore privavit, atque
anathemaHs gladio percussit. » (Mansi CollecHo conciliorum,
t. XX, col. 474.)
i».\iis nrM>.TA. 150
Deposilionis aulem formula in actisejusdem concilii (Mansi,
t. XX, col. 468) refcrtur iii hunc modum :
« Excommunicatio Ilenrici regis Teutonicorum.
« Bcale Petrc opostolorum Princcps, inclina qua^sumus pias
aures tuas nobis,et audi mc servum tuum, quem ab infantia
nutristi et usqueadhunc diem de manu iniquorum liberasti,
qui me pro tua fidelilate oderunt et odiunt. Tu mihi testis es,
et Domina mea Mater Dei, et B. Paulus frater tuus, et omnes
sancli, quod tua sancta Romana Ecclesia me invitum ad sua
gubcrnacula traxit, et ego non rapinam arbitratus sum ad
sedem tuam ascendere, potiusque \olui \itam meam in pe-
regrinatione finire, quam locum tuum pro gloria mundi sie-
culari ingcnio arripcre; et ideo ex tua gratia, non ex meis
oporibus, credo quod tibi placuil etplacct, ut populus chris-
tianus tibi specialiter commissus mihi obediat, specia-
liter pro vice tua mihi commissa ; et mihi tua gratia est
potcstas a Deo data iigandi alque solvcndi in coelo et in
terra.
« Hac itaque fiducia frelus, pro Ecclesiae tuae honore et de-
fensione, ex parte omnipotentis Dei Patris et Filii et Spirilus
sancti, per tuam potestatem et auctoritatem, Henrico regi,
filioHenrici impcratoris, qui contra tuam Ecclesiam inaudita
supcrbia insurrexit, totius regni Teutonicorum et Italiae gu-
bernacula contradico, et omnes christianos a vinculo jura-
menti, quod sibi fecere vel facient, absolvo; et ut nuHus ei
sicut regi inserviat, interdico. Dignum est enim ut qui studet
honorem Ecclcsia) tuae imminuere, ipse honorem amitlal
(juem videtur habere. Et quia sicut christianus contempsit
obedire, nec ad Dominum rcdiit quem dimisit, participando
exconimunicatis , meaque monita quse pro sua salute sibi
misi, te tcste, spcrnendo, seque ab Ecclesia tua, tentans eam
scindere, separando; vinculo cum anathematis vice tua alligo :
et sic eum, ex tlducia tua alHgo, ut sciant gentes et compro-
bent quia tu es Petrus, et super tuam Pelram Filius Dei vivi
m TRACTATUS DE PAPA.
gedificavit Ecclesiam , et portae inferi non praevalebunt adversus
eam. »
Ex iis documentis constat synodicam fuisse illam deposi-
tionis sententiam, utpote pronuntiatam cunctis acclamantibus.,
omnium consilio et consensu. Haud dubia sane hujus concilii
Patribus Ecclesise in temporalia regum potestas.
III. Concilium Romanum anni 1080 , sub sancto Gregorio
Papa VII . — « In eo interfuerunt, ait Schulcken, Archiepiscopi
et Episcopi diversarum urbium, necnon abbatum ac diverso-
rum ordinis clericorum innumerabilis multitudo. » (Biblio-
theca maximaPontificia^ i. II, p. 7.) Post pronuntiatam contra
se, anno 1076, depositionis sententiam, Henricus IV ad sancti
Gregorii Vll pedes sese provolverat, et emendationem promi-
serat. Ei Pontifex communionem restituerat; simul tamen
intactam relinquendo quoad depositionem a dignitate regia
sententiam. Intcrea Germaniae proceresRodulphum loco Hen-
rici IV, inconsulta Sede Apostolica, elegerant. Quapropter
S. Gregorius VH congressum indixit, in quo Rodulphum in-
ter et Ilenricum IV judicaretur. Cui congressui, a quo niliil
boni sibi sperandum intelligebat, sese subjicere noluit Hen-
ricus IV. Tunc celebratum concilium anni 1080, in quo con-
firmata Henrici depositio et Rodulphi electio. Ex illa celebri
sententia (quam integram vide apud Mansi,t. XX, col. 554),
nonnulla subjicimus :
« Reate Petre, Princeps apostolorum, et tu, ReatePaule doc-
tor gentium, dignamini, quseso, aures vestrasad meinclinarc,
meque clementer exaudire... Quia super montem excelsum
me jussistis ascendere, et clamare atque annuntiare populo
Dei scelera eorum, et filiis Ecclesise peccata eorum, filii dia-
boli contra me coeperunt insurgere, et usque ad sanguinem
pr(]esumpserunt in me manus suas injicere. Astiterunt enim
reges terrae et Principes sseculares et ecclesiastici, et aulici
et vulgares convenerunt in unum adversus Dominum ct ad-
versus vos christos ejus... Inier qiios specialiter Henricus...
I'ARS QUARTA. 1 H
Quapropter confidens de judicio et misericordia Dei ejusque
piissima) matris semper virginis Maria» , fultus vestra auc-
toritate, soepe nominatum Ilenricum, quem regem dicunt,
omnesque fautores ejus excommunicationi suhjicio, et ana-
Ihematis vinculis alliL^o : et iterum regnum Teutonicorum et
Italia?, ex parte omnipotentis Dei etvestra interdicens ei, om-
nem potestatem et dignitatem illi regiain tollo, ct ut nullus
christianorum ei sicut regi obediat interdico, omnesque qui
ei juraverunt vel jurabunl de regni dominatione, a juramenti
promissione absolvo. Ipse autem Henricus cum suis fautori-
bus in omni congressione belli nullas vires nullamque in vita
sua victoriam obtineat. Ut autem Rodulphus regnum Teuto-
nicorum regat et defendat, quem Teutonici elegerunt sibi in
regem, ad vestram fidelitatem ex parte vestra dono, largior
el concedo omnibus sibi fideliter adhaerentibus absolutionem
omnium poccatorum... Sicut enim Henricus pro sua superbia,
inobedientia et falsitate a regni dignitate justc abjicitur, ita
Rodulpho pro sua humilitate, obedientia et veritate potestas
et dignitas regni conceditur.
« Agitenunc, quifiso, Patres et Principes sanctissimi (allo-
quitur Apostolos Petrum et Paulum), ut omnis mundus in-
teUigat et cognoscat quia si potestis incoelo ligare et solvere,
potestis in terra imperia, regna, principatus, ducatus, mar-
chias, comitatus et omnium Jiominum possessiones pro me-
rilis tollere unicuique et concedere. Vos enim palriarchatus,
primatus, archiepiscopatus, episcopatus frequenter tulistis
pravis et indignis, et reHgiosis viris dedislis. Si enim spiri-
luaHa judicatis, quid de saecularibus vos posse credendum
est?... Addiscant nunc reges et omnes saecuH principes quanti
vos estis, quid potestis, et timeant parvi pendere jus^ionem
Ecclesiai veslrse : et in pra^dicto Henrico tam cilo judicium
vcstrum exercete, ut omnes sciant quia non fortuifo, sed ves-
tra potestate cadet. Confundatur uHnam ad pueniteniiam ut
spiritus sit salvus in dieDomini. »
H"} TRACTATUS DE PAPA.
Senientia haec, quae synodalis fuit, testatur Pairibus hu-
jusce concilii indubilatam prorsus iuisse aliquani Ecclesiae
potestatein in rem temporalem statuum. Immo solet objici
quatenus directam potestatem exprimens ; sed de hac quaes-
tione infra disseremus.
IV. Concilium Beneventanum anni 1087, siib VictorePapalll.
— Contra imperatores et reges, qui episcopatum vel aliam ec-
clesiasticam dignitatem largiri praesumerent, decrevit syno-
dus in hunc modum : « Constituimus eliam, ut siquis deinceps
episcopatum vel abbatiam de manu alicujus laicae personae
susceperit, nullatenus Epicopus vel abbas habeatur,neque uUa
ei ut Episcopo vel abbati adhibeatur reverentia... Si quis ilem
imperatorum, regum..., episcopatum vel quamvis aliam eccle-
siasticam dignitatem dare praesumpseril, ejusdem sententiae
vinculose adstrictumnoverit. » (Apud Mansi, t.XX, col. 640.)
« Ilaec igitur omnia, dum omnium Episcoporum in concilio
astantium fuissent suscepta judicio et auctoritate probata, dis-
seminata continuo per oibemfuere. » (Ibid., col. 641.) Istud
etiam concilium indubitatam habuit, ut patet, Ecclesiae potes-
latem reges et imperatores deponendi.
V. ConciJiim Romamm anni i\02^ sub Paschale Papa II. —
Praecepit sub excommunicatione ut belligei antes ab omni prae-
lio cessarent a die mercurii usque ad feriam secundam, ab Ad-
ventu usque ad octavam Epiphaniae, et a Septuagesima usque
ad octavam Paschae. De quo sic, Guillielmus, Auscitanus Ar-
chiepiscopus etSedisApostolicae Legatus, in suo mandato anni
1104, ad Episcopos, comites et barones Auscitaniae provin-
ciae directo : « Juxta statuta generalis concilii, Romae nuper
celebrati, pacem et treugam Dei in provincia nostra, ex parte
Dei et Domini Papae et nostra, ab omnibus inconcusse et in-
violabiliter observari praecipimus. » (Apud Mansi, t. XX, col.
1148.) Sane qui sibi potestatem tribuit praelia certis tempori-
bus interdicendi, hocipso jus sibi vindicat in rem temporalem
principum. Concilium autem istud pro oecumenico habitum
PARS QUARTA. 1*5
est a Conrado Abbalellspergensi ; auctorefere synchrono, cum
ohieril anno 1240.
VI. ConcUiam Claromontouum.aum 1095, snb UrbanoPapa 11.
— Inlerfuit ipsemetRomanus Pontifex; et, pncter Cardinales,
numerati suiit Archiepiscopi, 15; Episcopi, 225; Abbates, 90.
In eo pronuntiata fuit excommunicatio contra Philippum I
Galli» regem, et condili varii canones ; inter quos sic habet
trigesimus secundus : « Si quis Episcopum cepcrit et incar-
ceraverit, perpelu» infamia^ subjaceat : ulterius arma non cxer-
ceat. Et clamalum est ab omnibus : fiat. » (Conciliorum Mansi,
t. XX, col. 812.) Dum concilii Patres sibi potestatem tiibuunt
militiam interdicendi ob deliclum ibi expressum, et ejusmodi
delinquentes infflmei' reddendi, prolectojus in rem tempora-
lem socielatum civilium sibi vindicant. In eodem concilio hic
etiam canon edilus : « Item placuit omnia bona eorum qui Hie-
rosolymas pergunt, semper et ubique esse salva in pace et
treuga quousque rcdierint. » (Loco citato, col. 827.) Ibi com-
munibus legis civilis dispositionibus derogabatur in favorem
cruciferorum ; sicque potestasecclesiasticajus in rem tempo-
ralem socictatum civilium sibi apertissime vindicabat.
Yll. Concilium Basileense^ anni 1440. — Synodum illam non
citamus, ob ejus auclorilatem, cum manifeste schismalica
evaserit; sed ut constet quam generalis et indubitata fuerit
persuasio de qua disscrimus. En quibus poenis synodus iiita
decrevcrit obediendum esse xVmedeo, quem sub nomine Fe-
licis Y in summum Pontificem elegerat :
« Decernens et declarans eidem eleclo... ab omnibus Christi
fidelibus de necessitate salutis obediendum fore et debere
obediri ; ac eisdem Christi fidelibus quacumque, etiamsi impe-
riali, Cardinalatus, Patriarchali, regali... seu alia quavis ec-
clesiastica vel mundana praefulgeant dignitate. . . sub obtestatione
divini judicii, necnon excommunicationis... ac privationis
omnium dignitatum, bonorum et officiorum, ecclesiasticorum
et temporalium... poenis,... auctoritate Dei omnipotentis et
144 TRACTATUS DE PAPA.
ejusdem universalis Ecclesise distiicte prsecipit atque mandat
quatenus eidcm electo... obe^iant.» (Sess.xL, g 3. — Collectio
conciliorum Mansi, t. XXIX, col. 204.) Igitur sibi adscripse-
runt Basileenses Patres potestatem ipsos etiam imperatores
privondi omnibus temporalibus bonis, officiisqiie ac dignita'
tibus.
SECTIO III
ARGUMENTUM E PRAXI ROMANORUM
PONTIFIGUM
De faclo Romanos Pontifices potestatem in rem temporalem
societatum civilium sibi vindicasse, atque a tali facto ad jus
recte illationem fieri, inanesque prorsus esse rationes a Bos-
suetio excogitatas ad eludendam hujusce argumeutivim,con-
stabil sequenti capitum scrie.
CAPUT I
ACAPETrS PAPA. A^VltO 530, SIBI DICTAM I]V Tr:MPORAI.IA
POTESTATEM YIWDICATIT
Clotarius I, rex Gallioe, Gallerium Ivetensis terr» dominum
occideral. Quid tum egerit Agapetus Papa, constat sequenti-
bus testimonius :
« Le Pape, indigne de cet acte trop cruel, manda au roi quil
euta reparer cette faute; autrement son royaumeseroit interdit.
Alors Clotaire ayant en sa conscience remords de son crime,
ordonna, pour reparation d'iceluy, que de la en avant les sei-
gneurs d'Yvetot et leurs lioirs seroient quittes de tout hom-
mage, service et obeissance deiie au roy pour la terre d'Yve-
tol . . . et de ce furent par le dit Clotaire faictes et sellees lettres. »
(Du Haillan, Histoire de Frauce^ 1. 1.)
« Je trouve par foi indubitable que cela ful fait Tan de sa-
III. iO
liG TRACTATUS DE PAPA.
lut 556. Car lorsque les Angiois dominoient longtemps apres-
en Normandie, s'etant emeu proces entre Jean de HoUande^
Anglois, et le seigneur d^Yvetot, comme si sa terre eust ete tri-
butaire au roi d'Angleterre, le lieutenant de Calais, l'an de
salut 1428, apres s'etre informe de la cause par ordre de jus-
tice, jugea qu'il Tavoit trouvee comme je Tainote cy-dessus. »
(Gaguin, Hist. franQ.^l. II.)
« Le roi Clotaire ayant, dans un premier mouvement de co-
lere, massacre au pied des autels, un jour solennel, Vaufier,
seigneur d'Ivetot, qui lui demandait grace, il fut excommunie
par le pape Agapet, et n^oblint son absolutiori qu'apres avoir
declare tous les descendans du defunt totalement indepen-
dans du royaume de France. (Pensees de Leibnitz^ tom. II,
p. 599.)
Igitur Agapetus Papa sibi jus vindicavit exigendi a rege
Gallioe Clotario, in patrati sceleris expiationem, aliquid tem-
porale.
CAPUT II
S, GIIE€U>R1U§( MAUXUS SIBI DICTAHI IM T1:MP0RAI.IA
POTE§iTATE:»I YIliDirAiriT
I. Mauricius imperator legem ediderat, qua militibus pro-
hibebat ne monasticam vitam inirent. Cumque legem hanc
sancto Gregorio misisset, ab ipso publicandam, respondit
sanctus Pnesul : « Ego quidem, jussioni subjectus, eamdem
legem per diversas terrarum partes transmitti feci ; et quia
lexipsa omnipotenli Deo minime concordat, ecce per sugges-
tionis mese paginam serenissimis dominis nuntiavi. » (Lib. II,
epist. 62. — Apud Labbe, t. V, col. 1134, edit. Parisiis.) Ex
isto agendi modo, infert Bossuet sanctum Gregorium Magnum
nullam sibi vindicasse indirectam in temporalia potestatem.
PARS QUARTA. i',T
Contrarium infcrrc debuisset. Notct aulem lcctor absouum
ejus ratiocinium. Dicit praevaricatorem futurum fuisse Greiio-
riuin, lcgcm islam iiiiquom transniittcndo, si potuisset illam
aucloritate sua Pontillcia abrogare; cum crgo non cam abro-
gavcrit, sed transmisciit, pulavit nuUum sibi jus compctere
in leges, quantumvis iniquas, imperatoris {Defensio^ t. I,.
partell; t. VI (alias II), c. mii). Sed, quseso, nisi Icgem tians-
mittendo eam abrogavciit quoad partem (\ux lcgi Dei rci;u-
gnabat, noime pricvaricator manifeste fuit, ctiam in hypothcsi
quod nulla Scdi Apostolicae competat indirrcta potestas in
rem temporalem i egum? Non enim ulli unquam licebit alicui
legi iniqune coopcraii, eam transmittendo et promulgando.
Undc Bossuet, ut suum systcma defendcret, sanctum Grcgo-
I ium fecit gravissinii pcccati roum.
Ex allegalo facfo sic c contra rectearguitir: Lcx Iria statue-
bat, nempe : primo^ ne viri publicis admi listralionibus im-
pliciti ad officia ccclesiasticareciperentur ; quam legis partcin
S. Gre^orius laudavit. Secundo, ne iisdcin vitam monasticam
amplecti liccret; quam partem moderavit S, Gregorius, cxci-
picndo casumquo monasteriasibi onussusciperentprotalibns
quoad debita et reddendas administraliones satisfacicndi.
Tertioi, ne inilitiLie adscripti possent unquam inilitiam relin-
quere ct vilam monaslicam prollteri; quam terliam parleni
ulpote iniquam rcjecit S. Gregorius. Legem nempe Metropo-
litanis transmiltendo, simul eos monuit, dictos militcs in mo-
nasteriis recipi debcre : Non esteoriim conversio renumda (apud
Labbe, t. V, col. 1^295, edit. Parisiis). Et quod ita legeni cor-
rcxisset, ipsummet imperatorem Maurilium piseinonuit Iiis
verbis : « et quia lex ipsa Omnipotenti Deo minime conconiat,
ecce per suggcstionis nica3 paginam serenissimis dominis nui>
liavi. » Sane qui dcclarat aliquam lcgcm omnipotenti Deo non
concordare^ hoc ipso dcclarat Icgcm illam non csse servandLun
recicipicndamve, scd prorsus rejicicndam. Factum i>lni,
quod legein Mauricii imperatoris S. Gregorius auctoritalc aj^os-
1 iS TRACTATUS DE PAPA.
tolica correxerit, indubilatum lial)uit Ilincmarus Remensis
Episcopus. De hocquippe Mauricii decrelo sic asserit : « Quod
religiosi imperatores, et sanclus Gregorius Magnus, auclori-
late apostolica et generali Episcoporum consensu, ecclesiastico
vigore, ac reipublicie christianse cohibenle religione, des-
truxerunt; vehit in ejus epislolis ad Mauritium impera-
lorem et ad plurimos Episcopos ostendilur. » (Ilincmarus,
I. XII, epist. 5.) Quod etiam pro certo prorsus ac explorato
IiabuitThomassinus : « Hinc liquidoconstat, inquil, re Grego-
rium irritasse legem Mauritii, quanquam verbis et specie le-
nus ab obsequio imperatoriis prseceptis prsstando non reces-
serit. » (Vetns et nova (UscipUna, parte I, I. III, cap. lxi, n. 15.)
Ergo S. Gregorius sibijus vindicavit imperatoris legem abro-
gandi ; ergo et aliquam potestatem in rem temporalem socie-
talum civilium. — Objicies : Ipse Pontifex se dicit imperatoris
jnssioni snbjectnm. — Responcleo: In eadem epistola dicit impe-
ratori : « In hac suggestione, neque ut cpiscopus, neque ut ser-
vus jure reipublicse, sed jure privato loquor. » Ergo citata verba
non evincunt, S. Gregorium sese quatenus Papam, agnovisse
imperatoriis prseceptis subjectum ; sed is loquendi modus mo-
destise tribuendus est; prout quando vel foeminas vocat domi'
nas suas. De quo Petrus deMarca, vir in hac re Gallicanis non
suspectus : « Sane Apostolicae sedis principatus ad eam servi-
tutem dimitti non potest, ut jussioniprincipis subjeclus dicatur
eique obedientiam exhibeat. Quare vel hinc patet, alio titulo
quam summiPontificatus, publicandse legis curam suscepisse
Gregorium. Nullis enim prseceptis, iterum dico, vel delega-
tionibus submitti potest summse illius auctoritatis et dignitatis
apex. » (In prolegomenis ad opus de ConcorcUa.) At Bossuet
mordicus propugnat subjectionem Papse, qnatemis taUs, im-
peratorige auctoritati. Pro quo adducit alios textus S. Gregorii,
modestise pariter tribuendos, et non prout sonant rigide in-
telligendos. De quibus textibus sic Bianchi : « Certes, on ne
saurait attribuer a d'autres causes qu'a une exageration de
PARS QUARTA. i i9
respectceque dit S. Gregoire, queDieuavait mistoutes choses
entre les inains de Mnui ice, et lui avait donne Fempire iion-
seulement sur les soldats, mais encore sur les Pontifes (do-
minaiieuin non solum militibus, sedetiam sacerdotibus con-
cessit). De m(^me qu'il y a exageration dans cet autre de la
mOnie lettre, que Dieu avait donn6 a Maurice pouvoir siir tous
les hommes (super omnes homines), puisqu'il est bien certain
que le pouvoir de cet empereur ne s'etendait pas m6me sur la
dixieme parlic du genre humain ; et dans cet autre encore,
que Mauricedtaitson seigneuravantm^me qu'il le futdetous
les aulres hommes (ex illo jam tempore dominus meus fuisti,
quando adhuc dominus omniuin non eras). Or, de m6me que
ce serait faire deraisonner saint Gregoire que de conclure de
ces passages que, suivantla pensee de ce Pape, Dieu avait ac-
corde a Maurice la souverainete sur tous les hommes, et que
Maurice avait ete le souverain de Gregoire avant meme qu'il
fut devenu empereur, Tauteur que nous combattons doit es-
suyer le im^me reproche, quand il inlere du passage cite que,
dans la pensee de saint Gregoire, Dieu avait donn6 une sou-
verainete reelle a Tempereur sur le Pontife Romain, comme
Pontife, et sur tous les Eveques ou tous les Pretres. » (Bian-
chi, dela Pmssance eccles., traduction de Tabbe Peltier, t. II,
p.94,Parisl857.)
'2. Hospitium quoddam Augustoduni fundaverant regina
Brunichildis et nepos ejus rex Theodoricus, quod et postula-
verant a Romano Pontitice exemptione aliisque privilegiis
muniri. Id praestitit sanctus Gregorius Magnus, anno 602.
Atquein constilutione hunc in finem cdita, et ad Senatorem,
dicti hospitii abbatem, direcla, hisce verbis sanctus Pontifex
utilur. Hiec UjUnv omnia qux hujus prxcepti decretique nostri
paijina continet,.. in perpetuum servanda decernimus. Si quis
vero requm, sacerdotum, judicum, personariimque saecularium^
hauc constitutionis nostrx paginam agnoscens contra eam venire
tentavcrit, potestatis honobisque <;ui dignitate careat, reumque se
i50 TRACTATUS DE PAPA.
dhmojudicw existere deperpetrata iniquitdte cognoscat. (Episl.,
1. XIII, ep. viii, edit. Migne, p. 1205.) Simiil autern ad reginam
Brunichildem scripsit sanclus Gregorius : Hfec eadem consti-
tutio gestis est publicis inserenda, quatenus sicut in nostris, iki
quoque in regalibus scriniis teneatur (loco cit., p. 1261). Sane si
auihenticuin sit documentum istiid, e\incit sanctum Grego-
rium inRegnm temporalia sibi potestatem aliquam vindicasse,
prout patet verbis, potestatis honorisque sui dignitate careat.
Equidom a scriptoribus Gallicani systematis propugnatoribus
in dubium vocala fuit dicti documenti autlienticitas. Sed cer-
taiii probarunt alii eruditi. Imo, etiamsi S. Gregorio erronee
affixum fuisset, adlmc vim haberet, ob antiquilatem suam,
ad piobandam de qua agimus generalem persuasionem.
CAPUT III
SAHCTVS» GREGOREUS; II SIUI DICTAM IIV TExliPORALIA
POTESTATEM Yl.li'DI€A¥IT, A.lillO 930.
Ita (enendum, si dictus Pontifex Romam Italiamque a Leonis
Isaurici obedienlia substraxerit, eique tributa in posterum
ab Italis solvi prohibuerit. Atqui hoc peregisse sanctum Gre-
gorium 11, omnino cerlum evincitur sequentibus testimo-
niis :
1'' Testimonium sancti Theophanis. — Fuit is, non tantum
insignis historicus Graicus, et sanclo Gregorio II fere syn-
chionus, sed ab Ecclesia in sanctorum album adscriptus,
ut videre est in Menelogio Graecorum, ad diem 12 martii,
necnon apud Heinschenium, in actis sanctorum ejusdem diei.
Fuit insuper insignis fidci confessor, cum ob suum in defen-
dendis sacris imaginibuszelum, persecutiones pertulerit plu-
rimas, et in exilio diem supremum clauserit. Sic porro tantj:e
auctoritatis scriptor factum de quo agimus referl, in sua
Chronographia (editio regia, Parisiis 1655, p. 558) : Hoc anno
PARS QUARTA. 151
irrelhjiosus imperator Leo de proscribendis et deponendis sandis
et venerandis innKjinibus primum tractutum liabere ca^pit. Com-
perto ejus proposito, Greyorius Papa Romx, tributa Italise et
Romx inhibuit (toj? oipz-j^ hy.V.xq xal Pu)[xy); IvmXu^ji), scripta
prius ad ipsum Leonem epistola doijmatica^ qua monebat non
oportere regem circa fidein statuere, nec antiqua Ecclesix doqmata
a sanctis patribus sancita innovando convellere. Pagiiia o42, sic
piTgit S. Tlieophanes : In antiqua autem Roma Greqorius, om-
nino sanctus et apostolicus vir^ et Petri, qui corijpheus est^ con-
^essor (xallliTpou xouxopjcaicj cjvOpovo;), verbo et opere elucebat ;
is substraxit et Romam et Italiam et omnem Occidentem a poli-
tica et ecclesiastica subjectioneLeonis, et abipsius imperio. ('Oq
a.'7:tzTr,zt P(i)|ay;vt£, y.a't iTaXtav, y,al zavTa xa £7~£p'.a ty;c zoAtTty.y;?,
y.ai £xxX£5'.acTi7,r^? O-ay.oTj; \scvtc;, xal ty;c 0::' auTCv f^%z0.z.\xq.)
Taiidem pngina 5io, sic habet : Gregorius autem sanctus praesul
Romn\ sicut jam dixi, Anastasium nna cnm libellis ejus abjudi-
cavit (ar£y.Y;pjj£v;, cum jam redarguisset Leonem pei' epistolas
tanquam irreligiosum; et Romam cum omni Italia ab ipsius im-
perio substraxit (xal tt^v Pcojjl-^v cjv t.j.zt^ iTaX-.a ty;; ;jy.zCLi'.xz ci:j'Z'j
ar.tzrr^zz')) ,
2" Testimonium Cedreni, historici Graici, qui scripsit anno
circiter 1125. — Coepit impius Leo de evertendis sacris imagi-
nibus sermonem facere. Quo cognito Gregorius Papa Piomx tri-
buta Italise et Romx prohibuit. (Cedreni hisloriarum compen-
dium, edilio regia, Parisiis 1647, p. 455.) In veteri autem
Roma Gregorius apostolicus vir, et Petri (qui Corypheus est) con-
sessor... Sanctus ille vir a Leone ob ejus impietatem defecit^ et
cum Francis icto fadere^ tributa denegavit., et Anastasium ac
socios ajiathematizavit. Imperatorem autem multis epistoUs, qux
a midtis lectx sunt, manifesto redarguit. (Ibid., p. 456.)
5° Testimonium Zonarx, historici GraBci, qui obiitantc me-
dium sapculum duodecimum. — Hac de causa Gregorius qui
tum Ronue veteris ecclesiam gubernabat, repudiata societate prx-
sldis novx Romx, necnon illorum qui eum sequebantar, illos una
152 TRACTATUS DE PAPA.
cum imperutore synodico anathemate obstrmxit; et vectUjalia quai
ad id usque tempus inde pendebantur inhibuit (xt.et/j.)^ icto cum
Francis fondere, unde illi occupandas Romx occasionem habue-
runt. (Zonarse Annales, editio regia, Parisiis, lf)87, 104 et 105.)
4*" Testimonium Ghjcx, historici Groeei. — Eo tempore Gre-
(jorius Papa Romx scribit ad regem Leonem de imaginibus. Sed
cum ^thiopejn album facere nonposset, vectigalialtalixet Romx
pendi jrrohibuit (vAii)\uzz,':zlei::(^3.i), et totam illam regionem ab hoc
imperio avulsit. (G\^cx Annales, edit. Venetiis, 1729, p. 217.)
5° Testimonium auctoris historias misceUse. — Octavo sseculo
scripsit Paulus diaconus historiam miscellam, quam postea con-
tinuavit Landulphus Sagax, quamque reperies in coliectione
Bibliotheca maxima Patrum, Lugduni edita. In ea sic legere
est libro XXI : Anno nono imperii sui, coepit impius imperator
Leo contra sanctas et venerabiles imagines facere verbum. Quod
cum didicisset Gregorius Papa Romanus^ tributa Romx urbis
prohibuitet Italix. [Maxima BibUothecaPatrum, Lugduni, 1677,
t. XIII, ibi. 307, b.) Sane Gregorius sanctissimus prwsul Ro-
manus., quemadmodum prsedixi, Anastasium una cum UbeUis ab-
jecit, Leonem per epistoUis tanquam impie agentem redarguens
et Romam cum tota ItaUa ab iUius imperio recedere faciens.
(Ibid.,fol. 508, col. 1.)
6" Testimonium Anastasii BibUothecarii, qui floruit nono sae-
culo. — PauUis vero exarchus, imperatoris jussione Pontificem
conabatur interficere., eoque (eo quod) censum in provincia po-
nere praspediebat... Respiciens ergo pius vir profanam principis
jussionem, jam contra imperatorem quasi contra hostem se ar-
mavit, renuens hseresim ejus^ scribens ubique cavere se christia-
nos. (Anast., de Vitis Pontificum Rom., p. 69, edit. regia, Pa-
risiis, 1649.)
7*^ Testimonium undecim aUorum. — Eos citat Bianchi (tra-
duction derabbePeltier, tomel, p. 456, Paris, 1857) in hunc
modum : a Que Gregoire II ait retire a Lcon Tlsaurien, a cause
de son impiete, Tempire de Rome et de Htalie, ainsi que le
PARS QUARTA. 153
(riJjiit qiie payaieiit a ce prince les peuples de ces contrees,
c'esl ce f[u'altestent de concert. . . , et Sigebert dc Gemblours (in
Chronic, ad annum 751), et Olbon de Frisingue (in Chronic,
1. V, c. xMii), et Geoifroy de Yiterbe (in Chronic, p. 16), et
Martin de Pologne (in Chronic, 1. IV, in Vita Gregorii II), et
x\lbert de Stade (ad annum 751), et Jean-Baptiste Platina (in
Vita Gregorii II) ^ et Jean Nauclerus (in Chronograph., v. 2^
generat. o), et Onuphre Panvinio (in adnotalionibus ad Plati-
nam, in Vita Constantini /), et Papire Masson (Annal. Franc^
1. I, in Clodoveo III)., et Charles Sigonio (de regno Italias, ad
annum 728), et Gilbert Genebrard (1, 111, Chronolog.j ad an-
num 750), et dautres celebres 6crivains qui ont compose
leurs ouvrages avant les cardinaux Baronius, Bellarmin et
Duperron. Parmi ces ecrivains, on ne peut certainement re-
procher trop d^affection pour Pautorite des Papes ou pour le
pouvoir iiulirect que nous leur altribuons sur lc temporel
des princes, ni n Sigebert, ni a Othon, ni aPlatina, ni a Pan-
vinio. )) (Bianchi, dellaPotesta della Chiesa^ t. I, p. 582, edit.
Romje, 1745.)
8°Tandem ne aliatestimonia congeramus, asseremus quoad
factum istud prorsus consentite omnes omnino latinos histo-
ricos, tum anliquos, tum recentiores.
9** Primus ejusmodi factum negare ausus est Launoyus ;
ille scilicet scriptor paradoxis celebris,textuum systematisuo
non coluerentium falsificator, et cujus scripta Romoe damnata,
generalem apud cosevos catholicos indignalionem commove-
runt. Launoyium secuti sunt Ellias Dupin, Natalis Alexander
etBossuet. Quam inanibus ratiunculis, palam fecit Bianchi,
in hunc inodum :
«Nonobstant cette grande nuee d'ecrivains grecs et latins
atlestant d'un consentement unanime que le saiiit Pape Gr6-
goire U detacha Bomc et Tltalie de Pempire de riinpie Leon
risaurien et empecha de lui payer tribut, Jean Launoy, cet
homme ami des nouveautes, a ose, non pas seulement mettre
I5i TRACTATUS DE PAPA.
en doule le fait en queslion, mais le nier ouvertement et
ratlribuer a unc manileste imposlure des ecrivains grecs.
Launoy a ete suivi d'Ellies Dupin, de Noel Alexandre et de
Bossuet. II faut donc examiner les raisons sur lesquelles ces
ecrivains ont appuye leur opinion nouvelle.
« Premierement , pour combattre le fait ils recourent au
droit. Ils accumulent hors de propos les temoignages des
Papes precedents et les textes des Peres qui, selon leur pr6-
tention, demontrent que TEglise n'a aucun pouvoir sur le
temporel des Etats ; et de ce que Gregoire II n'a pas eu, a
leur avis, le pouvoir de retirer les tribuls a Leon l'Isaurien
et de soustraire a sa tyrannie Rome et Tltalie, ils concluent
qu'il ne i'a pas fait, et qiie rhistoire des tributs empeches et
de ritalie soustraite a Pobeissance du mechant empereur est
conlrouvee. Mais il n'est pas, je pense, un homme de juge-
ment sain, a qui la faiblesse de ce raisonnement nesaute aux
yeux. Si rargument etait legitime, il s'ensuivrait qu'on pour-
rail nier tous les faits, quelque attestes qu'ils fussent par les
preuves lcs plus irrecusables, par cela seul qu'on ne pourrait
pas prouver la conibrmite de ces faits avec le droit. En sup-
posant qu'on dut admeltre leur principc, le plus qu'on put
en conclure serait quc S. Gregoire 11 commit une injustice
en privant des tributs Fempereur Leon, et qu'en cette cir-
constance il fit mal; mais on ne peut nullement en conclure
qu'il ne Tait pas fait. Ces auteurs voyaient tres-bien que de
blamer S. Gregoire Ilcomme ils blament S. Gregoire VII, c'eut
ete s'exposer a Findignationdes catholiques. Ils ne trouvaient
pas sur le pontificat de Gregoire II, comme sur celui de Gre-
goireYII, diversite dopinion, ni par consequent desjugements
et des hommes dont ils pussent se servir pour jeler du dis-
credit sur le saint Pontife. Ils savaient que Grcgoire II a ete
unanimemeht loue et regarde comme un grand saint par tous
les ecrivains, soit de son temps, soit posterieurs, si Ton en
exceple lus iconoclastes anciens et moderncs. Qu'ont-ils donc
PARS QUAUTA. 155
faif? Ils ont pris le parli des'inscrire en faux contre la depo-
silion d'innoiii[)rables temoins, et ils ont donnc pour raison
quc Gregoire II n'avait pas le druit d'agir ainsi, s'inquietant
fort pcu de poser en principe le point qui etuit precisement
en queslion et qiTils avaicnt a prouver. Nous, au contraire,
de cefait connu avec ccrtitude, que Gregoire II, Pontife d'une
grande saintcte et d'un grand savoir, au dirc m6me de nos
advcrsaires, ota a riinpie Leon et les tributs et la souverai-
nete sur Tltalie, nous avons droit de conclurc que ce Pontife
avait le pouvoir d'agirainsi,etque la prelendue tradition, au
xnoyen de laquelle on veut prouver que FEglisc n'a pas ce
pouvoir, est une pure chimere...
« Sfcondement. Se rapprochant un pcu plusde la question,
ils objeclent les lettres de Gregoire II a Leon. Le saint Pape y
fonnule la di^tinction entre robjct du sacerdoce et celui de
rempirc : il dit qu'il n'appartient pas au pouvoii" pontifical
dc pcnetrerdans les palaisdes rois et de disposer dcs dignitcs
royalcs : Quemadmodwn pontifex introsindendi in palatia non
liahet potestatem, ac dignitates regias deferendi, sic neqne im-
perator, ctc. (Epist. II Gieg. IladLconern imp.) ; de ccs tcxtes
ils conclucnt que si Gregoire II avait prive L^on des tributs
et de la souverainete de ritalie, il aurait agi contrairement a
son proprc scnliment et a ses avcux, etse serait immisce dans
une affaiie sur laquelle il confessait lui-meme qu'il n'avait
aucun droil. Mais celte conclusion ne dccouleenaucune facon
de leurs premisses. Que le Pape, comme Pape, nait pas le
pouvoir de conferer ou d'6ter directement a quelqu'un la di-
gnite royalc et les principautes terrestres; que, dans ce cas,
ilne lui appartienne point de penctrer dans les palais, c'est-
a-dire dc disposcr des magistratures et des dignitcs mon-
daines, attcndu qu'il n'a aucun droit de seigneuric sur les
roisdc laterre, d'accord; mais il ne s'ensuit pas quil ne
puisse dter les dignitcs et les principautes terrestres indi-
rectement, cV'sl-u-dirc en absolvant les sujels de leur ser-
15C TnACTATUS DE P.\PA.
ment de fidelite, en les retirant de robeissance d'un roi
vicieux et en leur detendant de lui payer tiihut; et cela, non
pour des molifs temporels, mais pour des causes purement
spirituelles relatives au salut eternel et au peril commun de
la religion, dont le Soiiverain Pontife est, par rinslitulion
meme de Dieu, le chef, le gardien et le defenseur. Ce pouvoir
indirect du Souverain Pontife n'est pas temporel, mais spiri-
tuel : c'est ce pouvoir meme que Jesus-Christ lui a confere de
lier et de delier les chretiens qui lui sont soumis, soit en les
obligeant a obeir a leurs princes legilimes, soit en faisant
cesser ce devoir a Pegard des mauvaisprinces, selon que Tiii-
teret general de la religion, et de sa conservation, et le salut
eternel des fideles ledemandent. Or, il est cerlain et de toutc
evidence que Gregoire II dans ses lettres parle uniquement
du pouvoir d&ect, comme tout le contexte en fail foi. Cest
donc sans raison qu'on invoque ses paroles contre le pouvoir
indirect que nous soutenons et dont Gregoire II ne dit pas un
mot. Ce n'etait donc pas la peine que Bossuet, a propos des
paroles de ce Pape, vint rappeler qu'aujourd'hui les Souve-
rains Pontifes disposent des duches, des marquisats et meme
des royaumes et des empires, at nunc ducatus, marchianatus^
recjna etiam atque ipsa imperia deferunt, adeo a prima iUa gra-
vitate ac simpUcitate defecimus. (Part. I, lib. YI, cap. xv.)
Avec ces declamations, soit dit sans Toffenser, il en impose
au vulgaire ignorant en confondant le pouvoir spirituel du
Pape avec celui qu'il possede comme Prince temporel. Ce
n'est pas comme Pape et au nom de son pouvoir spirituel que
le Pontife romain confere les duches, les royaumes et les em-
pires, mais comme Prince temporel, mais en vertu du do-
maine temporel que TEglise romaine a acquis par les voies
ordinaires qui conferent ce pouvoir, c'est-a-dire par la pres-
cription et le consentement des peuples, source iegitime et
commune de toutes les principautes civiles et de tous les
Elats... II etait encore plus hors de propos que Bossuet rap-
PARS nUARTA. 157
pelat avcc Noel Alexandrc, la reponsc de Gregoirc U a la mc-
nace dc rcmpereur Leon : Persequeris me ac Ujrannice vexas
miUtari ac carnali manu : nos inermes ac nudi, qui terrenos et
carnales exercitus non hahemus^ invocamus principem exercitus
omnis creaturse sedentem in coelis Christum (epist. II)... Qui a
jamais dit ou pourra jamais dire quc le Pi<pc en absolvant les
sujets du devoir d'obeissancc a Tcgard d'un princc apostat et
persecuteur de la rcligion et en defendant de lui paycr tribut
fait usage d'armes charnclles? Qui ne voit qu'il ne fait alors
quc se prevaloir du pouvoir spirituel que Dieu lui a donne
pour redification dc TEglise ct pour la defense de la reli-
gion?
« Troisiemement : Ils objectent les passagcs oii Paul Diacre
et Anastase rapportent que les Ilaliens, pousses a bout par la
persecution, et voulant elire un autre empereur, en furent
delourncs par Gregoirc II... Mais nous accordons volonticrs
que tellc fut dans ies commcncements la conduitc de ce pape,
comme ellc fut plus tard celle de Gregoirc YII a legard
d'Henri... 11 esperait, dit Anastase, la conversion de rimpie
Leon. Mais lobstinalion et la perversite de cc prince allant
toujours croissant, il cn vint a une delermination plus severe;
il retira les Ilaliens de robeissance de ce prince et les laissa
libres dc secouer son joug tyrannique. Ce qu'il fit dans un
temps, c'est-a-dire en 726, nc detruit nullement ce qu'il fit
dans un autre temps, c'est-a-dire en 750...
Ohjectio IV\ — Nonvalere Graecorum testimonium, utpote
Ecclesiae Romanae infensorum. — Hujus et sequentium objec-
tionum confutationem desumimus, e manuscripta disserta-
tione gallica, jam supra cilata. — Noel Alexandre et Bossuet
disent que les historiens grccs, mal intentionnes a Pegard de
l'Eglise roinaine a cause de leur schisme, ont voulu la rendre
odieuse en lui attribuant la perte que les empereurs grecs
avaient faite de ritalie, et pour cela ils ont fabrique Phistoire
par laquelle ils imputent a Gregoire II d'avoir fait revolter
Ic8 TRACTATUS DE PAPA.
les Italiens contre rempire grcc. Rien do plus frivole que
celte objection. Car iion-seulement saint Theophane, mais
meme Cedrcnus, Zonare et Glycas rapportent le fait sans
exprimor aucun blame contre Gregoire 11. Bien plus, ils
comblent d'cloges ce pontife ; ils rnppellent un homme saint
et apostolique, aussi admirable par sa science que par ses
oeuvrcs. Sils avaicnt en vue de le lendre odieux aupres des
empereurs de Constantinople, en lui imputant faussement
d'avoir excite ritalie a se detacher de Tempire d'Oricnt, lui
auraient-ils prodigue tant d'eloges? Mais voici que Bossuet
croit avoir trouve dans le rccit de saint Theopliane et de Cc-
drcnus un mot qui indique leur perfide desscin de rendre le
Saint-Siege odieux, le mot oLziGxr^as,, Ce mot, si on le considere
bien, signifie, non pas prcciscment que Gregoire II detacha
ritalie de robeissance a rempcreur, mais quil lapoussa ci se
detacher, qu'il la fit revolter. Et quand ce scrait la le sens de
ce mot, quclle liaison y a-t-il entre ce sens ct le perfide des-
sein dont il accuse les deux historiens? Est-ce qu'un auteur
tout a faitexempt de ce perfide dessein n'aurait pas pu dire,
en racontant le fait, que Gregoire II poussa Tltalie a se deta-
cher? Est-ce que les auteurs grecs qui aurjiient eu le desscin
de rendre ce pape odieux, auraicnt mieux reussi par cette
loculion, ilpoiissad, se detacher, que par cette autre, i/ detacha?
L'observation philologique de Bossuct sur le mot axisTyi^Ev est
d'ailleurs une pure mcprise. Ce mot est la o^ peisonne du
singulier de Taoriste indicalif du verbe dsi^rQA'., et ce verbe
correspond aux mots detacher^ subtrahere, divertere, comme
on pourrait le prouver par de nombreuscs citations; conten-
tons-nous de cette phrase de Plutarque (in Soloncm) : Tauta
{i,Ev i\).l ^(T^zu dsicTTr^?'., illa quidem me a matrimonio avcrtunt.
Donc la traduction rigoureuse n'est pas il poussa a se delacher^
mais il detacha, subtraxit, divertit. Ainsi rhypothese du per-
fide dessein dans les historiens grecs, non-seulemcnt n'a
aucun fondement dans le texte de leur rccit, mais en est
PARS QUAUTA. 159
positivement exclue par lcs louangcs cxlraordinaircs quils
prodigucnt dc conccrt a saint Grcgoirc II. — Dcplus celtc hy-
polhcsc, complctcment faussc a Tcgard des quatre historicns
grecs, est cn parliculicr, a Tegard dc saint Theophane, unc
inconcevable absurdit^. Quoi ! saintTheophane, un catholiquc
orthodoxe, un saint canonise, un confesseur illustre, mort en
exil pour la defcnse des saintes imagcs, ct en m6me lemps lc
panegyriste lc plus declarc de saint Grcgoire II, auroit invenfe
a plaisir le fait cn queslion dans le dessein perlide de rcndre
le Saint-Siege odieux? Et, ncanmoins, Bossuct, pour navoir
pas a admcttrc ce f\ut, n'a pas recule devant celte graluite
insulte : neqiie hic (il parlc de saint Thcophane) expers fueiit
ilUus odii ac Uvoris qno Graeci cimissx Romae memores, in
Ecclesiam Romanam inardescere tum coeperant, ut scriptie ad
GaUos Nicolai primi de Graecorum objectionibus refeUendis tes-
tantnr Utterx sub imperatore Michaele Balbo, quo in Grxcia
imperante Theophanem scripsisse vidimus (loc, cit., c. xii). I.e
savant Bianchi relcve dans ce peu de lignes trois grossicrs
anachronismes, ^r^ grossissimi anacronismi (t. I, p. 400), aux-
quels nous ne nous arreterons pas. Nous ferons observcr
seulemcnt commcnt Bossuct, se doutant bien qu'on rroirait
peu a la hainect a la jalousie pretenducs de saint Theophanc
contre rfiglise romaine (odii et livoris inEcclesiamRomanam),
imaginc un autre expedient. II n'est pas a croire, dit-il, que
Theophane ait invcnt^ lui-meme cctte fablc; mais il aura
recucilli avec credulite les calomnieuscs imputations de rcm-
percur Leon. Neque Theophanes hxc ipse confixerit. Haec enim
omnia Leo imperator sancto pontifici imputabat (part. I, 1. II,
c. xvii). II avait auparavant prepare IV^^prit de ses lccteurs cn
les avcrlissant qu'au sujet dcs affaires de rO{ cidcnt, saint
Theophane navait rccueilli que des bruits, des on dit : nihil
nisi rumusculos coUegisse. Cet expedient est d'abord cn con-
tradiclion avrc le prcmier. S'il a menti par credulile, ce n'est
donc point par mecliancete. De plus, il s'agil ici d'un evene-
160 TRACTATUS DE PAPA.
ment capilal de rOrient, et dont saint Theophane etait presquc
contemporain. Saint Theophane etait si peu porte a prendre
au positif les imputations de 1'empereur Leon, qu'il raconte
en detail celles que ce prince dirigeait contre saint Germain,
patriarche de Constantinople, pour le perdre. Comment n'au-
rait-il pas verifie, avant de la croire, l'accusation de revolte
dirigee contre Gregoire II, s'il ne Tavait connue que par le
dire de cet empereur, lorsqu'il devoile lui-meme Phabitude
de ce prince de supposer des intenlions et des tentatives
perverses a ceux quil voulait perdre? D'ailleurs, dans le
systeme de Bossuet, Taction de Gregoire II aurait dii paraitre
a Theophane un crime enorme; et, loin de la, il fait le plus
grand eloge de ce pape.
Cinquieme objection, — Les historiens grecs ne citent aucun
decret de Gregoire II qui constate le faii en question. —
Qu'importe? pourvu qu'ils attestent le fait lui-meme. Est-ce
qu'il n'est pas un grand nombre de faits pontificaux regardes
comme incontestables, quoiqn'on n'en ait pas conserve les
actes? Est-ce que les deux conciles romains, par exemple,
conlre les iconoclastes, Tun sous Gregoire II, Tautre sous
Gregoire III, ne doivent pas etre tenus pour certains? Et,
neanmoins, nous n'en avons pas les actes et nous ne les
connaissons que par les historiens, par Adrien I et par Anas-
tase, qui en font mention sans citer aucun decret.
Sixieme objection. — Si Gregoire II avait cru avoir le pou-
voir indirect sur le temporel des rois, il n'aurait pas retire
seulement rOccident de Tobeissance de Leon, mais aussi
rOrient. — II suivrait de ce raisonnement de Bossuat que
TEglise ne saurait avoir un droit sans en user en toute occa-
sion et dans toute son etendue. II s'ensuivi ait qu'un concile
oecumenique ayant le droit de deposer un eveque prevarica-
teur ne pourrait point se contenter d'une peine moindre
Iorsqu'il espererait un plus grand bien de cette indulgence.
Gregoire II ne pouvait-il pas esperer que ce chatiment partiel
PARS QUARTA. 161
suffirait poiir ramoner lo niallieurcux princc, et ne pouvait-il
pas m6me conserver la pensee de remeltre les choses dans le
premier etat, lorsqiril serait revenu a de mcilleurs seiiti-
ments? Sa scntence aurait-clle cu d'aillcurs une execution
aussi facile et aussi utile a la religion en Orient qu'en Occi-
dent? Qui jamais a songe a nier le pouvoir d'un ev^que sur
son prctre, d'un pcre sur son enfant, lorsquo cet evcque ct
ce prre n'uscnt pas de lcur pouvoir selon toute son ctcndueV
Et comment, Bossuet a-t-il ouhlic le mot de saint Paul : omnia
mihi Ucent, sed non omnia expediimt? A moins que Bossuet ne
pretcnde, prcfcrant son apprcciation, scparee des evcnements
par tant de sicchs, a cellc du pape contemporain, qu'il eut
6te plus utile d'6lcr aussi rOrient a Leon ; mais cncore alors
il s'ensuivrait seulcment que saint Gregoire II a mal juge la
situalion en ne frappant que partiellement le coupable, et
nullemcnl qu'il n'ait pas cru avoir lc dioit cn qucstion. Qui
ne voit quc si ce ponlife avait etendu son decrel sur rOricnt,
ou L6on avait a ses ordres une puissante armee, il ctait a
craindre qu'il n'en result^t pour les orthodoxes de nouvelles
persecutions et d'affreux massacres? En Italie, au contraire,
les fidelcs ctaient en mesure de rcsister et se trouvaient dis-
poses a le faire.
Septieme objection. — Gregoire Ilf, dans sa lcttre a Leon
risaurien, le reconnait comme empereur; or, il ne lui aurait
pas reconnu ce titre, si son predecesseur, Grcgoire II, lui
avait 6te la souverainete de ritalie. — De ce que Grogoire II
n'avait dte a Leon que la souverainete de l'Italie, il suit au
contraire que ce prince etait encore empereur d'Orient et que
Gregoire III devait lui reconnaitre ce titre. On ne comprend
pas quc Bossuet ait pu faire un si singulier raisonnemcnt. —
Mais la supplique adressee a Leon par Grcgoirc III pour le
relablissement des images, fut generalement souscrite par
les provinces d'Italie. - Si les catholiques fran^ais signaient
aujourrrhui une supplique du pape au grand-turc, cn con-
11
162 TRAGTATUS DE PAPA.
clurait-on qu'ils rcconnaisseiit sa souverainete? 11 y a plus.
Lors meme que Gregoire II aurait ute a Leon TOrient avec
rOccident, s'ensuivrait-il que lui ou son successeur n'au-
raient pas pu revenir sur cet acte? Est-il \rai, d'ailleurs, que
Gregoire III ne suppose nulle part que ritalie ait ele soustraite
a robeissance de Lion? Et que signifie la plirase ou il dit a
Cliarles Marlel que le peuple romain a rejete la souverainete
de rempereur (relicta imperatoris dominatione)!
Quant aii temoignage d'Anastase le Bibliothecaire, Bossuet
s'en tire avec une adressc de prestidigltateur. Yoici les paroles
d'Anastase : Paul Fexarque, selon quil en avait reQU ordre de
rempereur, s^efforQuit de mettre a mort le pape, parce qu'il
empechait le payement des tributs : eo quod censum ponere prx-
pediebat. Eh bien, Bossuet a decouvert que cette affirmation
censum ponere prsepediebat n'est pas du tout celle d'Anastase :
elle cst uniqucmcnt la calomnie dc i'exarque, et Anastase en
cet endroit n'est que rhistorien de cette calomnie. II a voulu
dire que rexarque pretextait fausscment que le pape empe-
chait les tributs. Desormais, quand un historien eciira que
Bossuet combattit fortement Fenelon parce que ce dernier etait
tombe dans Verreur du quietisme, cet historien nc voudra pas
dire du tout que Fenelon soit tombe dans le quietisme, mais
seulement queBossuet le pretextait. De pareilles entorsesdon-
nees aux texles les plus clairs n'onl pas besoin de refutation.
Nous passons sous silcnce quelqucs difficultes prises de la
chronologie, par lesquelles Bossuet s'est efforce d'obscurcir le
fait cclebre que nous venons de constater. Le lecleur pourra
les voir refutees et completement mises a neant dans le
seizicme paragraphe du second livre de Bianchi. Concluons :
II demeure acquis, comme fait incontestable, que le pape
saint Gregoire II a cru pouvoir retirer rilalie de robeissance
de rempereur Leon, et defendre aux Italiens de payer tribut
a ce prince. Donc il s'est attribue un pouvoir sur le temporcl
des Etats.
PARS QUARTA. i05
CAPrT IV
AlfimJS K.lCXUlEilAS PAIM. Air.lfO CIHCITE^.R 951. »lCTAli IH
Tmil*OnAI.IA l»OTKl§TATEItI 4>$IBI YIMWICA¥IT.
lliijus iacti probalioncm desumimus e manuscripta disser-
tatione gallica, jam pluries citata.
Le cardinal Du Pcrron, dans sa harangue au liers-etat,
cxposa ainsi le fait :
« Oiiand los Frangais resolurent de destituer Childeric et
metlre Pepin en son lieu, encore que la raison pour laquelle
ils \oulaient osler Child6ric fut son impertinence et sa stupi-
dite, ueanmoins d'autant (ju*elle touchait la religion par
accident, a cause que limbecillite de Childeric metlait la
l^rauce en danger de perdre la religion chretieiine par lin-
vasion des Sarrazins, qui avaient occupe toute lAfrique et
rEspagne et ravage d<''ja par plusieurs fois la France, et d'ail-
leurs qu'il sagissait de rabsolulion d'un serment en matiere
de conscicnce, ils ne voulurenr jamais faire riiommage a
I*epin que le pap} ne les eut absous au tribunal spirituel du
serment precedenl qu'ils avaient prte a Childrric. Pqrin, dit
Paul-Kmile (de rebus gestis franc. in Child. 5) api'cs infinis
aulres, envo\ja Burchord^ eveqiie de Wisbonrg, vers le pape
Zacliarie^ ajin quil dissolut la reliijion du serment par lequel les
Francais s'etaient lies d Childeric. Et derechef : le Pape absolut
les Francais du serment quils avaient prete a Cliilderic, et eux
assemblant les Etats, firent hommaqe d Pepin en qucdite de roi.
Et le sieur du Tillet en se. Memoiies : Pour oster, dit-il, le
blaspheme du parjure et infideUte, fut advise denvoijer au pape
Zacharie, Veqard, evequer de Wisbourg, et Fulrad, chapcllam
du dit P^pin.pour obtenir absolution aux dits subjets du serment
faict au dit roi Childeric, et approbation 'le Velection en roi
m TRAGTATCS DE PAPA.
faitte dii dit Pepm. Ce qni fut accorde par le ditpape. » (Harangue
au tiers-e(at, pagc 26.)
Ce fait est un des plus eclatants de l'Iiisloire de France, et
il ne s'accorde pas avec le systerne des Gallicans. De la leurs
efforts inouis pour 1'obscurcir. Muis comment s*y prendre?
les temoigniiges contemporains sont si positifs! Anno septin-
yentesimo quinquagesimo secundo, Zacharias papa ex auctoritate
S. Petri apostoli^ mandat populo Francorum, ut Pipinus qui po-
iestate reyid utebatur, nominis quoque dignitate frueretur. Ita
Hildericus rex qui idtimus Merovingonm Francis imperavit, de-
positus et m monasterium missus est; Pipinus vero in civitate
Suessionum a S. Bonifacio archiepiscopo in regem imctus, regni
honore sublimatus est. (Ann.franc, a Pithffio editi, el Eghinardo'
adscripti.) Eginard, auquel on attribue les annales que nous
venons de citer, a ecrit la ^ie de Charlemagne dont il avait
ete le secretaire; il y rappelle le meme fait: Gens Merovin-
gorum, de qua Franci reges sibi creare soliti erant, usque in
Childericum regem, qui jiissu Stephani Romani pontificis depo-
situs, ac detunsus, atque in monasterium trusus est, durasse
putatur... Pipinus autem per auctoritatem Romani pontificis ex
vrcefecto palatii rex constitutus. Voici encore des temoignages
contemporains ou a peu pres : Eoc anno, secundnm Romani
pontificis sanctionem, Pipmus rex Francorum nppellatus est^ et
ad hujus dignitatem honoris unctus sacrd unctione more sanctx
memorix Bonifacii archiepiscopi et martijris . . . elevatus insolium
regni in civitate Suessiond. (Annales Laureshamenses). — Et
Zaccharias papa mandavit ut melius esset illum regem vocari,
qui potestatem haberet, quam illum qui sine regali potestate
manebat... Per authoritatem ergo apostolicam jussit Pipinum
regem fieri... Pipinus more Francorum electus est ad regnum., et
unctus per manus scmctx memorix Bonifacii archiepiscopi. (An-
nales Loiselliani ad ann. 749 et 750.) — On pourrait croire
qu'il y a contradiction entre ces historiens en ce que les uns
font sacrer Pepin par saint Boniface, archeveque de Mayence,
PARS QUARTA. 105
etlcs nutiTs par lo pape Eticnnc III ; inais il n'en csl ricn :
Pepin fut sacre deux fois; (l'abord par saintDoniface, ct, trois
ans plus tard, par le papeEticnne III, succcsseur dc Zacharie,
qui clail nioit peu dc temps aprcs 1'elcction de Pepin. Cette
double onclion cst devcnue un fait incontestablc par un mo-
nument de lan 767 que Mabillon a publie dans son livre De
re diplomaiicd, 1. V, p. 584. Ce monument prccicux est un
autographe ajoutc a Touvrage de saint Grcgoire de Tours, et
dont lauteur attcste lui-meme la date, c'csl-a-dire Tan 767:
Nam ipse prxdictus domnus (lorentissimus Pipinus rex pius, per
auctoritatem et imperium sanctx recordationis domni Zacchvriai
papx, et uuctionem sancti chrismatis per manus beatissimorum
sacerdotum Galiiarum et electionem omnium Francorum, tribus
amm antea in regni solio sublimatus est; postea per manus
ejusdem Stephani pontificis die uno in beatorum praedictorum
martijrum Dionisii, Rnstici et Eleutherii ecclesid... in regem et
patricium., und cum prsedictis filiis Carolo, Carlomanno^ in
nomine Sanctx Trinitatis unctus et benedictus est... Et tali
omnes interdicto et excommunicationis lege constrinxit, ut nuU'
(judm de aJteriiis lumbis regem in xvo prxsumant eligere, sed ex
ipsorum quos divina pietas exaltare dignata est, et sanctorum
apostolorum intercessionibus per manus vicarii ipsorum beatis-
simi pontificis confirmare et consecrare disposuit.
Assistons mainlenant anx tours d'adresse et aux curieuses
manoeuvres des auteurs gallicans en presence de ce fait qui
renverse lcur systeme. Jean Launoy, le falsificaleur reconnu
des textes, s'avise de dire que le passage d'Eginard dans la vie
de Charlcmagne a et^ falsifie. Et quelle preuve en donne-t-il?
pas uno, pas Tombre d'une, comme le montre Charlas (de
Libeit. eccl. gall., i. 11, 1. AU, c. x). Cest donc unc purc ima-
gmalion de Launoy; mais il y a recours faute de mieux. Noel
Alcxaiidrc*, en sa qualite d'6rudit, aurait eu honte de Tasser-
tion de Launoy. Mais lui, que va-t-il imaginer? — Le temoi-
* SjccuI. VIII. dissert. 2.
16C TUAGTATUS DE PAPA.
gnage d'i giriaid m'eiiibarrassc : eli bien, je vais dire qu'il a
menti; que tout ce qu'il dit de rintervcntion de Tautorile pa-
pale, dans la substilution de Pepin a Childeric, est une fable
de son invention. — Mais il y a des historiens par centaines
qui raconlent le fait de la meme maniere qu'Eginard. — Cette
objection n'embarrasse point Noel Alexandre, non plus que
Launoy : Eginard est ie premier, les auties n'ont fait que Ic
copier, donc leur temoignage est sans valeur. Quand desor-
mais 011 voudra revoquer en doute le fait le plus incontestable
et le plus inconleste, par exemple la balaille de AVateiloo, il
n'y aura qu'a faire fonctionner la metliode de Launoy et de
Noel Alexandie : il faudia rechercher quel est le premier
hislorien qui a rapporte le fait ; affirmer qu'il a ete inter-
pole ou qu'il a menti, el que tous les autres n'ont fait que le
copicr. II faut qu'une cause soit bien evidemnient perdue,
quand on ne peut la deiendre que par un pareil expedient.
Mais cet expedient meme, tout insigniliant qu'il est, n'est
plus possible, depuis quo Mabillon a publie rautographe
de 767. Ctt autograplie prouve qu'Eginard n'est pas le pre-
mier historien du fait; Fhypothese qui sert de base au sys-
teme de Launoy et de Noel Alcxandre est donc renversee. Le
savant Frangois Balzini, dans ses notes a Fedilion romaine
d'Anastase (Vie du Pape Zacharie), areduit a neant les rai-
sonnements de Noel Alexandre. Cet erudit, outre la piece pu-
bliee parMabillon, cite encore le temoignage de Nibelunge,
fils de Childebrand, oncle maleineldePepin. Nibelunge, autre
auteur anterieur a Eginard, atlesle pareillement que Pepin
devint roi par rautorite du Pape. II cst vrai que le P. le Cointe
(in Ann. eccl. Franc, ad ann. 752, n. 62) affirme que la
phrase de Nibelunge a ete inteipolee; mais toute sa raison,
c'est qu'il lui plait de le dire ainsi. Baldini se contente d'af-
firmer que raftirmation de le Cointe est un mensonge. Yoila
ou Tesprit de systeme a jete des hommes aussi savants que
Noel Alexandre et le Coin!e.
• ARS QUAUTA. 107
Reste a examiner la reponse de Bossuet. Poiir eliminer toute
intcrvcntion dc rautorilc papale dans la deposition de Childeric,
il a trouvc un expedicnt (jui dilTcrc dc celiii de Launoy et de
Nocl Alcxtindre. II prctcnd quc la deposition se fit uniquement
par la volonte de la nation, en verlu dc l'election qui eleva
Pcpin au trone, et que lc Papc n'intervint dans toute celte aftaire
quc coinmc simplc consciller. Ses amhassndcurs vinrent le
consultcr sur ce qu'il y avait de mieux a faire; il dnnna son
conseil, et voila tout. (Defensio cleri (/«//., lib. 11, cap. .\xxiv).
Quant a ses raisons, lcs voici : 1° 11 croit ctablir solidement
querhildcric n'ctait plusroi ui de fait, ni cn droit, ct qu'ilen
avait seulenicnt lc noni : lautoritJ royale ct cn fait ct cn droit
appartenait a Pepin, auqucl il ne manquait que le nom de roi.
2" Fredegaire dit que Pcpin monta sur le trone par Velection de
toute la nation, et de cc qucFrcdcgaire dit cela, Bossuet con-
clut quc tout ce que lcs autres auteurs discnt de Yautorite du
Pape doit s'cntcndrc d'un simple conseil. 5° Enfin Bossuet
suppose que les aulcurs qui parlcnt de labsolution du ser-
ment sont tous postcrieurs a Grcgoire YII. Ce systemede Pau-
teur de la Defense n'est pas plus solidc que lcs dcux prece-
dents.
1° Que les derniers rois merovingiens, ct en particulier
Childcric III, n'eussent plus de la royaute que le nom, ct que
rcxcrcice et les droits dc la royautc appartinssent deja aux
majordomcs, Cliarle: Martcl et Pcpin, c'est ce que Bossuct
croit prouver avec une certaine depense d'erudition; mais il
a, cntre autrcs, pour contrddicteurs deux crudits, quoique
gallicans comme lui, savoir, le P. le Cointe et Noel Alcxandre.
Le Cointe (prcface du IV'^ v. de scs Ann.) soutient que, meme
depuis ragrandisseinent des maircs du palais, les derniers
rois merovingiens possedaient encore le pouvoir royal, quoi-^
qu'ds abandonnassent le gouvernement aux majordomes. Noel
Alexandre (siccle viii, diss. II) appuie cette thcse de savantes
rechcrclics, et finit par trailcr de fable ce quon raconte de
108 TRACTATUS DE PAPA.
rimpuissance des derniers rois merovingiens et du pouvon^
des maires du palais, c'est-a-dire ce queBossuet a pris pour
la vcrit6. Bianclii pense que le droit de la royauto apparlint
toujours auxrois merovingiens, mais quela minoritedeTlieo-
doric parvenu au Irono a Tage de sept ans, et la stupidite de
Cliiideric III donnerent occasion a Cliarles Martel et a Pepin
de s'arroger a peu pres tout Texercice du pouvoir royal. Mais
laissons cepoint de confroverse qui n'est pas essentiel a notre
objet.
2" De cc que Fredegaire dit que Pepin fut eleve au trone
par Yelection de toute la nation, Bossuet a-t-il droit de con-
clurequerautorite papale n'intervint pas? NuIIement, et voici
rios raisons. Premierement, nous avons plusieurs temoignages
anterieurs a celuide Fredegaire, et ils s'accordent a nous dire
en propres termes que la deposition de Childer ic eut lieu par
rautorite du Pape : Pipinus per auctoritatem Romani Pontificis
ex prsefecto palatii rex constitutus (Eginard in Vita Caroli
Magni). — Data({ue auctoritate sua jussit Pipinum regem consti-
tui... hoc anno secundum Romani Pontifwis sanctionem Pipinus
rex Francorum appellatus est (ann. Laureshamenses). — Za-
charias Papa ex auctoritate sancti Petri apostoli mandat populo
Francorum ut Pipinus qui potestate regia utebatur, nominis
qiioque di(jnitate frueretur (Ann. Fuld. ad ann. 75*2). — Secon-
dement, rien n'einpeche d'entendre les cxpressions deFrede-
gaire de la ceremonie qui se pratiquait a Feleclion en elevant
le nouveau roi sur le pavois. Cette ceremonie avait lieu lors
meme que les princes devenaient rois par droit de succession
el non par droit de suffrage. Tioisiemcment, en supposant
mtoe que Felection de Pepin se soit reellement faite par
relection de la nation, cela ne prouve point que les Frangais
n'aient eu besoin de Pautorite du Pape pour faire cette elec'
tion, et que Fautorite papale ne soit reellcment intervenue
pour donner au peuple ce droit. La question iei n'est pas de
savoir si le Pape a le pouvoir de creer des rois, mais s'il a
I»AUS OLARTA 169
colui (le les dcposer, et l'exemple de Pepin csl cile a cause de
la deposition de Childeric. Quand saint Gregoire VII deposa
reinpereur Henri, il laissa le choix de son successeur a la
lihre election. II elait inlcrvenu pour autoriser cetle eleclion
en di'posanlHenri.Donc,la plirase deFredegaire ne promeen
ar.rnne facon que le Saint-Siege ne soit pas intervenu, et que la
s ihslitution de Pepin aChilderic n'ait eu reellement lieu par
rautoiite papale. Quand donc Bossuet vient nous dire que ces
temoignages si positifs : Per auctoiitatem Romanl PontlficiSy
tlata auctontate jussit, ex auctoritate sancti Petri mandat, et
atilres non moins energiques, veulent dire que le Pape donna
un:>impleconseil, il se fait evidemment illusion. IMais com-
meiit n'a-t-il pas du moins ouvert]les yeux devant la piece
P'.il)liee par Mabillon? Pipinus rex jier auctoritatem et impe-
num... Zachariai Papx in regni solio suhHmatus est. Le savant
Ijinnclii trouve que cet expedient de Bossuet esl bien moins
fivorable que celui de Noel Alexandre. Celui-ci a imagine de
dire quc tous ces auteurs avaient menti, mais il n'a pas songe
a faire violence ii des textes qui ne sauraient elre plus clairs,
quand meme on les arrangerait aujourd'hui tout expres pour
exprimer rintervention de rautorite pontificale dans cet eve-
nement.
o" Bossuet affirme enfin qu'aucun des auteurs de ce siecle
ni du suivant ne parlent de Pacte papal qui aurait delie les
Francais du [serment de fidelile a Pegard de Childeric. II
donne a cntendre que saint Grec^oire Yll est le premier qui
en ait parle. Que penser de cette affirmation? Cest une pure
conlre-verite, et en voici la preuve : la deposition deChilderic
eut lieu Fan 752, c'est-a-dire apres le milieu du liuitieme
siecle; or Fhistorien grec, saint Theophane, vivait a la fin de
ce mi^me siccle, et voici ce qu'il dit de la maniere dont Pepin
ful 61ev6 au trone : Primus extitit qui regio non oriundus sanguine
imperium in gentem iUam ohtinuit : cum interim ipse Stephanus
eum a perjurii in regem admissi metu ahsolvisset, regemque
170 TRACTATUS DE PAPA.
ipsum Pipini decessorem, detonsis ejus capilUs, in monasterium
omni honore et quiete cumulatum releyasset. AujavTc; djTov rlq
iTj.opYdoLc, TYjc; Tipoq Tcv p'r)Ya tcu duTCu ^Tsodvou. (In Chronofjr. ad
ann. 8, Leonis Isauri, editio regia, pag. 557, ad fmem.)
Anastase, qui a ecrit vers la fin du neu\ieme siecle, rapporte
pareillement le fait de labsolution du serment de fidelite.
{Histor. eccles. ad ann. 2 Constantini Augusti.) Avant determi-
ner avec Bossuet, faisons encore une observation : quarid
memelestemoignages qui altribuent la depositiondeChilderic
a Tautorit^ duSaint-Siege auraient ete obscurs, il auraitdu au
moins recennaitre le pouvoir de 1'Eglise sur letemporel, dans
cette phrase de la piece editee par Mabillon : Et tali omnes
interdicto et ex communicationis lege constrinxit, iit nunquam de
alterius Inmbis regem in xvo prdesumant eligere.sed exipsorum
quos divina pietas exaltare dignata est, et sanctorum apostolo-
rum mtercessionihus per manusVicarii ipsorum. .. confirmare et
consecrare disposuit. Le Pape qui agit aiiisi s'attribue evidem-
ment un pouvoir surle temporel. Comment Bossuet,qui con-
naissait la piece, peut-il soutenir qu'aucun Pape avant Gre-
goire YIl ne s'est attribuece ptuvoir?
CAPUT V
DICTAHl IX TE:i&lPOnAI.IA POTESTATE]!! NIBI YIHOICAVIT
lSTEl>IIA%i:S PAPA 111.
Quod enim peregerat Zacharias Papa, Stephanus contirma-
vit, Pipinum ungendo iu Regem et Patricium; ac insuper sub
excommunicatione prohibendo, ne Franci unquam ex alia
stirpe sibi Begem eligerent. Id constat sequentibus testi-
moniis :
« Per manus ejusdem Stephani Pontificis... in regem et pa-
tricium una cum prsedictis filiis Carolo, Carlomanno, in no-
mine sancta^ Trinitalis undus et benedictus est (Pipinus)...
PAUS QUAHTA. 17i
Et tali omncs inlerdicto ct cxconiniunicalionis lege constrinxit,
ut nunquam de alterius lumbis regeni in sevo proesumanl eli-
gere. » (Manus(ri[)tum anni 707, odituni a Mabillonio, de Re
diplomatica, lib. V, p. 584.)
« Anno qui estab iricarnatione Domini nostri JesuChristi 754,
V kalendas augusti, B. Stepbanus Papa unxit in reges Franco-
rum llorentissimum renem Pipinum et duos filios cjus, Caro-
lum et Carlomannum; alquc 1'rancorum proceres... auctori-
tate B. Petri sibi a Doniino Jesu Christo vero Deo fradila,
obligavit et obtestatus est, ut nunquam de altera slirpe, per
succedentium temporum curricula, ipsi vel quique ex eorum
progenie orti regem super se pra?sumant aliquo modo con-
stituere, nisi de eorum progenie quos et divina providentia
ad sanctissimam apostolicam sedem tuendam eligere, et per
eum, videlicet vicarium S. Pelri, imo Domini nostri Jesu
Christi, in potestatem regiam dignata est sublimare et unc-
tionesacratissima consecrare. » (Iliiduinus, in Areopagiticis.)
Confer Schullven (Bibrwtheca maxima Pontijicia, t. It, p. 9),
necnon Aimales Metenses, ad annum 754.
CAPUT VI
(iAKCTUlS I.EO PAP.% III,
SIB IIIITIIM 6;KCt Ll KOlll. i^lBI DirTAM lA TEMPORAI.DA
POTEMTATEM ¥IADICAYIT; IMPI:RIIM «ii(iri<KT AB ORIEIVTE
lli OCCIDExliTEM TRAMSFERE.ADO.
Hujus etiam asserti probationcm desumemus c sa?pe citata
nianuscripta dissertatione gallica.
§ 1. — Etat de la qiicstion.
1" ExposE H18T0R1QUE Du FAiT. — Avaut CoHstantin lc Grand,
1'cmpire roinain quoique gouvei ne tantot par un seul Augustc,
tantot par plusieurs, n'avait cependant jamais elc divise. Con-
172 TRACTATLS DE PAPA.
slantin, en faisanl dc Byzance une seconde capitale, et y consli-
luant un autieconsul, un autre senat, en un mot tous lespri-
viicges de Rome, 1'empirc se trouva reellement divise en deux
parties, auxquelles on commenga des lors a donner le nom d'em-
pire d^Orient el d'empire d'Occident. A la mort de ce prince,
Tan 341, ses deuxfils, Constantin le Jeune et Constant, eurent
le gouvernement de rOccidenl, et son troisieme fils, Constance,
celui de TOrient. Apres la mort de Constantin le Jeune et de
Constant, Tan 355, Constance demeura seul maitre de tout
rempire. II eut pour successeur Julien, et a Julien succeda
Jovien. L'an 568, Yalentinien, qui succedait a Jovien, ceda
rempire d'Orient a son frere Valens, et se contenta de celui
d'Occident. Depuis cette epoque, jusqu'a Augustule, c'est-a-
dire jusqu'a l'an 476, les empereurs d'Orient furent differents
de ceux d'Occident. Lorsque Odoacre, chef des Herules, eut
forcc Augustule, a abdiquer et que lesbarbares se furent empa-
res des provinces d'Occident, il n'y eutplus d'empereurs qu'en
Orient, ce qui diira jusqu'a Valentinien. Ce prince parvint a
recouvrer TAfi ique et ritalie, et Tautorite imperiale fut ainsi
retablie Fan 556 sur TOrient et TOccident. Mais les empe-
reurs residant a Constantinople, ritalie, gouvernee en leur
nom par des exarques, etait mal defendue contre les altaques
des Lombards, et se trouvait souvent en proie aux dissen-
sions interieures, aux incursions des barbares et a toutes
sortes de calamites.
Telle etait la situation, lorsque le jour de Noel de Fan 801 ,
Charlemagne fut couronne empereur a Rome par le Pape
Leon III, ce qui fit revivre rempije dOccident tel qu'il avait
ete elabli par Constantin le Grand, et tel qu'il avait subsiste
depuisValentinien TAncien jusqu'a Augustule, avec cette dif-
ference neanmoins que le code, qui avait toujours ete com-
mun aux deux empires, cessa de Tetre, et qu'on ne vit plus
d'empereur grec lieriter de la couronne imperiale d'Occident,
ni d'empereur latin succeder a un empereur de Constanti-
PARS QUARTA. 175
nople. Cet evenement memorable est ortlinairement designe
sous le nom de translation de renipire liOrient en Occident;
mais cetle denomination n'a point paru a plusieurs savants
tout a fait exacte. L'empire qui existait en Orient en 801 ne
cessa poinl : tout le changement consiste en ce que celui
d'Occident, ([ui n'existait plus, fut reconstitue. II n'y eut pas
translalion de la couronne imperiale de Constanlinople a
Rome, mais seulement r6tablissement de la couronne impc-
riale d'Occident, et par suite eliminalion des droits que pou-
vaient avoir les empereurs de Constantinople sur les pays
latins.
ir ExposE DES DivERs SYSTEMES. — 1. Lc prcmicr consisle a
soutenir que le pape Leon III ne confera a Charlemagne qu'un
pur titre honorifique, et qu'au nom d'empereur pres, ce
prince ne posseda rien apres son couronnement qu'il ne pos-
sedat auparavant. Cest le systeme de Tardent lutherien
Flaccus Illyricus et de Maimbourg. Ils sont suivis de pres par
le docteur de la faculte de Paris Francois Feu el par Tho-
massin \
2. Le second systcme avouc qu'un droit imperial tres-reel,
et non pas seulement honorifique, fut alors reconstitue en
occidenl; maisil soutient que la source de ce nouvcau pou-
voir fut Fautorite du senat et du peuple romain, et non pas
celle du pape. Cest le systemc du celebre protestant Grotius
et de Bossuet, qui ont chacun leur maniere de le presenter.
Selon Grotius, le droit qui s'exergait a Constantinople d'e-
lire rempereur des Romains, etait une concession du peuple
de Rome et dependait de sa volonte. Le peuple de Rome,apres
relection de rimperatrice Irene, voyant qu'on usait mal de
cc droit, attendu que, contrairement a la constante coutume,
les Constantinopolitains laissaient Fempire entre les mains
d'une femme, revoqua sa concession expresse ou tacite, pro-
* Mainibourg, Hist. iconoc, 1. 4 ad ann. 800. — Thomassin, Eccl. discip., p.3,
I, I, c XXIX, n. H.
474 TBACTATLS DE PAPA.
(cda lui-menie a relection d'un empereur, et la proclama par
la voix de son principal citoyen, le pape ; et c'est ainsi que
Charlemagne acquit le pouvoir imperial : Quarejus omne quod
hi qui Constantinopoli habitabant, ad eligendum imperatorem
Romanum habere poterant,pendebat (i volnntate populi Romani:
et cum iUi contra mentem et morem populi Romani feminie Irenes
subiissent imperium...^ merito populus romanns illam conces-
sionem^sive expressam sivetacitam, revocavity et per se impera-
torem eleqit., ac per vocem primi civis^ id est episcopi sui...pro-
nuntiavit. (De Jufe belli et pacis, 1. II, c. ix, glJ. — Apud
Bianchi, Potesta della Chiesa, i. 11., p. i52,edit. deRome,i745.)
Comme Grotius, Bossuet attribue au senat et au peuple
romain Televation de Charlemagne a 1'empire, et regarde
comme absurde qu'on la fasse deriver du pouvoir papal. Voici
en resume son explication : Tltalie elait en proie aux incur-
sions des barbares et les empereurs de Constantinople la lais-
saient dans un entier etat dabandon. Or, le salut du peuple
est la loi supreme, salus populi suprema lex \Defensio.,i. I,
pag. 258, edilioii de 1745). Cette necessite de pourvoir a sa
conservation, jointe a la puissante protection qui lui etait
offerte par Charlemagne et a d'autres circonstances, determina
le senat et le peuple romain a elire ce prince pour son empe-
reur. Le pape intervint, ii est vrai, comme principal agent,
comme chef de Rome, caput civitatis; mais cette prerogative
temporelle lui venait elle-meme du senat et du peuple romain,
qui, par veneration pour le pouvoir spirituel des papes, s'en
remettaient depuis longtemps a eux pour les affaires poli-
tiques les plus importantes. [Defensio, V^ p., liv. II, c. xxxviii,
t. I, pag. 258, edit. dei745.)
5. Le troisieme systeme est celui du savant Noel Alexandre.
Contrairement a la pretention dllliricus et de Maimbourg, il
soutient que la dignite imperiale conferee a Chaiiemagne ne
fut pas un titre purement honorifique : contrairement au
systeme de Grotius et de Bossuet, il soutient que c'esl lauto-
PARS Ql ARTA. 175
rite papalo, et non celle du s^nat et du pcupie romain qui
conrcra a Cliarlemagne lc pouvoir imp^rial. Mais, arrivani a
d^lcrmincr en quoi consisla ce pouvoir imperial confcre par
le papc, il le r<^duit a un simple protectorat de ri^glise. Le
droit et la cliarge de defendre rEgiise et par suite Ihonneur
dc tenlr le premier rang parmi les souvcrains, voila, selon
Nocl Alexandre, en quoi consista la nouvellc dignite dont fut
rev(}lu Cliarlemagne. Cette explication laisse. entrevoir la
pensce que le pape ne confera aucunc juridiction tcmporellc
et que par consequent il n'exerga en cetle circonstance aucun
pouvoir propremenl dit sur le temporel des Elats. (VoirNoel
Alex.,SiecIcs9et 10, 1" dissert.)
4. L'enseignement commun des docteurs de TEcoIe et la
persuasion conslante et gencrale avant Tapparition du pro-
testanlisme, est que Leon III confcra uri vcritable droit impe-
rial a Charlcmagne, et que cetlc coUation fut faite cn vcrtu du
pouvoir papal, virtute clavium. Cest la thcse soutenue par
Bellarmin, Mansi, Bianchi, et generalcment par tous les
auteurs qui suivcnt la doctrine qu'on a coutume en France
d'appeler ultramontainc.
Notre but ici etanl dc montrer que le pape Leon III s'attri-
bua uii pouvoir sur lc temporel des Etats lors du couronne-
ment de Charlemagne, nous avons a prouver deux points :
1'' Contre Bossuet, que relcvation de Gharlemagne a rcmpire
ful roeuvre du pape et non celle du senat ct du peuple romain ;
2" Contre Noel Alexandre, que Charlemagne acquit un veri-
tablc pouvoir imp6rial, et non pas un simple droit de pro-
lection a Tcgard de TEglise.
Mais le lectcur se souvicndra que ces dcux points ne sont
a prouver ici qu'au point de vue du fait, et non au point de
vuc du droit. Que Leon III et les autres papes qui se sont
allribue un pouvoir sur le tcmporcl des Etats n^aient pas
exccde, nous le prouvons ailleurs par d'autres moyens ;
prcsentemcnt nous avons seulement a con^tatcr le fiut.
176 TRACTATUS DE PAPA.
§ 2. — L'elcvalion de Cliarleniagne a Tempire fut de fait roeuvre du pape
Leon III ct non celle du senat et du peuple romain.
Nous allons produire Fensemble des temoignages liisto-
riques et les textes divers qui constatent la persuasion gene-
rale anterieurement au protestantisme. Si Tensemble des
historiens attribue au pape Leon le retablissement de Tempire
d'Occident, et si les temoignages en sens contraire allegues
par Bossuet n'ont pas de valeur, nous devronsregarder comme
denue de fondement le systeme qui fait deriver Felevation de
Charlemagne de la volonle du senat et du peuple romain.
« l*^ Zonare, historien grec qui n'est pas suspect d'adulatiori
pour les papes, en rapportant revenement en question dans
la vie de Constantin el d'Irerie (tome III de ses Annales), ne
fait aucune mention ni du senat, ni du peuple romain, non
plus quede rarmee; il altribue revenement lout entier au
pape Leon III : Les Francs, dit-il, devinrent tout a fait mattres
de Rome^ Charles ayant ete couronne et declare empereur des
Romains par Leon. Plus loin il ajoute: Sous le regne de Con-
stantin et d'Irene, les Francs furent admis jusque dans Rome
p ar le pape Leon; ils devinrent ainsi maitres de toute ritalie et
de Rome meme, Le meme auteur dit cncore : Charles^ roi des
Francs, proclame empereur des Romains par le pape Leon^
ainsi qxCil a ete dit^ envoija une ambassade a Irene pour lui de-
mander sa main, et la princesse ne paraissait pas eloignee de
cette union. (Bellarmin, De transL imperii^ t. II, pag. 519,
edition de Venise, i721.)
« 2*" Cedrenus, dans son abrege hislorique, arrivant a la
vic de Constantin et d'Irene, reproduit a peu pres, quoique
plus brievement, le recit de Zonare : Charles^ que le pape Leon
avait couronne a Rome, envoija aussi une ambassade a Irene
pour la demander en]mariage. » (Bellarmin, loco citato.)
« 5*" Paul Diacre, contemporain de Charlemagne, et connu
PARS QLAKTA. 177
particulieroment de cc princc, aprcs avoir racont6 (libro XXIII,
RerumRommianim) comment Leon III fut retabli sur son siege
par Charles, roi des Francs, ajoute : Poiir lui en temoujner sa
reconnaissance, Leon 1e couronna empereur dans Ve(jVise de
Fapdtre saint Pierre, l\n(jnit dliuile de la tete aux pieds^ et lui
mit le manteau imperial et la couronne. Dcux choses sont a
remarqucp dans ce passage de Paul Diocre : premierement, il
n'y est fiiit mcnlion ni du senat, ni du pcuple romain, dont
rintervention n'aurait pas ete passce sous silence par cet
historien fidcle, si la translation dc rcinpire des Grecs aux
Francs avait 6te plut6t roeuvrc du senat et du peuple romain
que du pape Leon. Secondement, cette translation, qui se fit
par le couronnemcnt mSme de Charlemagne, est regardee et
mcntionnee par Paul Diacre commc un acte de reconnaissance
du pape a Pegard de ce prince. Gar ces paroles, cxterxim Leo
vicem Carolo recompensans^ indiquenl assez clairement que le
couronnemcnt fut un bienfait du pontife a Pegard du prince,
commc lc rctablissement de Lcon sur son siege en avait ete
un de Charlesa Tegard du pape. » (Bellarmin, loco citato.)
« 4** Eginard, contemporain de Paul Diacre, et non moins
particulicrcment connu de Charlemagne, puisqu'au rapport
de Trithemc, il fut son chancelicr, raconte aussi le fait, dans
la vie qu'il a ccrite dc ce prince, de manicre a rattribner
tout entier au pape Leon : Charles, dit-il, eproiiva d'abord une
(jrande repmjnance pour le titre d^Awjuste, au point craffirmer
(luil ne serait pas entre dans VecjVise ce jour-ld, quoique ce fut
une des principales solennites de Vannee, s'il avait pu prevoir
le dessein du souverain pontife. Que le lecteur pese ces paroles,
sil avait pu prevoir le dessein du souverain pontife. Car pour-
quoi Eginnrd ne dit-il pas plutot: sU avait pu prevoir le des-
sein dusenat et du peuple romain, si ce n'est parce qu'il pen-
sait que cetle entreprise avait cte entierement lc fait dc la
volonte et de Pautorit^ du pape? » (Bellarmin, loco citato.)
i\oel Alcxandre, quoique gallican, apres avoir rapportc le
III. 1 'i
178 TKACTATIS Di: PAPA.
meme temoignage, en conclut, comme Bellarmin, la faussele
du systeme qui altribue au pcuplt^ de Rome 1 elevation de
Charlemagne a Tempire : « Unius pontilicis, dit-il, non populi
Romani consilium de Carolo constituendo etcoronando impe-
ratore Eginhardus commemorat. » (Siecles lXetX,l^^dissert.)
« 5** La chronique dite Annales Francorum est regardee
comme tres-fidele. L'auteur en est inconnu, mais on regarde
comme certain qu'il a ete contemporain de Charlemagne.
Voici comment s'expriment ces Annales a Tendroit oii sont
relates les evenements de Lan 801 : Le saint joiir de Noel,
Charles etant entre dans la basilique de SaiJit-Pierre, et etant
aprier incline devant rautel, le pape Leon lui mit la couronne
sur la tete, et tout le peuple romain applaudit par cette accla-
mation : A Charles que Dieu a couronne Auguste, au grand et
pacifique empereur des Romains, vie et victoirel Ici il est fail
mention du peuple de Rome; mais il intervient comme
applaudissant au couronnement deja fait, et non comme appe-
lant Charlemagne a Tempire avant qu'il fiit couronne. »
(Bellarmin, loco citalo.)
Noel Alexandre se trouve encore ici d'accord avec Bellarmin
dans rappreciation du temoignage cite : « Le peuple de Rome,
dit-il, iit des acclamations a Chailemagne deja couronne;
mais le pape ne demanda pas le suffrage du peuple romain
pour proclamer et couronner Charles empereur. » (Natalis
Alex., loco supra citato.)
« 6"* Aimoinus (d'autres rappellent Ammonius ou Anno-
nius) vivait du temps de Louis le Debonnaire, comme il Tat-
teste lui-m^me (DeRebus gestis Franc, lib. V, c. xvii). En ra-
contant le commencement de Tempire de Charlemagne
(ibid., c. xc), il se sert a peu pres des memes expressions que
rannaliste precedemment cite, et ne fait intervenir le peuple
de Rome que pour les acclamations a Charlemagne deja cou-
ronne par le pape. » (Bellarmin, loco citato.)
« 7" Adon, eveque de Vienne, contemporain des petits-fils
PARS QLAIITA. 179
de Charlemagne, s'exprinie ainsi (in Chronico, setate 6^): le
saint jonr de Noel, devant la confession du bienhourcux ap6tre
saint Pierre, le roi Charles, qui 6lait en pri^re, s'6tant leve,
le pape L6on lui mit la couronnc sur la tt'to ; et alors tout le
peuple s'ecria : A Charles, que Dieu a couronne Augusle, au
trrand et pacifique empereur des Romains, vie et victoire !
Encore ici il n'est fait mention du s6nat et du peuple qu'apres
le couronnement. » (Bellarmin, loco citato.)
« 8° R^ginon, abbe dePrum % raconte le couronnement de
Charlemngne a peu pres dans les memes termes qu'Adon dc
Vienne. Je les omets pour ne point fatiguer le lecteur. Mais,
atin quon soit bien convaincu que dans la pensee de Reginon
le pape ne couronnait pas simplement rempereur, mais qu'il
le cr^ait veritablement et le constituait, je rapporterai ce qu'il
dit du couronnement des empereurs Arnulphe et Othon 1 :
L'an 896, Amulphe Stant venu a Rome, le pape Formose le
reont avec beaucoup dhonneur, le couronna devant la confession
dc saintPierre^ et le crea empereur : a Formoso apostolicde sedis
prsesule magno honore susceptus, ante confessionem S. Petri
coronatus^ imperator creatus est, Plus loin on lit : Lan 962 ^ le
roi (Othon I) favorablement reQU a Rome, est proclame et or-
donne empereur a Vapplaudissement de tout le peuple romain.
On voit par ces passages que le prince recevait du peuple des
applaudissements, mais qu'il etait proclame et fait empereur
par le pape et non par le peuple. » (fiellarmin, loco citato.)
« 9" Vitichind, moine de Corbie, conteniporiun de Reginon^
s'exprime ainsi au sujet de rempereur Othon II (libro III
Kegnorum Saxonicorum, vers la fin) : Quoiquil eut deja ete
sacre roi et d^signe par le pnpe pour devenir empereur... Ces
paroles montrent clairement que le royaume de Germanie
etail distinct de Pempire; que le pouvoir royal etait confere
* Mort lan 915 dans le monaslere de saint Maximin a Tr^ves.
* Cet endroit de la chronique esl di conlinuateur de Reginon, puisque Reginon
etait mort Tan 915.
180 TRACTATUS DE PAPA.
par les grands de la nalion germaine, mais que Pempire 1 etait
par le pape. Car le droit de designation pour une magistrature
ou une principaute appartient a celui-la seul qui a le droit
de la conferer; autrement le droit de designation serait illu-
soire, puisqu'il ne pourrait aboutir a rien. » (Bellarmin, loco
citato,)
10'' Herman Contract, moine de Reicheneau, mort l'an 1054,
dans sa chronique, an 816 : Ludovicus imperator a Stephano
Papa factus est. A Fan 962 : Otlio rex ab Octaviano Joanne
Papa iinperalor ordinatur. A Tan 1026 : Conradus rex filium
suum Hejiricum regem fecit; et ipse Romam pergens imperator
efficitur.
11° Meme maniere de parler dans la chronique de Lambert
d'Aschaffenbourg, moine benedictin, qui ecrivit vers Fan 1070.
12*^ Othon, eveque de Freisingen, en 1158 : Anno ab incar-
natione Domini 801... Carolus rex... a Summo Pontifice ablato
patricU noniine^ coronatus^ onini populo tunc acclamante... Ex
hincregnum Romanorum quod a Constantino usque ad id tem-
pus in urhe regia, scilicet Constantinopoli fuit^ ad Froncos de-
rivatum est. Cet auteur attribue au Pape le changement de la
dignite de patrice en celle d'empereur, le couronnement, et
la collation du titre d'Auguste, et n'attribue au peuple de
Rome que les applaudissements. Bien plus, quand il parle de
Henri IV qui etait son aieul, et que le faux Pape Guibert avait
fait empereur, il se sert de ces expressions : Ad quod tamen
(imperium) potentei' magis quam juste a Guiberto capta urbe
sublimatus fuerat. Ces mots indiquent tout a la fois que, dans
la pensee de cet historien, les Papes conferaient reellement
le pouvoir imperial, et que le roi Henri IV ne recut pas ce
pouvoir parce qu'il n'avait pas ele couronne par un Pape legi-
time. (Chron., I. VU, c. n.)
15° Conrad, abbe d'Ursperg, mort vers Tan 1240, s'exprime
ainsi daiis sa chronique : Hic (le Pape Leon III) Carolum fecit
imperatorem... Cum enimpro calumnia Lconi Papx ingesta Ro-
PARS QUATiTA. 181
mam veniret, et Natale Domini ibi celehraret, in ipsa ilie sacra-
tissima ad missarum solemnia veniens, dum ante confessionem
B. Petri apostoli ab oratione sunjeret, nihil miiius speranti Leo
Papa coronam imposuit et imperatorem Romanorum pro7iuncia-
vit. Plus loin on lit : Anno 875 Carolus (calvus) Romam ten-
dens a Joanne Papa efficitur imperator.
14" Leopold de Bamberg, dans la preface de son traile de
Juribus imperii, s'exprime ainsi : De sacri reyni et imperii Ro-
manorum viribus a tempore et post tempus translationis ipsius
imperii de Grxcis imperatoribus in personam Caroli Magni
ad re(jes Francorum et ad Germanos., per sacrosanctam Roma-
nam Ecclesiam factse, secundum mei modicitatem imjenii trac-
taturus^ elc. Cet auleur, comme on voit, regardait comme
un fait certain que le pouvoir imperial avait ete confere a
Charlemagne par YEglise romaine, et non point par le senat
et le peuple.
15" Albert Krautz, mort en 1517, et Tun des historiens
allemands les plus distingues, dans son histoire de Saxe
(1. 11, c. xvui), s'exprime ainsi : Tum vero... ciim nihil tale
Carolus ant cogitaret aut speraret^ magisque recusaret alienum
invadere imperatoris honorem, infra missarum solemnia, dum
ante confessionem B. Petri apostoli ab oratione surgeret, Papa
ei coronam imposuit et imperatorem romanum pronunciavit.
Dans un autre de ses ouvrages il dit : OUm imperatores non
passi vivere Pontifices ad supplicia devocabant; et Grxculis post-
(juam apud eos extincta stirpe Constantini, deincle magni Theo-
dosii, non habuere Pontificem nisi quem ipsi confirmassent , mu-
tatse sunt vices : ut non habeatur imperator nisi quem Romanus
Pontifex confirmarit et consecrarit. Domini est terra et plenitudo
ejus. Ipse transferl re(jna et imperia; dignissimeque ad suum in
terris vicarium hoc sacrum ministerium delegavit (lib. I, Metro-
polisy c. xiv). D'apres la persuasion de cet auteur, c'est donc
le Pape qui a donne Tempire a Charlemagne, et il Ta fait en
vertu de la delegation meme de Dieu.
182 TRAGTATUS DE PAPA.
16" Saint Tliomas dans le passage suivant nous atteste tout
a la fois et sa propre persuasion et la persuasion generale ou
Ton elait de son temps, par rapport a la creation de Fempire
d'Occident. II suppose quelle eut lieu par 1'autorite ponti-
ficale, et regarde ce fait comme tellement constate par riiis-
toire, qu'il ne lui vient pas meme en pensee d^eleverlemoindre
doute a ce sujet : Sed dominii plenitudo ostenditur cum ultimo
dicitur quodcimque Ugaveris super terram erit ligatum et in
coelis, etc... Quod si dicatur ad solam referri potestatem spiri'
tualem, hoc esse nonpotest., quia corporale et temporale ex spi-
rituali et perpetuo dependet... Sicut ergo corpus per animam
habet esse, virtutem et operationem..., ita et temporalis juris-
dictio principum per spiritualem Petri et successorum ejus. Cujus
quidem argumentum assumi potest per ea quse invenimus in actts
et gestis summorum Pontificum et imperatorum... Item de Ca-
rolo Magno quem Papa Adrianus imperatorem constituit. Iteni
de Ottone I qui per Leonem creatus et imperator est constitutus,
ut historix referunt. Sed et ex depositione principum auctoritate
apostoUca facta (de Regimine principum, 1. III, c. x).
Avoir cite sairit Thomas, c'est avoir cite toute FEcoIe.
Lorsque les tlicologiens et les canonistes parlent en passant
du fait en question, ils rexposent dans le meme sens, attri-
buant au Saint-Siege seul la coUation du pouvoir impei ial a
Charlemagne et a ses successeurs. Aux liistoriens et aux
theologiens, ajoutons le temoignage des Souverains Pontifes.
17'' Le Pape Innocent III, dans sa dtTretale Venerabilem, dit
que les electeurs germaniqurs onl regu du Saint-Siege leur
pouvoir d'elire le roi d'Alleniagne, et que c'est le Saint-Siege
qui a transfere rempire des Grecs aux Germains dans la per-
sonne de Charlemagrie : Prsesertim cum ad eos (aux electeurs)
jus et potestas hujusmodi ab apostoUca sede pervenerit., qux
Romanum imperium in personam Magnifici Caroli a Grxcis
transtulit ad Germanos. {V' livre des decretales, tit. 6, de
Electione^ chap. xxxiv, Venerabilem.)
PARS QUARTA. 185
Lc contonu de cetlc dccretalc csl ainsi r^sume dans le Cor-
pus juris : Electio spectat ad Principes Germmos^ ires praelatos
et (juutnor laicos... Et ad Papam pertinet electnm examinare,
approhare, et imnujere, ronsecrare et coronare si est diijnns;
vel rejicere si est indifinus^ ut qnia sacriieijns, excommnnicatns^
tipannus, fatuns^ haereticns, pafjanns., perjnrns^ vel Ecclesix
persecutor. Et electorihus nolentihns e1if)ere, Papa snpplet. (Pre-
face qui prrcedc la decretalc, loco citato.)
18" Lc pape Clemcnt V ne s'exprima pas avcc moins de
clarte et de precision dans le concilc dc Viennc : Bomani Prin-
cipes, orthodoxx fidei professores^sacrosanctam BomananiEccIe-
siam^ cujus caput est (]hristns redemptor nosier., acBomanum
Pontificem ejnsdem redemptoris vicarium^ fervore fidei et clarse
devotionis promptitndine venerantes, eidem Bo7nano Pontifici^ a
(luo approbationem personae ad imperialis celsitudinis apicem
assumendiP., necnon unctionem, consecrationem et imperii coro^
nam accipiunt, sna snbmittere capita non repntarunt inflifjnum,
sefjue illi et eidem Ecclesiae qux a Graecis impefum transtulit
fid Germanos, et a qua ad certos eorum principes jus et potestas
eliqendi retjem in imperatorem postmoflum promovenflum per-
venit, fifhtrinqere vinculo juramenti^ prout tam mos observa-
tionis fintifinx temporibus novissimis renovatae, ((uam forma
juramenti hujusmofU Hicris inserta canonibus manifestant. (Clc-
menlines, livre II, titre 9, chapitrc unique.)
19° A lous ces temoignagcs, nous aurions a joindrc ceux
dcs cmpercurs eux-meme?. Eux aussi ont e(e persuados
que le pouvoir imperial lcur venait/ non du senat et du peu-
ple de Rome, mois de rEglise romaine ct du pouvoir papal.
nellarinin en rapporte plusieurs. Nous nous contenterons dc
ciler la lettre de Louis II, peli-l-fUs de Cliarlemagnc, cn rc-
ponse aux plaintes de Basilc, cmpereur dc Constanlinople. Le
savant Mansi rapporte ainsi cet 6v6nement.
« r>asile, empereur dOrient, cprouvant u|ie peine extr^me
que rempirc d'Occident eut ete confer6 aux Francs, en fit
184 TRACTATUS DE PAPA.
porter des plainfcs ameres a Louis II par ses ambassadeurs.
II le priait de s'abstenir desormais du titre d'empereur, at-
tendu qu'il n'y avait qu'un seul empereur qui gouvernait
rOrient et rOccident. Louis II deputa Autprand a Constanli-
nople avec une lettre apologetique rapporlee par Baronius et
dont voici un extrait :
« Et ipsi patrui nostri gloriosi reges absque invidia impe-
ratorem nos vocitant, attendentes ad unctionem et sacralio-
nem, qua per Summi Ponlificis manus sumus ad lioc culmen
provecti. Prasterea mirari se dilecta fraternitas tua significat
quod nonFrancorum sed Romanorum imperator appellemur :
sed scire te convenit quia nisi Romanorum impeiator esse-
mus, utique nec Francorum. A Romanis eniin hoc nomen ac
dignitatem assumpsimus, quorum gentem et urbem divinitus
gubernandam, et matrem omnium ecclesiarum Dei deCen-
dendam atque subliinandam suscepimus, ex qua et regnandi
prius, et postmodum imperandi authoritatem prosapia nostra
seminarium sumpsit. Nam Francorum principes, piimo re-
ges, deinde vero imperatores dicli sunt hi dumtaxat (jui a
Romano Pontifice ad hoc oleo sancto perfusi sunt. — Pra^ser-
tim cum tales saepe ad imperium sunt asciti qui nulla divina
operatione per pontificum ministerium propositi, solum a
senatu et populo imperatoria dignitale politi sunt : FiOnnulli
vero nec sic, sed tantum a mililibus sunt clamati el in impe-
rio stabiliti, aut alio modo ad imperii romani sceptra pro-
moti sunt. Porro si calumniaris Romanum Pontiticem, quod
gesserit, calumniare poteris et Samuel quod spreto Saule quem
ipse unxeiat, David in regem ungere non renuerit. Sed inte-
rim si paginas revolvas Grsecorum annalium, et si quse a ves-
tratibus Pontifices Romani pertulerunt perscruteris, profecto
invenies unde illos juste non valeas redarguere, unde merito
apostatis desertis adhseserunt genli adhserenti Deo et ipsius
regni fructus facienti. »
« Quiconque, ajoute Mansi, pcsera les expressions de cetfe
I'ARS QUARTA. 185
leltrc, (lcniciirera pleiiicinent convaincu que Louis II et ses
prcdcccsscurs se croyaicnt uniqucnicnt rcdevables au Pape
dc lcur dignitc inipcrialc. » (Mansi, in Natalem Alexandnim,
sa^cul. Lv et x, disscrt. I.)
Dossuct ncanmoins s'efforce d'6nervcr ia valeur de cc tc-
nioignagc ct m^mc de 1'cxpliqucr dans son sens. (P partie,
1. II, e. xLiv. — T. I, p. 267, cdition de 1745.) 11 commcnce
la citation par ces mols, a romauis enim hoc nomen ac dujni-
tatem assumpsimus, ct seloii lui, ces mots vculcnt dirc quc
les empercurs carlo\ingicns onl rc(;u rautoritc impcriale du
scnat ct du pcuple dc Rome. Or, c'est la un complet contre-
scns qui aurait saute aux yeux de scs lccteurs, si la citation
avail ete prise deux phrases plus liaut. L'empereur Basilc
avait iemoigne son etonnement dc cc quc Louis II prenait la
drnomination d'empcrcur dcs Romains et non pas celle d'em-
pcreur (ies Francs : Preterea mirari se dilecta Fraternitas tua
sifjnificaf (fuod non Francorum sed Romanorum imperator ap-
pcllemur. Ccst pour justifier celte denominalion que Louis II
lui parle ainsi : Sed scire te convenit quia nisi Romanorum im-
perator essemus, utique nec Francorum. A Romanis enim hoc
nomen ac diijnitatem assumpsimus, quorum (jentem et urbem di-
vinitus (jubernandam^ et matrem omnium ecclesiarum Dei defen-
dendam at(pie sublimandam suscepimus, ex (jua reqnandi prius
et postmodum imperandi authoritatem prosapia nostra semina-
rium sumpsit. Ccla cquivaut a dire : Le titre et la dionil(3
dempcreur a exisle chcz lesRomains et non chez les Francs,
ni chez les autres peuples de rOccident. Pour civc empereur,
il faut donc que je le sois des Romains, a ia nalion desquels
ce titre appartient en proprc; et, comme j'ai re(;u le pouvoir
de gouvcrner la capitale et le pcuplc des Romains, cest avec
raison que je suis appel(3 empereur des Romains plut(jt qu'em-
pcreur des Francs ; la possession constante et seculaire de
cctte dtjuomination ct de cette dignitt; ctant proprc aux Ro-
mams, c cst d'cux qu'elles me sont vcnues, a Romanis enim
186 TRACTATUS DE PAPA.
hoc nomen ac dujnitatem assumpsimus. Ces mols n'expiiment
pas la source de son droit imperial, mais la source et la rai-
son de la qualification et du titre en question. La preuve pe-
remptoire que tel ( st le sens de cette phrase, c'est que quand
il s'agit de dire de qui lui et ses predecesseurs tiennenl leur
pouvoir imperial, leur autorite, il est formule de la maniere
la plus expr( sse que c'est de lEglise romaine : Ex qna et
regnandi prius et postmodum imperandi authoritatem prosapia
nostra seminarium stmpsit. Bien plus, Louis II comparant et
opposant cette source du droit imperial.a racquisition de ce
meme droit par relection du senat et du peuple ou dcs sol-
dats, fait ce raisonnement a Basile : Si certains empercurs
ont acquis le pouvoir imperial par relection du senat et du
peuple, et quelques-uns par celle des soldats, a combien plus
forte raison le possedons-nous legitimement, nous, qui le
tenons de 1 Eglise romaine, et qui avons ete oints a cet effet
par le vicaire de Jesus-Christ : Prsesertim cum tales ssepe ad
imperiiim sunt asciti qui nulla divina operatione per ponti-
ficnm ministerium propositi, solumasenatu et populo... Louis II
compare, en outre, le Pape creant un empereur en Occident
et abandonnant celui de Constantinople, aSamuel, qui spreto
Saule, queni ipse unxerat, David in regem unqere non renuerit.
Donc, dans la pensee de Louis 11, Charlemagne recut aussi
reellement le pouvoir imperial par le seul ministere du Pape,
que David re^ut reellement le pouvoir royal par le seul mi-
nistere de Samuel.
Qu'on essaye toutes les subtilites imaginables pour de-
tourner le scns naturel de toute cette lettre de Pempereur
Louis 11. II est trop clair, pour qu'on puisse jamais Pob-
scurcir.
20^ Enfin^les premiers protestants eux-memes ont ete telle-
ment persuades que le fait en question elait Poeuvre du pape,
qu'un des arguments communement regus parmi leurs au-
tcurs pour prouver que le pape etait TAntechrist, s'appuyait
PAKS QUARTA. 187
sur ce fail, reput^ certain. Illyricus en a fait usage^oubliant
qu'il se niellait ainsi en |ileine conlradiclion avec lui-meme.
Vers la lin de son livre conlre la primaule du pape, cxpli-
quant les notes caracleribtiques de lAnlechrist, il s'exprime
ainsi :
Antichristus apparebit chm Romani regni defectio fiet^ et
reddet Romanis libertatem^ sub suo tamen nomine. Hoc accidit
ante annos 700, cim Romanum imperium ruebat, et a papa non
tanquum Csesare, dictatore^ consule aut senatore, sed ut a papa
romano^ nonnihil instauratum est : tunc enim papa suani poten-
tiam et impietatem propagavit. Sic (Apocalyps. 13) Ixsa bestia
ub alid simili agni bestid honoratur. lllyricus reproduit encore
cette lumineuse interpretation de rApocalypse dans ses Cen-
luries : Atque ita imperium Romanum ad Carolum et Francos
(Leo tertius) tronstidit, et tamen sibi reservavit jus Francis im-
perandi. Atque hinc factum esl deinceps ut qui imperii sceptrum
acciperent, a Pontifice inawjurarentur ; estque hsec translatio
prxcipuum ex miraculis Antichristi. (Centurie 8% cliap. x. —
Voir ces textes dans Belhirnjin, De translutione imperii, t. II,
p. 506, cdit. de Venise, 1721.)
Cet ardent disciple ne faisait alors que repeter la leron de son
maitre. Car voici comment David Ch\tiunis nous a transmis,
dans son commentaire du xin^ chapitre de rApocalypse, la
doctrine de Lulher et des premiers protestants : Lutherus et
alii hanc partem visionis de novo imperio romano per pontificem
instaurato enarrant. Ciim enim vetus imperium Urbis^ et Caesa-
rum Rojnmorum per Francos, Gothos, Vandalos et alias gentes
laceratum et pland extinctum esset, Romanus Pontifex Leo tcr-
tius, veteiis illius romani imperii imaginem seu simulacru7n et
umbram aliquam excitavit, cum Carolo Francorum regi nomen
et titulum imperatoris Romani anno Christi 800, attribuit, ei
spiritum ac vitam imagini a se effictse dedit, ut formam aliquam
veteris imperii referret, et loqueretur, et leges sanciret de obe-
dientid bestix et imagini ipsius prxstandd. Nihil enim fere po-
188 TRACTATUS I)F PAPA.
testatis etjiins hahuitj vel nsurpare ausus full iniperator Roma-
nus in hacnova imperii forma^ nisi quantum Romanus Pontifex
aut hestia ei concessit. (Apud Bellarm., loco citato, pag. 514.)
Le protestant Theodore Bibliandre attribue pareillement le
fait au seul pontife romain (in chron., tabula 10, ad fmem) :
Ut per Longohardos imperatorem novxRomxpapa veteris Romx
expuUt ex Italiii, ita Longohardos armis Francorum oppressit :
eodemque jure ac potestate reynum Francorum transtulit a Me-
rovingis ad Germanos principes, et Romanum imperium a Grxcis
in Carolum Magnum. Dans un autre passage (tabula undecima)
le meme auleur raconte ainsi le couronnement de Cliarle-
magne : In natali die Christi Servatoris post solemnia sacra in
templo sancti Petri, m^gna voce proclamavit (Leo papa) Carolum
imperatorem Augustum, ac diademate ornatum inunxit : simul-
que fiUum Pipinum inunxit Italix regem. Ita imperium Occi-
dentis, quod post Augustulum ah Odoacro Germano depositum
jacuerat annis oOO, per Romanum papam excitatum rursum.) et
in regem Francoruni atque Germanorum translatum est. Papa
quidem Rojnanus videri voluit gratiam referre Carolo de Ro-
mana Ecclesia optime merito, appellans niore Romano patritium
et Augustum et CsesaremRomanum; occulto autem judicio Dei
ad eam nationeni, auctore Papa, et applaudente acclamanteque
populo Romano... imperium translatum est. (Apud Bellarm.,
loco citato.)
Ainsi quand Illyricus, Grotius et d'autres protestants se
mirent a nier que 1'elevation de Charlemagne a 1'empire fut
roeuvre du pape, ils ajouterent une variation de plus a leurs
perpetuelles variations; mais leur patriarche Luther et les
premiers de la secte ne songerent pas a mettre en doute ce
fait liistorique; il essayerent seulement de s'en faire un sujet
d'invectives contre le saint-siege.
21° Avant de clore cette serie de t^moignages, qui serait
immense si on voulait la completer, nous rapporterons ce
qu'ont pense du but et des avantages du retablissement de
PARS QIAHTA. 180
rcmpirc d'Occidcnt, dcux auleurs reinarquables qui ont ecrit
a plusieurs siccles de distance, Ruoul Gluher ct Sigonio.
RaoulGlahcr, moine dc Cluny, (lui composa son liistoire vcrs
le milieu du onzicme siccle, s'exprimc ainsi (1. 1, c. v) : Illud ni-
miiim coudecens ac perhouestum videtw\ ot ue ad pacis tutelum
optimum decretum.sciUcetut nequisquam audacterRomani impe-
rii sceptrum prxpropeiiis gestare princeps appetat.seu imperator
dici aut esse valeat, nisi quem papa sedis Romanx niorum pro-
bitate delegerit aptum reipublicx, eique commiserit insiijne impe-
riale. Ciim videlicet olim ubique terrarum quilibet tyranni sese
procaciter impellentes saepissime sint imperatores creati^ atque
eo minus apti reipublicx, quo constat eos lyrannide^ quam pie-
tatis authoritate processisse. Ccs reflexions sont d'unc haute
portce. L'empirc d'Occident renouvelc au neuvieme siecle,
c'est-a-dire a une cpoque ou des peuples encore barhares et
continuellement cn guerre tenaient dans une perpetuelle
agitafion les socictes nouvellement formees, faisait succeder
a ce desordre universel un principe de paix ct d'unite; et la
solidite de ce principe rcposait precisement dans le droit
supr^me du pape par rapport a T^lection ct au couronnement
de rempereur. Quand mcme ce grand evcnement aurait ete
l'effet d'une pieusc crrcur sur retendue et la naturc du pou-
voir papal, il n'en aurait pas moins ete un grand bienfait
pour rhumanite.
Ouant au but du saint-siege dans cette institution nouvellc
ou plut6t renouvelec, le savant Sigonio Tcxpose tres-bien en
ce peu de mots : Hunc dignitatis imperatorix titulum, cum in
Momyllo Augustulo, ultimo Occidentis imperatore, ante 500
ferme annos sub regnum Gothorum in Italia defecisset, in eodem
Occidenti Pontifex renovavit, ut haberet Ecclesia Romana adver-
-us infxdeles, hxreticos et seditiosos tutorem, cujus officium re-
pudiasse jampridem imperator Orientis videretur. (De Regno
ItalicT, 1. IV, adannumSOl.)
22° Concluons : de ce concert de temoignages hisloriques,
190 TRACTATUS DE PAPA.
confirmes par la persuasion generale, des souverains pontifes,
(lcs docteurs de PEcole, des princes et des premiers protes-
tants eux-memes, il resulte que le renouvellement de rem-
pire en Occident fut de fait Poeuvre du pape et non celle du
senat et du peuple de Rome. D'ou il suit que Leon III doit
etre mis au premier rang des papcs qui se sonl attribue un
pouvoir sur le temporel des Etats.
Bossuet, qui avait sous les yeux toutes ces pieces, mais qui
faisait un livre en faveur des quatre articles par orclre expres
de Louis XIV (ce sont les paroles de son neveu reveque de
Troyes), soulient au contraire que Pelevation de Gharlemagne
a 1'empire eut lieu par 1'aulorite du senat et du pcuple ro-
main, et non par celle du pape. Examinons ses preuves.
§ 5. — Objections de Bossuet contre la these du paragraphe precedent.
Tout le systcme de Bossuet s'appuie sur trois temoignages
historiques, et sur le fait des acclamations du peuple, qui
eurent lieu au couronnement de Charlemagne. Trois histo-
riens, selon lui, auraient atteste que relevation de Charle-
magne a Tempire fut roeuvre du peuple romain, et le fait des
acclamations en serait une seconde preuve.
Avant de discuter ces deux fondements, faisons une obser-
vation sur rinvraisemblance de rhypothese consideree en
elle-meme, et sur le silence de Bossuet par rapport aux mo-
numents communement allegues contre son opinion.
«I. II faut remarquer avant tout, dit Mansi, qu'en parcou-
rant Thistoire des siecles, on ne verra presque jamais le senat
et le peuple romain conferer la dignite imperiale. Les Cesars
ont au contraire recu leur titre ou par succession, ou de la
main d'un autre empereur, ou de Tarmee. II n'y a donc pas la
moindre vraisemblance que le senat et le peuple romain, qui,
a Tepoque dont nous parlons, retenait a peine une ombre de
son ancien pouvoir, ait ose entreprendre d'elire un empereur.
PARS QUARTA. 191
Mais accordons m^rne que par le don dii senat et du peuple
Cliarlemagnc fOl devenu alors maitre de Rome; il ne s'ensui-
vrait nullement quc cet acte lui eut confere la dignite impe-
riale. Carpretendre que la dignile imperiale fut attachee au
droit de seigneurie sur la ville de Rome, ce serait rSver. »
(In Natalem Alexandrum, sjbc. IX et X, in dissertationem \.)
Leopold de Bamberg, dans lo livre deja cile, de jnribus i/w-
peniy avait deja fait une reflexion analogue. S'objectant Topi-
nion de quelques hommes de son temps qui attribuaient au
peuple romain le pouvoir de faire des lois et de transferer
rempire, il repond en ces termes : « Sed haec responsio, salvo
mcliori judicio, mihi non placet. Ex quo enim imperium Ro-
manorum, tempore dictie Iranslationis, et etiain longo tempore
ante ipsam, non fuit apud Romanos, sed potius apud Grsecos
(nec etiam hodie apud Romanos, sed apud Germanos existit),
non ocourrit ratio quare populus romanus tempore transla-
tionis praedictie liabuerit, vel eliam hodie habeat majorem
polestatem circa translationem imperii quam quicumque alius
populus imperio Romano subjectus. (Apud Bellarm., de
Translatione imperii, t. II, p. 556, edition de Venise, 1721.)
Ainsi, d'apres le premier des auteurs que nous venons de
citer, riiypothese du renouvellement de Tempire d Occident
par rautorit^ du senat et du peuple de Rome n'a, consideree
en elle-m^me, aucune vraisemblance ; et, d'apres le second,
Rossuet aurait suppose gratuitement ce qui ne saurait etre
soutenu par aucune bonne raison, savoir : que le senat et le
pcuple de Rome ont eu le pouvoir de conferer a Charlemagne
la dignite imperiale.
II. Rossuet, dans cette question qui roule principalement
sur un fait historique, se contente de citer les trois historiens
quil croit en sa faveur, et passe tellement sous silence la
nuee de lemoignages contraires, que son lecteur ne peut pas
mt^me en avoir le soupcon. Assurement, ce n'est pas la marche
suivie par les grands auleurs, surlout dans des controverses
192 TRACTATUS DE PAPA.
aussi graves. Examinons maintenant en eux-memes ses
moyens de preuve.
III. Le raisonnement de Bossuet, tire des acclamations po-
pulaires qui eurent lieu lors du couronnement de Charle-
magne, ne prouve pas. Rapportons d'abord ses propres paroles :
Acclamatw autem populi universi Carolum Augustum et impe-
ratorem appellantis^ ipsissima erat electio per acclamationem,
antiquo more. (Defensio, pars I, liber II, caput xxxvn. —
Tom, I, pag. 256, edit. 1745.) Le chapitre se termine ainsi :
Ea quidem in re, apostolici Leonis^ ut qui civitatis cciput habe-
retur^ prxcessit authoritas : iiniversi populi qui rem firmaret
consensus accessit. Ab eo fonte imperium manavit ad Franc s.
Le fait des acclamations est certain : nul doute a cet egard.
Mais Bossuet prouve-t-il que ces acclamations aient ete Telec-
tion meme de Tempereur selon la forme d'autrefois, ipsissima
electio antiquo more? Non, il Taffirme seulement. La regle de
la logique quod qratis asseritur (jratis negatur est apnlicable a
toute affirmation qui n'est pas evidente par elle-meme; et
Bossuet savait bien que celle-la avait ete loin d'etre evidente
pour Bellarmin et tant d'autres qui la combattent ex professo.
Montrons que cette affirmation est tout a fait denuee de fon-
dement, et que les acclamations du peuple de Rome lors du
couronnement de Charlemagne ne furent rien moins que
Tacte d'autorite qui confera a ce prince la dignite imperiale.
Premierement. Pour que Pargument tire du fait des accla-
mations eut de la valeur, il faudrait que des acclamations de
ce genre ne pussent pns avoir lieu sans etre une election
proprement dite. Or, des applaudissements qui ne seraient
pas le moins du monde une election, loin d'etre impossibles,
sont au conlraire tres-naturels a Tegard de tout nouveau roi
et de tout nouvel empereur deja constitue en pouvoir, lors-
qu'il parait pour la premiere fois devant un peuple qui Taime.
Cest ce qui a pu avoir lieu par rapport a Charlemagne. On
conQoit que le peuple aurait applaudi en le voyant couronne
PARS QUARTA. 195
ct proclam6 empereur, lors m6me que rclection aurait dcja
^c lcgitimement faitc par d'autres. Donc, dc ce quc le pcuple
applauilit cn cette circonstancc, on n'a pas droit de conclure
qu'il tit l'clection, ni qu'il lui donua dc la valcur. La prcuve
c'est que de pareilles acclamations avaient lieu de la part du
pcuple par rapport aux papes aprcs leur promotion au souve-
rain pontificat : on ne dira certcs pas que le papc n'ctait pas
dcjii papc lorsquil les rccevait. EUes avaient licu aussi pour
des rois qui ne tenaicnt en aucune manicre leur pouvoir de
rclcction du peuple. De cc que des empereurs auraient ete
clus quclquefois par acclamation, il ne suit pas que tout
applaudisscment devant un empereur soit Tclcction de cet
cmpereur. Bossuet, se contentant de rappcler qu'il y eut des
acclamations, et ne prouvant pas que ces acclamations aient
cle une election, n'a donc ricn prouve. Ajoutons, comme cir-
constance peu favorable a son liypothcse, que relection prc-
cede naturellement le couronnement, et qu'ici elle n'aurait
8U lieu qu'aprcs.
Secondemenl., les auteurs qui parlent des acclamations du
pcuple lorsqu'ils racontent les circonstances du fait, tiennent
une tout autre conduite lorsqu'ils parlcnt simplement de
Tauteur du fait; car alors ils nomment uniqucment le pontife
romain sans fairc mention du pcuple, ainsi qu'on a pu Tob-
server suffisamment dans la serie des temoignages allegues
au paragraphe prccedent, Or, cette maniere de parler des his-
toriens dit equivalemment que le peuple applaudit, mais que
le pape fit relection et fut le veritable auteur de relevation
de Charlemagne a Tempire.
Troisiemement^ Bossuet serait-il tombe dans une complete
nicprise par rapport aux acclamations mentionnecs par les
historiens? Le savant Binchi lc pretend, et vuici ses rai-
sons :
a Bossuet ne fait pas attention que ces acclamations n'e-
taient autre chose quune sorte d'applaudisscmcnts ou de
m. 15
194 TRACTATUS DE PAPA.
louangesS dont on usait a Tegard du prince elu, en signe de
la joie que causait au peuple son election, en priant Dieu de
lui accorder vic etvictoire. Pour peu qu'on soit verse dans
riiistoire, on sait que ces memes acclamations se faisaient
par le clerge et le peuple romain lorsque les empereurs
d'Orient, apres leur exaltation a Tempire, envoyaient leur
image a Rome, ainsi que le teinoigne saint Gregoire le Grand
(au commencement du livre XI de ses epitres) en ces termes :
Venit icona supradictorum Phocse et Leontiae Romam YII ka-
lendas maii, et acclamatum est iis in Lateranis in Basilica
Julii ab omni clero et senatu : exaudi Christe ; Phocae et^
Leontix Augustx vitcf. Jean Lucius, dans son histoire de la
Dalmatie et de la Croatie, rapporle que ces louanges et ces
prieres pour rempereur pendant la celebration de la messe
continuerent longtemps dans les iles loniennes qui obeissaient
a Tempereur de Constanlinople, et il ajoute que cette cou-
tunie durait encore de son temps a Traou, ou Fon avait seu-
lement substitue le nom du pape a celui de rempereur. Ces
memes laudes^ ou applaudissements, se trouvent prescrites
dans Yordo romain publie par Mabillon a Tegard des pontifes
romains apres leur exaltation comme devant avoir lieu pen-
dant la messe. Le rit et la formule en sont determines dans
le ceremonial romain publie par ordre de Gregoire X : ipse
prior Diaconus incipit laudem sic alta voce quasi legendo :
exaudi Christe ; et judices et scrinarii procedent similiter in
cantu quasi legendo : Domino nostro papx a Deo decreto
summo pontifici et universali papde, vita, Item idem prior dicit
* Annales Bertin : ct post laudes... — Annales Metenses et Adelmus ad an-
num 801 : post quas laudes. La chronique dX{Q, Annales Laurissenses, a Tannee
800, decrit la maniere dont eut lieu la reception de Ghaiiemag-ne a 1'iome, et dit
entre autres : Et in crastinum in gradibus Basilicce beati Petri apostoli stans
(le pape Leon III), rnissis obviam Romance urbis vexiUis, ordinatis etiani atque
dispositis per congrua loca tam peregrinorum quam civium turmis qui venienti
(Charlemagne'i laudes diccrent, ipse cum clero et cpiscopis equo dcscendentcm
gradusque ascendentem suscepit. ^Monuinenta Germanise, t. I, p. 4^8.)
PARS QUARTA. 195
secundo : exaudl Christe : et judices et scrinarii antiphonam
ut prius; et sic facit tertio. Or il est certain que les acclama-
tions que nous venons de rapporter n etaient pas une election
des princes et des papos, puisquils etaient deja dus et crees,
mais une priere et une ceremonie pour qu'ils fussent recon-
nus. Bossuet se trompe donc grandement lorsqu'il affirme
que les acclamations du clerge et du peuple romain au cou-
ronnement de Charlemagne par saint Leon III furent Telection
m^me de rempereur. Si lon fait attention a la manicre dont
ces acclamations sont rapportees par les anciens historiens,
qui nous disent quelles furent repetees trois fois, et qu elles
eurent lieu pendant la celebration meme de la messe, et qui
les designent sous le nom de laudes^ on verra qu'elles ne
furent, a proprement parler, qu'une ceremonie sacree, reglee
d'avance par le pape saint Leon dans le but de faire honneur
k Charlemagne pour sa dignite d'empereur. Leon III ne fit
que changer le nom de patrice et de roi en celui d'Auguste
et d'empereur dans les acclamations que le pape Adrien I, au
rapport d'Anastase, avait fait decerner precedemment au
mtoe prince pendant la celebration de la messe : secunda .
feria simili modo in ecclesia beati Petri more solito ipse conspi-
cuus Pater, et egregius Pontifex (Adrien I) missarum solemnia
celebrans, Deo omnipotenti et prsefato Carolo excellentissimo
regi Francorum et patricio Romanorum, laudes reddere fecit.
(Anastase le Biblioth. dans la Vie d^Adrien I.) Nous savons
d*autre part que le meme pape Adrien I fut le premier qui
institua ces prieres acclamativq^ pendant la messe en Thon-
neur du roi Cliarlemagne, comme laltesle Tancien Ceremo-
nial romain publie par iMabillon : Tempore Hadriaiii institutum
est ut flecteretur pro Carolo rege: antea non fuit consuetudo.
(Ca^rem. Roman. Be missa quam initio quadrageslmx R. P. ce-
lebrat. — mAWon, MusjEum Italicum, t. II.) Quelles furent
ces acclamations ou prieres institu6es par Adrien I, c'est ce
que nous apprennent les litanies dites CaroHnes, publiees
19i> TRACTATUS DE P^PA.
aussi par Mabillon. On y voit la formule dont se servait 1
clerge et le peuple pour implorer la proteclion divine sur I
roi des Francs : Karolo excellentissimo et a Deo coronato
magno et pacifico recji Francoriim et Lonyobardorum et patrici
Romanorum vita et victoria. Apres que le clerge avait prononc
cette acclamation, le peuple repondait : Salvator muncli^ tu l
juva, mots qui marquent deja le passage de la langue latim
a la langue italienne. (Mabillon, Vetera Analecta, pag. 1701
edit. de Paris, 1725.) Ces litanies renferment une acclamatioif
toute semblable pour Adrien I, ce qui fait voir qu'elles furai<
instituees sous le pontificat de ce pape.
« De tout ce que nous venons de dire, on peut conclun
combien a ele grande la meprise des auteurs qui, a propo;
des acclamations du clerge et du peuple Jors du couronne
ment de Chariemagne par Leon III, se sont imagine que o
priiice avait re^u du senat et du peuple romain son titreei
sa dignite d'emperenr. Ces acclamations ne furent qu'un»'
manicre de reconnaitre solennellement le titre que le Pontif
lui avait deja confere.
« On ne doit accorder aucune creance a Fauteur de h
\ie de Leon III lorsque, ayant rapporte le fait de la tripk
acclamation, il ajoute, d'apres Anastase leBibliothecaire, qu(
Charlcmagne fut constitue empereur par tous, ab omnibus consti
tutus est imperator Romanorum. . . Cest donc une fable que nou^
raconterannaliste Lambecien et celui deMoissac son transcrip-
teur, lorsqu'iIs attribuent la dignite imperiale de Charlemagne
au consentement commun du Pape, des Peres du concile e!
de tout le peuple. Car il est cerlain, premierement, qu'il nt
fut tenu en celte occasion aucun concile : on ne trouve pas
un auteur, un monument quelconque qui fasse mention de
ce concile. En second lieu, la chose fut tenue si secrete qu'elle
fut executee a la grande surprise de Charlemagne, comme le
rapportent Eginard et Conrad, abbe d'Ursperg : Nihil 7ninus
speranti coronam imposuit. Or un pareil secret eul 6te impos-
PARS QUARTA. 197
sible si le projet avait dil 6lre d61ib6re publiquement dans
un concile et decr6l6 par une assembl6e du peuple. Quant a
(V.nscarius, il a pouss6 la meprise encore plus avant, lorsque,
sans m6me faire mention du Pape, il affirme que Charlemagne
Cut fait empereur jjflr relection dupeuple romain dans un grand
concile d'ev6ques et d'aulres serviteurs de Dieu. » (Bianchi,
Potesta della Chiesa, liv. V, g 4, num. x et xi.)
Ainsi, d'apres Bianchi, la mcprise de Bossuet serait du
m^me genre que celle d'un auteur qui prendrait la pricre du
Salvum fac qui se chanle aujourd'hui dans nos eglises pour
Line 61ection du prince ou du pouvoirqui en est robjet. II
resulte dc plus, des recherches du savant italien, que quel-
[jues anciens historiens auraient partage la meme illusion;
ce qu'expliquerait peut-6tre la nouveaute de la ceremonie des
prieres acclamatives inslituee par Adrien l*\ et qui, rapportee
d'abord vaguement, a pu Otre confondue par quelques histo-
riens subs6quents avec rancienne election des empereurs par
icclamation. Au reste, Bianchi montre que, meme dans ces
mciennes eleclions par acclamation, ce n'etait pas racclama-
:ion qui constituait Telu dans sa dignite, mais la prestation
iu serment; en soite que les acclamations qui eurent lieu au
couronnement de Charlemagne nont rien de commun avec
la forme d'election des anciens empereurs romains.
IV. Les t6moignages historiques allegues par Bossuet ne le
jrouventpas. Ils sont au nombre.de trois; les voici :
1° Eginard. Die natalis Domini ad missanim solemnia, co-
^am altari et confessione sancti Petri, coronam ei a Leone impo-
utam, cuncto Romanorum populo acclamante : Carolo Augusto a
Deo coronato, magno et pacifico imperatori vita et victoria. Post
quas laudes, ab omnibus atque ab ipso pontifice, more antiquo-
rum principum^ adoratum, atque omisso patricii nomine impe-
^atorem et Augustum appellatum fuisse, ordinatisque rebiis,
Roma discessisse.
Ce temoignage allegu^ par Bossuet est entierement hors
198 TRACTATUS DE PAPA.
de la question : il fait mention de la ceremonie des acclama-
tions et voila tout. II ne s'y trouve pas un mot qui fasse in-
tervenir le peiiple comme conferant la dignit6 imperiale, ce
qui est Tobjet de la controverse.
Les trois t^moignages se reduisent donc a deux.
2*" Annales de Moissac : Cum apud Romam moraretur rex
CaroIuSy nuntii delatisunt ad ipsum dicentes : quod apud Grxcos
nomen imperatoris cessasset, et foemineum imperium apud se ha-
herent. Tunc visum est ipsi Apostolico Leoni et universis sanctis
patribus qui in ipso concilio aderant, seu reliquo christiano po-
pulo^ ut ipsum Caroliim regem Francorum^ imperatorem nowr
nare debuissent, quia ipsam Romam matrem imperii tenebat uU
semper Cxsares et imperatores sedere soliti fuerant, seu reliquas
sedes quas ipse in Italia et Gallia necnon et Germania tenebat;
quia Deus omnipotens has omnes sedes in potestate ejus conces-
sit; et ne Pagani insultarent christianis^ ideo justum esse vide-
baiur ut ipse cum Dei adjutorio et universo populo christiam
petente, ipsum nomen haberet. Quorum petitionem ipse Carolus
■ rex denegare noluit; sed cum omni humilitate subjectus Deo et
petitioni sacerdotum et universi christiani populi, in ipsa Natir
vitate Domini nostri Jesu Christi^ ipsum nomen imperatoris^ cum
consecratione Domini Leonis Papx suscepit; ex tunc autem im-
perator et Augustus est appellatus.
5" Anscharius : Siquidem imperialis potestas., qux post Con-
stantinum Augustum apud Grxcos, in Constantinopolitana hac-
tenus regnaverat civitate^ cum deficientibus jam in ibi regalis
prosapise principibus, foeminea magis directione res administra-
retur publica, temporibus ipsius, per electionem Romani populi^
in maxirno episcoporum aliorumque Dei servorum concilio, ad
Francorum translatum est dominium; quoniam et ipse eamdem^
qude caput imperii fuerat, et multas aUas tunc in orbe tenere vide-
batur provincias, ob quod et jure Cxsarea dignus videretur appel-
latione. (Defensio, t. I, p. 256, edit. de 1745.)
A ces deux derniers textes qui, pris a la lettre, favorisent,
PARS QUARTA. ii>9
en offet, la thtljse de Bossuet, on peut repondre : que, quand
deux historiens se trouvent en contradiction avec un tres-
^vam\ nomhre d'autres qui ont plus de titres a etre crus, on
doit conclure que ce sont les deux historiens qui ont erre, et
uon le grand nomhre d'auteurs qui ont ecrit en sens con-
Iraire. Ou'on pese les temoignages allegues, tels que la letlre
(lc Louis II a 1'cmpercur Basile, qui est une picce diplomatique
et mcditee, etd'autres semhlahles, et 1'onseconvaincra qu'on
ne saurait detruire leur valcur par la seule chronique de
Moissac, suivie plus tard par Anscharius. En outre, quoique
les historiens qui ont eu a raconter la ceremonic du couron-
nement de Charlema^^^ne fasscnt mention du peuple et quel-
ques-uns d'un concile, neanmoins les auteurs qui n'ont eu
qu'a dire quel fut Tauteur de la dignite conferee a ce prince,
s'accordent a nommer le Pape, le Siege apostolique, lEglise
romaine, et rieu de plus; circonstance que Mansi releve
comme decisive dans cette controverse. On peut donc con-
clure avec ce savant : Ha^c satis innuunt quomodo sint intelli'
(jenda ea quas refert Bossuet de electione facta a populo Ro-
mano. Cum tam clare uni Leoni adscrihatw\ ac ab eo tantum
acceptam agnoverint ipsi Galli imperatores, intelliijendum est
electioni populum suffragatum esse, quatenus gratanter accep-
tum habuerit quod pontifex imperiali corona Carolum redimive'
ritj ac festivis acclamationibus eumdem Carolum in imperatorem
salutaverit. Et revera nil aliud referunt omnes illi qui ea qux
evenere in Caroli ad imperium electione posteronim memorix
demandarunt.
§ 4. — Charleraagne en dovennnt emperenr n'acquit pas un siniple titre
honorifiquc, mais un veritable pouvoir imperial.
Les historiens s'accordent a dire que le pouvoir imperial
des Grecs sur 1'Occident fut transfere a Charlemagne. Or, le
pouvoir inip.^rial que possodaient les empereurs de Constan-
200 TRACTATUS DE PAPA.
tinople sur rOccident n'etait pas un vain titre, ni une pure
cereinonie honorifique, mais un droit reel et certain. Que ce
droit eut ete perdu depuis plus ou moins de temps a Tcpoque
du couronnement de Charlemagne, c'est ce qui importe peu
a la question presente. II s'agit du pouvoir qu^avaient les em-
pereurs de Constantinople sur TOccident lorsqu'ils etaient
reellement empereurs d'Occident et d'Orient tout a la fois, et
avant qu'ils eussent perdu leurs droits sur TOccident, quelle
que soit Tepoque a laquelle ils les ont perdus. Cest de ce pou-
voir reel que les auteurs parlent evidemment quand ils di-
sent, les uns qu'il fut transfere a Cliarlemagne, les autres qu'il
fut renouvele dans sa personne.
De plus, les empereurs grecs s'offenserent vivement de
Pelevation de Charlemagne a Tempire, et ce demele amena
un traite entre Charlemagne et Tempereur d'Orient Nice-
phore Logothete. II fut convenu qu'a rexception de Naples,
de la Sicile, de la Calabre et dc la Pouille, qui demeureraient
sous la domination de Constantinople, tout le reste de TOcci-
dent appartiendrait quant au droit imperial a Charlemagne.
II n'est point vraisemblable que le droit imperial, objet d'un
tel traite, futle droit a un vain nom. (Voir Mansi m.Nathalem
Alexandrum, ssec. ix etx, dissert I.)
Enfin le pouvoir imperial d'Occident ne consislait pas seu-
lement dans un protectorat de 1'Eglise, ni dans un droit de
preseance sur les autres souverains, mais il renfermait le
droit de commander jusqu'a un certain point aux rois eux-
m^mes. Temoin la plainte de rempereur Henri II dans le
concile de Tours contre Ferdinand, roi de Caslilleet de Leon,
qui s'etail atlribue a lui-meme le titre imperial et qui lefusait
d'obeir a rempereur. Le Pape Victor II intervint, et Ferdinand
renonga au titre d'empereur.
Comme Fopinion qui ne veut voir qu'un vain titre dans
relevation de Charlemagne a rempire est geiieralernent re-
jetee et que Bossuet, entre autres, ne Padopte pas, au lien
1
PARS QUARTA. 201
d'en pousser pliis loin la refiitulion, il suffit dc renvoyer a
Bellarmin qui a traite ce point ex professo dans son opuscule
de Translatione imperii.
§ 5. — De qiii les successeurs de Charlemagne sur le tr6ne imperial tinrent-ils
leur ponvoir? Conclusion du chapitre.
Bossuet, apres avoir soutenu que Charlemagne ne tint pas
son pouvoir imperial du Saint-Siege, mais du senat et du
peuple romain, est fidele a son systeme a Tegard de ses suc-
cesseurs. Selon lui, Tautorite imperiale leur serait venue a
tous ou par droit de succession, ou par relection du senat et
du peuplc de Rome, et nullement de Tautorite pontificale. Le
savant Bianchi, passant en revue un a un lcs empereurs d'Oc-
cident, montre qu'ils durent tous comme Gharlemagne lcur
dignitc imperiale au Saint-Siege, et que ropinion de Bossuct,
ainsi que lcs monuments et les raisons qui lui scrvcnt d'ap-
pui, n'ont aucunc valcur. {Potesta dellaChiesa^ liv. V, § 5 et
suivants, t. II, p. 197.) La discussion de celte scrie de faits
historiques nous entraincrait hors des limites de cet ouvrage.
Mais plusieurs des pieccs deja citees, ct quclques-uncs de
cellcs quc lc lecteur va rencontrer plus loin, determincnt
tout a la fois la source du pouvoir imperial et pour Charle-
magne et pour tous ses successeurs. D'apr^s ces pieces, c'est
de Tautoritc du Saint-Siegc qu'a toujours derive lc pouvoir
de tous Ics cmpcreurs d'Occidcnt. II en resulte qu'on pour-
rait legitimement enumcrer apr^s Leon III, comme ayant
exerc^ un pouvoii' sur lc tcmporel des Etats, autant de Papcs
qu'il y a d'empereurs couronnes. Si nous les passons sous
silence, c'est que la listc dc ceux quc nous avons a produire
6tant dcja plus que sufiisantc a notre these, il serait inutile
de faliguer le lecteur par la multiplication des faits histo-
riques. Ainsi, sans donner gain de cause a Bossuet, par rap-
port a aucun des successeurs de Charlemagne, et renvoyant a
202 TRACTATUS DE PAPA.
Bianchi pour voir scs assertions sur cette matiere entiere-
ment renversees, nous bornerons notre conclusion a Leon III.
Ce Pape confera de fait par son autorile apostolique un pou-
voir temporel a Charlemagne; donc il sattiibua un pouvoir
sur le temporel des Etats.
CAPUT VII
GReCORIIIS P.43>A \ niCTAlI IM TKllPOnAI.IA POTK<«TATEli
mUl VlMaBlCA^tlT, EI.E€TORK§» 1^IP1:RIAI.1:$i$ im'|STITUK]lDO
Triplex de hac institulione quaestio : prima, quae praecipua
est, an Pontificia auctoritate Germanix principes potestatem
acceperint imperatorem eligendi? Duae alise, quae multo minoris
momenti sunt, et in prsesenti disceptatione silentio proeter-
mitti possent, sunt istae : an electorum institutio auctorem
habuerit Gregorium V, vel alium potius pontificem; et an
septenarius electorum numerus ab initio constitutus fuerit,
vel postmodum per reductionem introductus. Prima dumtaxat
quoestio ad scopum nostrum necessaria. Nam etiamsi dicta
institutio, non Gregorio V sed alteri pontifici tribuenda foret,
et sive septem ab initio, sive plures instituti sint, seque staret
factum quo thesis noslra nititur, videlicet : aliquemRomanum
pontificem dicta institutione sibi jus in rem temporalem prin-
cipum vindicasse. Cseterum quoad duas illas secundarias
quaestiones adeat lector Bellarminum (de translatione im-
perii), et dissertationem Binii (Conciliorum Mansi t. XIX,
col. 208 et seq.). Ibi proljatum videbit a Gregorio V institutos
electores, quamvis recentior videatur eorum ad septenarium
numerum reductio.
Igitur nobis probandum incumbit solummodo factum istud:
a Romano Pontifice instituti sunt electores imperiales. Certum
autem omnino demonstratur sequentibus testimoniis :
PARS QUARTA. 205
V Testimonium Innocentii III, anno i208. — a IUis princi-
pibus (loquitur de Principibus electoribus), jus ct potcstalcm
eligcndi regcm, in impcratorcm poslmodum promovcndum,
recognoscimus ut dcbcmus, ad quos de jure et antiqua con-
suetudine noscilur pertinere : propsertim cum ad cos jus ct
potestas hujusmodi ab apostoUca sede pervenerit, quai Roma-
num imperium in pcrsona magnifici Caroli a Gra^cis transtulit
in Gcrmanos. » (Epistola ad duccm Turingia}.) Ex haccpistola
dcsumptum cst caput Venerabilem, cle electione, insertum
corpori juris.
T Testimonium ipsorummet electorum, anno 1279. — Sane
non ignorabant electorcs, quonam fontc ad ipsos ejusmodi
poteslas manasset. Sic porro declarant in scripto ad Nicolaum
papam III direclo :
« Nos principcs impcrii, universis prsesentem paginam
inspecturis. Complcctcns ab olim sibi Romana matcr Ecclcsia
quasi Germana charilate Gcrmaniam, illam co tcrreno digni-
fatis nomine decoravit, quod est super omne nomcn tcmpo-
raliter tantum praesidentium supcr terram ; plantans in ca
Principes tanquam arbores prseclcctas, ct rigans illas gratia
singulari, illud dcdit eis incremcntum mirandae potcntiae, ut
ipsius Ecclesia; auctoritate suftulti, velut gcrmen electum per
ipsorum electionem, illum qui fraena Romani tenerct imperii,
germinarcnt. Ilic est illud luminare minus in firmamento
militantis Ecclcsia^, per luminare majus, Christi vicarium,
illustratum. Ilic est qui materialcm gladium ad ipsius nutum
cxcutit et convertit, ut ejus praesidio pastorum paslor adjutus,
oves sibi creditas spirituali gladio protegcndo communiat,
tcmporali rcfra^net et corrigat... » (Vide documentum inte-
grum apud Bcllarminum, De translatione imperii, t. II, p. 557,
edil. Venetiis, 1721.)
3° Teslimonium imperatoris Alberti. — In suis ad Bonifa-
cium VIII litteris sic profitetur. c< Recognoscens igitur quod
Romanum impcrium pcr sedem apostolicam de Graecis trans-
204 TRACTATUS DE PAPA.
latum est in persona magnifici Caroli in Germanos, et quod
jus eligendi Romanorum regem in imperatorem postmodum
promovendum, certis principibus ecclesiasticis et secularibus
est ab eadem sede concessum, a qua reges et imperatores qui
fuerunt et erunt pro tempore, recipiunt temporalis gladii
potestatem ad vindictam malefactorum, laudem vero bonqrum ;
pia devotione et sincero corde profiteor quod Romanorum
reges, in imperatores postmodum promovendi per sedem
eamdem, ad hoc potissimum et specialiter assumantur, ut sint
sanctse Romanse Ecclesiae advocati... » (Apud Raronium, ad
annum996. — ApudRianchi, Potesta della Chiesa, i.ll.ip: 254.)
4° Testimonium ClementispapaeV.,inconcilio oecimenico Vien-
nensi. — « Eidem Ecclesise (Romanae) , quae a Grsecis imperium
transtulit in Germanos, et a qua ad certos eorum principes
jus et potestas eligendi regem in imperatorem promovendum
pervenit...» (Corpns juris, Clementina, De jurejurando^ c. i.)
Jam si vellemus historicorum, theologorum et canonistarum
idem asserentium dicta recensere,immensa exurgeret textuum
congeries. Paucissimos citabimus, praecipuse tamen hac in re
auctoritatis, sive quod sanctorum albo inscripti, sive quod in
Germania nati, sive ob sibi comparatam in re critica famam.
5'' Testimonium sancti Thomx. — « Otho imperium tenuit
usque ad tertiam generationem, quorum quilibet vocatus est
Otho ; et ex tunc, ut historiae tradunt, per Gregorium V, genere
similiter Teutonicum, provisa est electio, ut videlicet per
septem principes Alemanise fiat, quse usque ad ista tempora
perseverat, quod est spatium 270 annorum, vel circa ; et
tantum durabit quantum Romana Ecclesia qu3e supremum
gradum in principatu tenet, Christi fidelibus expediens judi-
caverit. » (DeRegimine principum, 1. III, c. xix.) Valeret istud
testimonium, etiamsi liber De regimine principum, non a sancto
Thoma scriptus fuisset, sed ab alio, ut nonnullis eruditis pro-
babile visum est. Nam verus auctor fuisset sancto Thomse syn-
chronus, ut colligere est ex 270 annis , in textu memoratis.
PARS QUARTA. 205
C* Testirnonium beati Augustini de Ancona. — Vixit is 85 an-
nos,et obiil anno 1328. « Gregorius V,inquit,lempore Othonis
impcratoris, convocatis ct rcquisitis principibus Alemaniic,
scptcin clectorcs instituit, ofiiciales ipsius curiic impcrialis. »
(In Summa, dc potestate EcclcsiiE, q. 35, art. 2.)
V Testimonium sancti Antonini, — « Sicut autem papa potest
eligere impcratorem, ita potuit elcctores impcrii instituere,
et institutos mutare ex causa rationabili, sicut etiam impera-
torem electum potest non conlirmare, et confirmatum depo-
nere. Ubi sciendum quod Gregorius V, tempore Olhonis impe-
ratoris, convocatis et requisitis principibus Alemanise, septem
clcctores instituit, ))etc...(InSumma,lib.XXI[,cap. v, §13. —
T. III, p. 1223, edit. Veronee, 1740.)
8'' Jacobus Wijmphelinfjius Germanus scviptor. — « Gregorius
cognita imperii imbecillilale, varietateque fortunae, utque is
qui caeteris virtute praestaret, prseesset etiam dignitate, sanc-
lionem tulit,liaud abnuente Othone,de imperatore deligendo,
anno Christi 1002, quam usque ad nostra tempora servatam
videmus, videlicet solis Germanis licere principen^ eligere qui
Caesar et Romanorum rex appellatus, tum demum imperator
et Auguslus haberetur, si eumRomanus pontifcx inunxisset. ))
(Epitome rerum Germanicarum, cap. xx. — Apud Bellarm.,
t. II, p. 557, editioVeneta, 1721.)
9° Albertus Krantz. — « Paulo enim postea quam redierat
(Gregorius), eam fecit de imperatoris electione sanctionem,
quam huc usque per annos jam quingenlos servatam videmus,
solis licere Germanis qui inde electores sunt dicti, principem
deligcre, qui Caesar tunc et Romanorum rex dictus, si a Ro-
mano pontifice coronabitur, imperator Augustus appelletur. »
(Saxonia,!. IV, c. xxv.)
10" Joannes Nauclerus. — « Salvari potest quod ex monu-
mentis Aquileiensis Ecclesise traditum invenitur, sanctionem
de imperatore a Germanis deligendo, Sylvestri temporibus
factam esse. Nam et si Gregorius sanctionem instituerit, ille
206 TRACTATUS DE PAPA.
tamen Sylvester electionem primam juxta sanctionem factam
approbavit. » (Apiid Bellarm., loco supra citato.)
11'' Centiiriatores Magdeburgenses. — Gregorius suam pa-
triam insigni aliqua dignitate ornaturus, sanxit ut penes solos
Germanos jus esset eligendi regem, qui post diadema a Ro-
mano pontifice acceptum, imperator et Augustus appellaretur.
(Centur. 10, cap.x.)
12" Judicium utriusque Pagii et Natalis Alexandri. — « Cer-
tum tamen esse debet jus eligendi imperatores a Romanis
pontificibus imperii institutoribus emanasse. )d (Pagius senior
in critic. Baronii, ad annum 996.)
« Certum tamen est, tam ante quam post septenarium illum
numerum electorum in usum vocatum, pontifices Romanos,
a quibus renovatum est imperium occidentale, jus suum
illjBsum conservasse, et electiones aut reprobasse, etc...
Certum pariter est, jus eligendi imperatores a Romanis ponti-
ficibus emanasse. » (Pagius junior, in Brev. Rom. pontif., t. II,
inVita Gregorii V, n. 9 et 10.) « Non negandum tamen, inquit
Natalis Alexander, quin jus eligendi imperatorem a sede apos-
tolica quodammodo emanaverit. » (Soecalo9 et 10, dissert.l7.)
Notetur istud quodammodo^ a Natali Alexandro positum, ut
Gallicani systematis sequacibus effugium aliquod relinqueret.
Igilur potestate ('lavium seu papali auctoritate institutos
fuisse imperii electores, fuit unanimis persuasio Romanorum
pontificum, imperatorum, electorumque, necnon omnium
generaliter scriptorum; et habendum est tanquam factum
certissimum. Pontifex autem qui sic electores instituit, hoc
ipso sibi potestatem aliquam vindicavit in rem temporalem
principum, ut patet.
PARS QUARTA. 207
CAPUT Vlll
liAIlCTrS GRKGORir^i VII, IVFXIVO:V
VIGI.TTI HVBSEtXTI P01iTIFItT.S , UltTAM IH TEMPORALIA
POTESTATEM &»IBI VIiliDICAREIiT
Palamfaciunt pracmissa documenta, quam immeritonegent
Gallicaiii sy^leinalis sequaces, sedem apostolicam, ante Gre-
gorii VII pontificatum, sibi jus aliquod in rem temporalem
societatum civilium vindicasse. Ast omnino fatentur ejusmodi
potestatem atque ipsum etiam reges exauctorandi jus sibi
tribuisse sanctum Gregorium VII et subsecutos per quinque
saicula Romanos pontifices. Cum ergo ipsos consentientes ha-
beamus,factorum seriem, non probando, sed tantum comme-
morando recensebimus.
I. Saxctus GuEGomus VII, creatus pontifex anno 1075. —
Philippo I, Galliarum regi excommunicationem et deposilio-
nem, ob pravam ipsius agendi rationem, pluries comminatus
est. (Epistolarum Gregorii VII, 1. 1, epist. 35 ; et 1. II, epist. 18.)
Boleslauni Poloniacregem, qui sanctum Slanislaum episcopum
occiderat, excommunicavit et deposuit. (Longinus, liistoria
Polonica.) Croatum duci Demetrio regis titulum contulit (Ba-
ronius, ad annum 1076). Bis excommunicationis et deposi-
tionis sententiam contra lienricum IV Germanise regem pro-
nuntiavit.
II. QuLNQUE suBSEcuTi poNTiFicEs. — Nimiium Victor III, Urba-
nus II, Pascalis II, Gelasius II, et Callixtus II, pronuntiatam a
sancto Gregorio VII contra regem Germaniae Henricum IV sen-
tentiam confirmarunt.
III. Alexander m, creatus pontifex anno 1159. — In impe-
ratorem Fredericum I depositionis sententiam pronuntiavit.
(Vide apud Bianchi, Traite de la puissance ecclesiastique, tra-
uction de Pabbe Peltier, t. 11, p. 455 et suiv.)
208 'TRACTATUS DE PAPA.
IV. Innocentius III, creatus pontifex anno 1198. — Deposuit
Olhoncm IV ; item Philippum Frederici I filium ; itein Joannem
Angliae regem,quom tamen poslea sub certis coiiditionibus in
regia dignitate restituit (vide apud Bianchi, opere citato, t. II,
p. 455,462,475). Idem pontifex, in concilio oecumenico La-
teranensi decretalem edidit, qua statuitur principes, qui hsere-
sim e terris suis extirpare renuent, pontifici Romano denun-
tiandos et ab ipso deponendos. (Vide supra, sect. II, cap. u.)
V. HoNORius III, creatus pontifex anno 1216. — In constitu-
tione Relifjiosam , ad sanclum Dominicum directa , et qua
noYum religiosum ordinem a sancto Dominico fundatum con-
firmat, sic legere est : « Si qua igitur in futurum ecclesiastica
saecularisve persona hanc nostrge constitutionis paginam sciens
contra eam temere venire tentaverit... potestatis honorisque
sui careat dignitate. (Bullarium ordinis prsedicatorum, t. I,
pag. 3, editum Romge 1729.) Quae formula occurrit etiam in
alia constitutione. (Ibid., p. 7.)
VI. Gregorius IX, creatus pontifex anno 1245. — In impera-
torem Fredericum II depositionis sententiam pronuntiavit,
prout ipsemet sic testatur, in Htteris ad suum in Anglia lega-
tum cardinalem Othonem : « In eum excommunicationis et
anathematis sententiam duximus promulgandam...: omnes
qui ei fidelitatis juramento tenentur decernendo ab observa-
tionejuramenti hujusmodi absolutos, et firmiter prohibendo
ne sibi fidelitatem observent, donec fuerit vinculo excommu-
nicationis adstrictus. » (Conciliorum Coleti t. XIII, col. 1148.)
VII. Innocentius IV, creatus pontifex anno 1245. — In con-
cilio oecumenico Lugdunensi praefatum Fredei icum II depo-
suit (vide supra, sect. II, cap. iii). Item regi Lusitanige, ob
cujus socordiam religionis seque ac regni res periclitabatur,
coadjutorem imposuit. Item decrevit poenam depositionis ipso
facto incurrendam, contra principes quorum jussionibus ho-
micidia patrarentur.
VIII. BoNiFACius VIII, creatus pontifex anno 1295. — Ab ipso
I
PARS QUARTA. 209
edita csl cclebris buUa Unam sanctam, qua declaratur a spiri-
tuali aucloritate corrigendam temporalem si deviet. Nec eam
bullam revocavitClemens V; sed dumtaxat declaravit, vi hiijus
bulke, Gallicum regnum non magis aut aliter quam antea
Romano pontifici subjici. (Vide apud Bianchi, traduction Pel-
letier, t. II, p. 600 el seq.)
IX. Clemeks VI, creatus pontifex anno 1342. — Imperatorem
Ludovicum II deposuit. (Pighius, Uier. eccles. , 1. V, c. xiv et xv.
— Robertus Arboricensis, t. II, theor. 7 de utroque gla-
dio.)
X. Paulus II, creatus Pontifex anno 1464. — In Georgium
Bohemiffi regem, eo quod hseresim profiteretur, deposilionis
sentenliam pronunliavit. (Nauclerus, gener. 49. — Genebrard,
in Chronico.)
XI. JuLius II, creatus Pontifex anno 1505. — Regem Galliae
Ludovicum XII, anno 1512, excommunicavit, ct ipsis adhoe-
rentes suis dominiis lemporalibus privatos declaravit, si di-
ctam excommunicationem nihili facerent.
XII. Clemeks VII, creatus Pontifex anno 1525, depositionis
sententiam pronuntiavit contra Ilenricum VIII Angliae Regem.
XIII. Paulus III dictum Ilenricum, anno 1555, cilavit ad
comparendum Romae, sub poena excommunicationis et depo-
sitionis; anno vero 1558 eum regno privatum declaravit.
XIV. Pius IV, Navarrae reginam Joannam d'Albret, hsereseos
ream, ad comparendum Romae cilavit, sub poena privationis
regni sui ipso facto incurrendse, nisi obtemperaret. Falsum
autemest,quodasseruitBossuetius,RegemGalli3e Carolum IX
obslilisse, eo sensu quod ejusmodi Romani Pontificis potesta-
tem non agnovcrit (vide apud Bianchi, Traite de la puissance
ecclesiaslique, t. II, p. 725, Paris, 1857).
XV. Sanctus Pius V, constitutioiicsua Reguans iii ccelis, dici
25 fcbruarii 1569, depositionis sententiam pronuntiavit con-
tra Reginam Angliae Elisabeth. Simulque declaravit se id agcre
auctoritate sibi in Beati Pelri persona a Christo coUata.
m. 14
210 TRACTATUS DE PAPA.
XVI. Gregorius XIII praedictam sancti Pii V sententiam con-
firmavit.
XVII. SixTus V, die 9 septembris 1585, contra Henricum
Navarrae Regem (qui postea Henrici IV nomine GaHiae thro-
num occupavit) depositionis sententiam pronunliavit, eumque
necnon principem de Cond6 ad succedendum regi GaHiae inha-
biles declaravit.
XVIII. Gregorius XIV declaravit eumdem Henricum esse
haereticum relapsum et dominiis suis privatum; simulque sub
poenis prohibuit ne ipsi obedientiam ecclesiastici laicive praes-
tarent (vide Spondanum ad ann. 1591, n. 4).
Igitur sexRomani Pontifices sancto Gregorio VII anteriores,
et viginli duo subsecuti, id est, viginti octo, vel etiam plures
(non enim omnia documenta excussimus) in rem temporalem
societatem civiHum sibi jus aliquod vindicarunt *. Jam tali
facto quae vis inhaereat expendamus.
CAPUT IX
EX DICTA PBAXI ROMAHORUM POIVTIFICinii
MEniTO IMFEnTUR ECCI.ESI.« COAiPOTERE JUS Ilf REAI
TEMPOnAIiEH SOCIETATUU CIVILIUSI
Valet nempe iHatio, si per hujusmodi praxim Apostolica
Sedes dictum Ecclesiae jus apertissime docuerit, et haec ejus
doctrina erronea esse non possit. Atqui,
I. Docuit revera et apertissime professa est Sedes Aposto-
lica jus de quo agitur Ecclesise ac sibi competere. Nam qui
jus aliquod sibi practice vindicat et exercet, hoc ipso impH-
cile certum supponit ac aequivalenter declarat hocce jus suum
* Pius IX ut erroneam damnavit propositionem hanc : ff Ecclesiam vis infe-
rendee potestatem non habere, neque potestatem ullam temporalem directam vel
indirectam. » (Syllabi n° 2i; et litteris Ad Apostohcse, 22 augusti 1851.)
PARS QUARTA. 211
esse. Undc quilibct e supracitatis Romanis Pontificibus qui
dictam potestatem exercuerunt, simul apertissime docuit ac
publice professus est, talem potestatem Sedi Apostolica3 com-
petere. Nec tantum aequivalenter et practice ita docuerunt
Romani Pontifices, sed eliam expresse declarando sibi in Beato
Petro ejusmodi potestatem a Christo collatam fuisse; prout
videre est, verbi gratia, in duabus formulis depositionis a
sancto Gregorio VII contra Henricum Germanise regem pro-
nuntiatis. Item Gregorius IX deponendo imperatorem Frede-
ricum II, dicit expresse se id facere quatenus Dei in terris
vices gerens, et aiictoritate sua. Pariter Innocens IV, in con-
cilio Lugdunensi dicit : « Cum Jesu Christi vices teneamus
in lerris, nobisque in BeatiPetri aposloli personasit dictum :
Quodcumque Ugaveris. .. memoratum principem... omni honore
etdignitate... sententiando privamus. » Igitur revera docuit
Apostolica Sedes, id est, docuerunt Romani Pontifices, sibi ac
Ecclesia^ jus de quo agitur competere.
II. Ifec Sedis Apostolicae doctrina erronea ess nequit. Nam
si erronea foret, versaretur error circa dogma. Id non ne-
gavit Bossuet, siquidem de Romanis Pontificibus qui sibi
diclum jus vindicarunt dicere ausus est, eos veritati evan-
gelicae et antiquae traditioni repugnasse, ac populos in errorem
induxisse, nedum in veritate contirmaverint. Sane dogmatica
est quaestio haec : an Christus Ecclesiae ac Romano Pontifici
in rem temporalem principum jus auctoritatemque contu-
lerit. Jam vero, fatentibus gallicani systematis sequacibus,
errorem publice docere ac profiteri nequit series aliqua Ro-
manorum Pontiticum , licet (ut ipsi effutiunt) errare queat
unus aut alter Romanus Episcopus. Cum ergo ita docentem
habeamus, non unum aut alterum Papam, sed longam Ro-
manorum Pontiticum seriem, et quidem per plura continua
sa^cula, et ita unanimiter sentientibus totius orbis catholici
doctoribus, talis doctrina nequaquam erronea esse potest.
III. BossuETii OBjECTioKEs.— 1° Opponit Bossuct, etprolixe qui-
212 TRACTATUS DE PAPA.
dem, Romanos PontTTices non omnia quae fecerunt jure fecisse
(Operum t. XXXI, p. 572 et seq., edil. Lebel, 1817).
Respondetur id prorsus extra quseslionem vagari. Quis un-
quam somniavit Papam, si homicidium aliudve facinus pa-
tret (non enim impeccabilis est) jurepatrare? At quseslio est,
an series Romanorum Pontificum per plura continua saecula
sibi erronee vindicare possit potestatem aliquam, quatenus
sibi a Christo collatam, simul practice et expresse docendo
hancce potestatem sibi competere. Dicimus id nequaquam
contingere posse. Omnes enim fideles et quaelibet mundi Eccle-
sise, cum docente Romana Ecclesia convenire tenentur, ut ait
S. Irenseus, et de facto semper conveniunt. Proinde si docendo
erraret illa ecclesiarum cseterarum mater et magistra, totam
generaliter Ecclesiam secum in errorem traheret; et portae
inferi praevalerent. Confessus est ipse Bossuetius, a vera
Christi doctrina deficere nonposse Romanam Sedem; eo sensu
quod continua Romanorum Pontificum series errorem profi-
teri nequeat, quamvis (ut ipse opinatus est) unus aut alter
Romanus Ponlifex erronee sentire ac defmire possit. Cum
ergo, non unus dumtaxat aut alter Romanus Pontifex, sed
quam plures per plura continua ssecula dictam in temporalia
potestatem sibi tribuerint et jure divino competere docuerint,
ab ista praxi ad jus valet illatio.
2° Objicit Bossuet Romanos Pontifices, cum ejusmodi prin-
cipum depositiones pronuntiarunt , non obtinuisse omnium
approbationem, sed repertos synchronos qui vituperarent et
injustitise insimularint.
Respondeo cum clarissimo Bianchi : Bossuet aurait du nous
dire quelles sont les personnes dont Papprobation etait neces-
saire pour que ces sortes de depositions dussent etre reputees
legitimes. Ce qu'il y a de certain, c'est qu'elles ne furent bla-
mees alors par aucun catholique, et qu'aucun ne les taxa
d'injiistes. Si Bossuet pretend qu'elles auraient du etre ap-
prouvees par les schismatiques qui prirent le parti de Henri IV
PARS QUARTA. 213
et de Hcnri V contre les Papes saint Gr6goire VII, Urbain II et
Pascal II, ou par les gibelins qui se d6clar6rent pour Frederic II
contre TEglise romaine, ou par les hereliques d'Angleterre qui
refuserent obeissance au \icaire de Jesus-Ghrist pour recon-
nailre comme chef de leur Eglise un prince laique, et qui, a
la honte du genre humain, finirent par attribuer a une femme
Tautorit^ supr6me sur la religion et les choses saintes; il est
\rai qne les sentences papales contre les princes depos6s
n'obtinrent pas ces approbations, et qu'ils furentau contraire,
de la part de ces personnes, lobjet du blame le plus general
et le plus passionn6. Mais si de telles oppositions doivent faire
regarder comme injustes les actes pontificaux, il faudra par
la m(^me raison voir une injustice dans la condamnation ful-
minee contre les ariens par lant de conciles de TOrient et de
rOccident, contre les p61agiens par les conciles d'Afrique,
contreles nestoriens et les eutychienspar les conciles d'Ephese
et de Chalcedoine, en un mot contre les diverses heresies par
les conciles qui les ont combattues le long des siecles. Car
toutes ces condamnations rencontr^rent aussi les oppositions
les plus vives de la part des h6retiques qui en ^taient Tobjet
et de la part de leurs fautcurs. Mais quiconque a des yeux
voit tres-bien combien il serait absurde de pretendre que
la sentence du juge ne puisse etre regard^e comme juste,
a moins que le condamn6 et ses fauteurs ne la declarent
telle...
Bossuet, qui pense et qui fait de grands efforts pour prou-
ver que saint Gregoire YII est rinventeur du pouvoir papal sur
le temporel des rois et le premier qui en ait fait usage, ne
mentionne d'autres oppositions que celles qu'il croit avoir ete
faites aux sentences de deposition prononcees par ce Pape
(t. XXXI, p. 228 et suiv., edit. Lebel, 1817). Mais quels sont
les hommes qui firent ainsi opposition? Point d'autres que
ccux-Ia.m6me qui embrasserent le parti de Ilenri IV contre
saint Gregoire VII. Mais ces hommes, dc Taveu meme de
214 THACTATUS DE PAPA.
Bossuet, passent pour avoir 6t6 des heretiques et des schis-
matiques. — Fimporte, repond-il; car s'ils furent heretiques
et schismatiques, ce ne fut point pour avoir nie le pouvoir
papal de deposer l'empereur, mais seulement pour avoir
adhere a Tantipape dont Henri avait aide Tintrusion, et pour
avoir favorise des clercs simoniaques. (Neque obstat quod
hseretici ac schismatici habeantur qui Henrico favebant. Quae-
rendum enim est quo nomine haeretici aut schismatici essent.
Merito enim schismatici, etc..., t. XXXI, pag. 592, edit. Le-
bel, 1877.) Bossuet se trompe; mais supposons que son asser-
tion soit vraie. Ces heretiques et ces schismatiques passionn^s
pour le parti de Henri IV jusqu'a favoriser des simoniaques et
jusqu'a passer sous robeissance d'un antipape et cesser de
voir dans saint Gregoire VII le Pape legitime, devaient-ils faire
Taveu que ce meme Gregoire VII avait justement depose le
souverain, auteur de leur schisme monstrueux? Donnons au
raisonnement de Bossuet une forme qui fasse sauter aux yeux
Tabsurdite de sa conclusion : les schismatiques, aux yeux
desquels saint Gr^goire VII n'etait point le Pape legitime, ont
affirme que la d^position de Henri par ce Pontife fut injuste
et nulle; donc cette deposition fut r6ellement nulle ct in-
juste. Avec un pareil raisonnement, on prouverait Tinjustice
de toutes les sentences que FEglise a prononcees contre les
heretiques.
S'' Objicit Bossuet a multis theologis, Papse potestatem re-
ges deponendi propugnantibus, restringi jus illud ad solas
religionis causas : proinde ab his saltem theologis merito
allegari non posse omnes ejusmodi depositionum Pontificias
sententias; cum plures non ob religionem, sed alia de causa
latae fuerint.
Primo^ debuisset Bossuetius aliquam citare hujusmodi
sententiam, quse ob aliam quam reHgionis causam prolata
fuerit. At nullam prorsus indicavit. Sane si recenseantur ce-
lebriores ejusmodi depositorum principum causse, compe-
PARS QUARTA. 215
rietur ipsorum quemlibet, aut schismati adhsesisse, aut
impedivisse ne Sedes Apostolica spiritualem auctoritatem
suam exerceret, aut cleri et catholicorum persecutorem
fuisse, aut hiEreseos fautorem, vel etiam publicum defen-
sorem. Ejusmodi sane duo Henrici Germaniae, duo impera-
tores Frederici, Henricus VIII Angliae Rex, et quae ipsi suc-
cessit Elisabeth, necnon Ilenricus IV, antequam haeresim
ejurasset etGalliae thronum ascendisset. Ad Childericum quod
attinet, cui Summus Pontifex Pipinum substituit, nequaquam
id peractum ex causa religioni extranea. « Et quand les Fran-
Qais, inquit cardinalis Duperron, r^solurent de destituer
Childeric et mettre Pepin en son lieu, encore que la raison
pour laquelle ils voulaient 6ter Childeric fut son impertinence
et sa stupidite; n^anmoins, d'autant qu'elle touchait la reli-
gion par accident, a cause que rimbecillite de Child6ric met-
tait la France en danger de perdre la religion chretienne par
l'invasion des Sarrasins qui avaient occupe toute PAfrique et
TEspagne et ravag6 d6ja par plusieurs fois la France; et d'ail-
leurs qu'il s'agissait de rabsolution d'un serment en mati^re
de conscience, ils ne voulurent jamais faire Fhommage a
P6pin que le Pape ne les eut absous, etc... » (Harangue, p. 25,
6dit. de Paris, 1615.) Ubinam ergo papales depositionum sen-
tentiae ob aliam quam religionis causam?
Secimdo^ quod aliqui doctores Papae jus tribuerint reges de-
ponendi eliam ob aliam quam religionis; verbi gratia, ob pu-
blicae utilitatis causam , id privata ipsorum opinio fuit , e
Parisiensi, ut videtur, Facultate orta. Sic nempe Parisiensis
doctor Almain : « Dicit doctor (id est Okam) quod Papa po-
test imperatorem deponere in duobus casibus : primo pro cri-
mine pure spiriluali, ut esl haeresis ; secundus quando iUi ad
quos spectat jure ordinario sunt negligentes ipsum deponere;
unde dicit doctor (III part. dial. ii lib.), quod universaUler si
negligat judex saecularis exercere jurisdictionem laicam pro
loco et tempore, devolvilur poteslas exercendi ad judicem
216 TRACTATUS DE PAPA.
spirilualem : ergo ubi ad quos spectat imperatoris depositio
non possunt auferre vel negligunt, devolvitur potestas aufe-
rendi ad summum Pontificem. (Jac. Almain, de Potest. eccL et
lak.., q. n, ad cap. vm doctoris Okam.) Unanimis autem fuit
doctorum sentenlia jus Romano Pontificiin temporalia regum
tribuens quoties id ex-poscit tuendge religionis necessilas. Hac
sola, quae unanimis fuit, nitimur; nec erat cur Bossuel de
altera mentionem faceret.
SECTIO IV
ARGUMENTUM E CONSTANTI EGGLESIA PRAXI
Jam sectione secunda vidimus quae fuerit conciliorum, et
sectione lei tia qute Cuerit Romanorum ponlidcum doclrina et
praxis. Sed praeter documenta ibi adducta, extant alia multa,
quae constantem exhibent Ecclesiae praxim sibi jus vindicandi
in rem temporalem elatuum. Igitur pro quiestionis gravitate,
hic relexemus chronologicam ejusmodi factorum synopsim,
ab Ecclesiae incunabulis ad recentiora usque tempora pro-
tractam; ita tamen ut jam superius allegata facta, suo loco
memoremus dumtaxat; alia vero insuper vera esse breviter
demonslremus. Ex qua postmodum synopsi chronologica
dictam Ecclesiae in temporalia potestatem inferemus.
CAPUT I
SinVOPSlS CHROMOLOGICA
Propositio 1\ — Saeculo /, dictam in temijoralia potestatem sibi
vindicavit sanctus Paulus apostolus.prohibendo nechristiani lites
suas ad injidelium tribunalia deferrent. — Norunt omnes illam
apostoli Pauli prohibitionem. Nec minus notum ejusmodi
constitutum jam inde in generalem Ecclesiae legem et praxim
transiisse. Narrat sanctus Augustinus quam onerosum sibi
218 TRACTATUS DE PAPA.
foret hocce lites judicandi officium. Et in concilio Carthagi-
niensi IV ita sancitur : Ne catholici apud infideles causas pro-
ponant. (Mansi, appendix ad concilia sseculi sexti, t. VIII,
p. 1218.) Porro ita sanciendo, Ecclesia in rem temporalem
slatuum sibi jus aliquod vindicavit. Taii quippe decreto, po-
testatis laicae tribunalia quoad fideles supprimebat, et alia
instituebat. Unde, ad Christum conversa tota gente aliqua,
gentis illius rex praerogativam lites inter subditos dirimendi
amisisset.
Objicies l^ — Jam antea de jure naturali Christianis licebat
Caesaris tribunalia non adire, et lites suas per arbitros com-
ponere : ergo dicta lex ecclesiastica nihil immutavit quoad
laicam potestatem.
Respondeo. — Antea licebat quidem fidelibus dicta tribu-
nalia non adire; at simul licebat adire. Lata autem dicta lege
ecclesiaslica, jam non licuit. Ergo ingens e contra intervenit
quoad laicam potestatem immutatio. Nam secluso dicto eccle-
siastico decreto, plurimas christianorum lites, eorum nempe
qui maluissent Caesaris tribunal adire, laica potestas de facto
judicasset, et dejure judicare potuisset. At post editamlegem
ecclesiasticam, de facto ad ipsam nullae delatae sunt christia-
norum causse; aut si paucae quaedam, eorum dumtaxat quos
Ecclesia ob id sinu suo ejiciebat. Insuper has etiam paucas
jure non judicavit, cum litigantes sine gravi peccato ejus judi-
cium requirere non potuerint.
Propositio 2\ — Potestas excommunicandi^ quam initio et
semper habuit Ecclesia^ secum involvit aliquam in temporalia
potestatem. — Certum estjEcclesiae competere, quoad christia-
nos omnes, excommunicandi potestatem. Atqui ex illa po-
testate necessario sequitur posse regem aliquem ab Ecclesia
indirecte deponi. Nam si Romanus pontifex sub excommuni-
catione prohibeat ne tali regi, religionis catholicae ruinam
molienti, ejus subditi obediant, hoc ipso rex iste potestate sua
regia privatus remanebit. Hocce argumentum simplicissimum
PARS OUAm. 219
ut effugeret Bossuetius, multum extra quaestionem vagatus
est. « L'auteur de la D6fcnse, inquit Bianchi, admet que
l'Eglise peut exercer directement son pouvoir spirituel sur les
mauvais princes en les excommuniant et les s6parant de la
socict6 des fidcles et de la participation aux choses saintes, et
que c'est en cela que la puissance sacerdotale peut d^ployer
sa force pour punir les princes pervers et apostats de la vraie
religion. (Defensio, t. I, part. II, 1. V, — alias lib. I, sect. ii,
cap. XXI.) Mais il nie quece pouvoir spiriluel puisse s'etendre
indirectement au temporel des princes; et pour le prouver, il
emploie neuf chapitres entiers a etablir que Texcommunica-
tion n'emporte pas avec elle la separation de la societ6 civile
pour ceux qu'elle a frapp6s, et qu'elle ne leur enleve rien de
leurs domaincs temporels (ibicL, c. xxii-xxx), ce que nous lui
accordons volontiers. Mais il fait voir en raisonnant ainsi
qu'il n'a pas compris le sens de la question. » (Bianchi traduit
par Peltier, Traite de la puissance ecclesiastique, i. I, p. 555,
Paris 1 857 . ) Nimirum qua^stio est an excommunicatio effectum
protlucat,ex quo postea, ob connexitatem quamdam, sequitur
principis exauctoratio. Porro excommunicatio a summo Pon-
tifice pronuntiata contra eos qui in posterum alicui regi
hsereseos fautori obedientiam prseslabunt, revera ejusmodi
effectum producit; videlicct generalem populi dctermina-
tionem qua regem illum omnes rejiciunt, obedientiam ipsi
denegando, ne excommunicationem incurranl. Et hoc modo
a papa deponi posse regem confessus est Joannes de Parisiis.
Is nempc licct regalis potestatis propugnator acerrimus, et
quamvis pro Philippo rege conlra Bonifacium VIII scripserit
(teste du Boulay , Hist.universitatis Paris., t .IV, ad annum 1 505 ),
sic habet in suo tractatu De potest. reg. etpapal., c. xn : « Si
esset hiereticus (rex) et incorrigibilis et contemplor ecclesias-
tica3 censurte, posset papa aliquid facere in populo, unde
privaretur ille saeculari honore et deponeretur a populo
excommunicando scilicet omnes qui ei ut domino obedirent;
220 TRACTATUS DE PAPA.
et sic populus ipsum deponeret , et papa per accidens. »
Propositio 3*. — Initio sxculi IVdictam Ecclesias in temporalia
potestatem testantur concilium Eliberitanum anni 305, et conci-
lium Arelatense anni 314. — Anno 305, a concilio Eliberitano
primo, canone 56, decretum est in liunc modum : Magistratum
vero uno anno quo agit duumviratum, ijrohibendum placuit ut
se ab Ecclesia contineat. — Isti duumviri per annum prseponi
solebant municipiis et coloniis llomanis. Quod munus, utpote
tunc temporis aliquod praevaricationis periculum secum
trahens, Eliberitani concilii Patres jusserunt a fidelibus non
exerceri; quod si exercerent eos toto tempore ecclesiastica
communione privari. Jam vero Patres illi sibi jus tribuendo
quaedam civilia munia interdicendi, ut animarum saluti con-
sulerent, hoc ipso jus aliquod in rem temporalem societatis
civilis sibi vindicarunt. Postea vero visum est permitti posse
supradictum munus, dummodo tamen dicti magistratus ita
illo fungerentur, ut in disciplinam ecclesiasticam nihil detri-
menti redundaret.
Anno quippe 314 concilium Arelatense, canone septimo,
de prgedictis duumviris seu prsesidibus, ita decrevit : « De
prsesidibus qui fideles ad praesidatum prosiHunt, plajcuit, ut
cum promoti fuerint litteras accipiant ecclesiasticas commu-
nicatorias; ita tamen ut in quibuscumque locis gesserint, ab
Episcopo ejusdem loci cura de illis agatur, et cum coeperint
contra disciplinam agere, tum demum a communione exclu-
dantur. h Igitur Arelatenses patres sibi jus adscripserunt
magistratus adigendi sub excommunicationis poena, ad geren-
dum certo modo munus suum ; id est, eo modo ex quo non
sequeretur religionis detrimentum. Quod quidem Ecclesiae
jus rem temporalem statuum plane attingit. Sane si hodie
Pius Papa IX sub excommunicationis poena decerneret, ne
ullus in Gallia catholicus, judicis munus exercendo, quasdam
hodierni gallicani codicis leges, religioni adversantes, appli-
caret, hoc ipso ad dimittendum munus suum multos magis-
PARS QUARTA. 221
Iratus adigeret. Non enim paleretur gubernium dictas leges
non applicari; et applicare renuentes exauctoraret. Sic autem
agendo, Pius IX societatis civilis rem temporalem attingeret;
neque ullus id negarct, sed quamplurimi furihundis clamo-
ribus in crimen verterent. I'orro id ipsum icquivalenter
ineunte saeculo IV peractum ; a concilio scilicel Eliberitano,
quoddam civile munus omnino interdicente; et ab Arelaten-
sibus patribus, gerendi ejusdem muneris modum quemdam
prohibentibus.
Phopositio 4^ — A sasculo IV usque ad XI per discipUnam
pxnitentiae publicae, aliquam in temporalia potestatem Ecclesia
sibi vindicavit . — Thesis hujusce probationem, desumimus e
manuscripla dissertatione gallica, jam pluries citata, quse sic
habet.
« Toute la these se resume dans les points suivants, que
nous allons prouver: 1° Quoique les fidcles se soumissent
quelquetbis librementetpar devotion a la penitcnce pubiiquc,
la loi ecclesiastique y obligeait et y soumettait d'autorite les
chretiens qui s'etaient rendus coupables de cerlains crimes.
2'' La penitence publique, tant celle de devolion que celle qui
6tait imposee^d^autorite, emportait pour toujours la privation
de toutes les cbarges civiles et militaires. 5'' Cette discipline
de rEglise atteignait les rois et les princes commc tous les
autres chretiens. 4*^ Elle est un exercicedu pouvoir de TEglise
siir le temporel des societes civiles.
I. Dans la discipline en vigueur depuis le quatrieme siecle
jusqu'au onziemc, la p6nitence publique etait imposee d'auto-
rite par FEglise a ceux qui avaient commis certains crimes
publics. — On sait de quel poids est rautorite de Jean Morin
dans cette matiere, et quelles savantes recherches il a faites
sur les qucslions qui concernent la penilonce publiquo. Voici
cominent il s'exprime relativement au pdint qui nous occupc:
Quumpeccatum erat publicum^ ad poeniteutiam publice agendam
peccatores excommunicatione et ouininwda ab ecclesia expulsione
222 TRACTATUS DE PAPA.
cogebantur. At ciim peccatum erat occultum, poenitenti8s publicas
actio erat spontanea, hoc est, ad eam cogi non poterant ulla
excommtmicatione^ aut sacramentorum publica denegatione. (De
sacram. poenitentiae, 1. V, c. xvii, n. 7, edition de Bruxelles,
1685, pag. 298.) Morin ajoute que, vers le huitieme siecle, on
voit frequemment Tautorite royale preter a PEglise Tappui du
bras seculier pour forcer a la penitence publique ceux qui s'y
trouvaient oblig^s par les canons: Regnantibus.., Carolovingiis
passim auctoritate regia per Germaniam, Italiam et Galliam
peccatores publici ad po^nitentiam publice agendam coacti sunt,
ut libro septimo demonstrabimus . Ante illa sdecula sola auctorl-
tate spirituali, sacramentorum scilicet denegatione aut etiam ab
Ecclesia expulsione ad eam agendam cogere mos fuerat. (Ibid.,
n** 8.) Quant aux monuments qui constatcnt cette legislation
de PEglise, ils sont si nombreux qu'on en remplirait des vo-
lumes. Contentons-nous d'en citer quelques-uns. Le concile
de Mileve,de Pan 416, auquel assista saint Augustin,s'exprimc
ainsi dans le \T canon : Placuit ut secundum evangelicam ct
apostolicam disciplinam, neque dimissus ab iixore, neque dimissa
amarito, alteri conjungantur : sed ita maneant aut sibimet re-
concilientur. Quod si contempseinnt, ad poenitentiam redigantur.
In qua causa legem imperialem petendam. (Collect. conc. de
Coleti, t. III, page 584.) Le savant J. Morin pense que cc
canon est le premier exemple du recours au bras seculier
pour forcer a la penitence publique, attendu que saint Augustin
avait professe auparavant Topinion que les heretiques ne
doivent pas ^ive contraints par des amendes et des peines cor-
porelles a retracter leurs erreurs, opinion qu'il changea lors-
qu'il vit les Donatistes quitter le schisme et revenir a rortho-
doxie par la crainte de ces peines. (Morinus, De sacram.poenit.,
1. VI, c. XX, n. 4.) L'an 650, les eveques des Gaules, reunis en
grand nombre a Reims, firent contre les incestueux le canon
suivant, qui est le 8^ : D^ incestis conjunctionibus : si quis infrn
praescriptum canonibus gradum incestuoso ordine cum his perso-
PARS QUARTA. 223
nis quibm a divinis regulis prohibetur se conjunxerit, nisi pceni-
tentiam sequestratione testentur^ communione priventur ; et neque
m palatio militiam, neque agendarum causarum licentiam ha-
beant. Et quando pr3edicti incestuosi se conjunxerint^ episcopi
seu presbyteri in quorum dio^cesi vel pago actum fuerit^ regi vel
judicibus scelus perpetratum annuntient : ut cum ipsis denun-
tiatum fuerit^ se ab eorum communione aut cohabitatioiie se-
questrent. Et res eorum ad proprios parentes perveniant, sub ea
eonditione ut antequam sequestrentur^ per nullum ingeiiiumy
neque per parentes., neque per emptionem, neque per auctori-
tatem regiam^ ad proprias perveniant facultates, nisi prxfati
sceleris separatione p(£nitentiam fateantur. (Coleti, CoU. conc,
t. VI, pag. 1434.) Ainsi les coupables dont il est parle dans ce
canon etaient excommunies et prives de leurs biens ; et tant
qu'ils ne s'etaient point separes et soumis a la p^nitence ca-
nonique, ils ne pouvaient point recouvrer ces biens, meme en
les achetant; il 6tait interdit a leurs parents de les leur
livrer, et rautorite royale ne pouvait pas elle-m^me les leur
faire recouvrer. L'an 461 , le premier concile de Tours faisait
les deux canons suivants : Homicidis penitus non communican-
dum, donec per confessio7iem poenitentix ipsorum crimina diluan-
tur (canon 7"). Si quis vero post acceptam poeriitentiam sicut
canis ad vomitum suum, ita ad sxculares iUecebras^ derelicta
quam professus est pxnitentia^ fuerit reversus, a communione
Ecclesias^ vel a convivio fidelium extraneus habeatur, quo facilim
et ipse compunctionem per hanc confmionem accipiat, et alii ejus
terreantur exemplo. (Can. 8, Collect. concil. Coleti, t. V, p. 76.)
II ne sera pas hors de propos d'avertir que Pexpression agere
poRnitentiam dans les canons des Peres lalins 9'entendait de
la penitence publique. Morin le prouve ex professo dans le
chapitre vii* du IV' livre de son ouvrage. Ce chapitre est ainsi
intitule : Cum in latinorum Patrum canonibus aut scriptis ad
pxnitentiam monentur, urgentur aut damnantur criminum rei^
poenitentia publica intelligitur.
224 TRACTATUS DE PAPA.
U est donc incontestable que rEglise a oblige certains pe-
cheurs a la penitence publique, d'abord en les excommuniant
s'ils ne s'y soumettaient pas, plus tard en invoquant meme le
bras seculier pour les y contraindre. Voyons maintenant les
effets temporels qu'entrainait inseparablement la penitence
publique.
II. La penitence publique, tant pour ceux que les canons y
obligeaient que pour ceux qui se Timposaient volontaire-
ment et par devotion, emportait la privation perpetuelle de
toutes les charges civiles et militaires. — Citons d'aboj^d Tau-
torite de Morin. II pose ainsi sa these :
Militix et negotiorum secularinm exercitium^ matrimomi in
conjuyatis usum, in non conjuyatis contractum^ publice quacum-
que de causa pxnitentibus... a sxculo quarto ad octavum inter-
dicta fuisse (1. Y, c. xxi, edit. de Bruxelles, p. 307).
Le meme auteur, en parlant de ces etfets de la penitence
publique, s'exprime ainsi : Stupenda illa pQduitentix publicae ad-
juncta multiplicia quidem sunt, sed in duo capita facile colliyi pos-
sunt. Prius est matrimonii quoad torum attinetperpetuaseparatio^
et mortuo conjuye^ ne altero matrimonio junyantur severa inter-
dictio. Posterius^ amiUtia seculari cui antea vacabant, hoc estab
officio seculari... ut militia bellica^ mercimonia^ forenses causx^
judicia civiUa, et ejusmodi^ perpetua cessatio, non tantum eo
tempore quo pocnitentiam ayebant. Exc nisi testatissimis aucto-
ritatibus demonstrarentur^ incredibilia plane et merito videren-
tur. Sed testimoniis adeo evidentibus, fi^equentibus et auyustis
fulciuntw\, ut nulla vel tenuissima dubitationis umbra superesse
possit. (Ib., c. xvui, p. 501.)
On voit que Morin, accoutume a considerer TEglise au point
de vue du gallicanisme, c'est-a-dire comme une puissance
tellement releguee dans la sphere du spirituel qu'elle n'ait
pas a se meler de regler en rien la vie temporelle et civile,
etait dans la stupeur en voyant cette meme Eglise, a partir
du quatrieme siecle, atteindre par sa discipline les affaiies
PARS QUARTA. 225
civiles les plus capitales. Sa stupeur en cette rencontre ne fait
que donner plus de prix a son t6moignage. Voici quelques-
unes des-autorites qui Tont convaincu. Le Pape saint Sirice,
dans sa lettre a Himere, eveque de Tarragone, Tan 585, s'ex-
prime ainsi : De liis vero non incongrue dilectio tua apostolicam
sedeni credidit consulendam, qui acta poenitentia, tanquamcanes
ac sues ad vomitus pristinos et ad volutabra redeuntes, et mi-
litise cingulum^ et ludicras voluptates et nova conjugia^ et inhi-
bitos denuo appetivere concubitus. Quorum professam inconti-
nentiam, generati post absolutionem fiUi prodiderunt. De quibus,
quia jam suffugium non habent pcenitendi, id duximus decer-
nendum, ut sola intra ecclesiam fidelibus oratione jungantur,
sacrae mgsteriorum celebritati quamvis non mereantur intersint :
a dominicx autem mensx convivio segregentur, ut hac saltem
districtione correptiy et ipsi in se sua errata castigent, et aliis
exemphim tribuanty quatenus ab obscoenis cupiditatibus retra-
hantur. Quos tamen (quonuim carnali fragilitate ceciderunt) via-
tici munere cum ad Dominum coeperint proficisci, per commu-
nionis gratiamvolumus sublevari. Quam formam et circa mulieres
qux se post ponnitentiam talibus pollutionibus devinxerunt, ser-
vandam esse censemus. (Collect. concil. Coleti, t. II, p. 1214.)
— L'an 538, le troisieme concile dOrleans disait dans son
25" canon : Si quis poRnitentiae benedictione suscepta ad sxcula-
rem habitum miUtiamque reverti praesumpserit, viatico concesso
usque ad exitum excommunicatione plectalur. (Coleti, t. V,
p. 1280.) — L'an 452, le second concile d'Arles sanctionne
une discipline encore plus severe dans son 2P canon : Poeni-
tens qu3ecumque defuncto viro alii nubere praesumpserit... cum
eodem ab Ecclesix liminibus arceatur. Hoc etiam de viro in poeni-
ientia posito placuH observari. (Coleti, l. V, p. 5.) — L'an 540,
le premier concile de Barcelone parloit ainsi de la penitence
publique : PcEnitentes viri tonso capiteet religioso habitu utentes^
jejuniis et obsecrationibus vitx tempus peragant (can. 0). Ut
poeniteutes epulis non intersint nec negotiis operam dent (can. 7,
III. 15
%
Coloti, t. V, p. ir>Ol), — U secoiul conoilo dn nu^mc liou,
Tan M^O, ilisail djuHson V canon : Ni </<o Iwmninm utmmiue
scxus iHrnitcutiiV ht'Ui'dic(ionm vxiutnulo u sucmloti' iwnriw-
riuty ('t ud tmruu eouuuhiu snoutt' truusicriut,,, ub homiuum
euthoHconm vommuuiout^ siut sfiuiruti,., (C.oU^li, loui. Yl,
I», irvlO.) — Vi\\\ 410, lo \\\\H^ sainl liNon tVnvait i^i Hns-
liquc, iNvonnt^ do Narhonnt^ : Coutrurium est omuiuo errlesias-
ticis rctiulis post lucuitcutiiv uctioucm rcilirc uil militium snru-
lurcm, A cos loinoi|;nagos, nn*il sorail innlilo tlo uinlliplitM .
noua joitnlrons roxplicaliou plus t^lonilno do cotto disciplnu'
qu*on Irouvo au chap. \v ilu liviH> dc Tmi ct fuha lucuitcutiu,
ouvcago qno los ancions anttnu's ont conhuno do ciloc sous lo
uon\ (io saint An^nstin : lu his omuibus ilolcus uut snrulum
d(^diu(iuuty uut sulttm illu ifUik' siuc udmistiouc mult uou suut
utlmiuistratiU «^ mcrcutmi ct militla, et alUi tiu» utt^utibussmn
nochu, ut admiuistrutioues stecularium liotcstutumy uki hisuia
tur cx obciUcuti^ liccntiUs., Abs^tiucut a multis Ucitis qui i><r
Ubt^tutt^m urbitrii commisit illicitu. Smper offcnU hconwutcm
et cortii^^ coutritioncmy ctc... (\\n\d Mocinnu», dc Pouit.y oilit.
Bruxollos, \\ 50*J.)
0\Hait chose si certaino au septiiNuie sit>cie que la luNuitonco
|>ublique, tanl collo qui tMait inq>ostS> (i*autoritiS par rfii»lis('
pour los piH^hiVs pnhlics, quo collo qu\>n rocovait lihrouioul
et par dovotion, onipoctait jusqn'a la lin ilo la vio la privaliou
de toutes h>s chargt^s civiles et militaiiH>s, que h> n>i d*Ks-
l^ne Vamha ayant voulu, eu 08 1, so niettre an uomhiH> iKs
pt^nitents» liut, i\ cause dos hus tHYh^iastiques»soiltVmottiv dn
gtnivornomont ile ses Rlats : Cum (iKfom, tUl Morin (I. \\ c, xxi,
n, vO» cx rctjuUs ccclcsiusticis uccfssc cssct uijt^itt^m iHruitcutuim
pubUcam mHitii» S3cculan crtWimv, iiK^c rex potmtissimus, uni-
vm^qut? Uisimm ct Gaftm Karbouemis dommus, numus cri-
miuh quod coijnitum sit comciusy rctino sc ubdicut, ErviyimH
principc^n sibi successorcm crujit. tonsusiiuc ct pivnitr^''- ^"^}*u
mtiutu^ pocniti^ntiam suscipit.
PARS QUARTA. 227
III. La discipline de la penitencc publique n'admettait au-
cune exception pour les rois. Cette hypoth^se contraire est
denuee de tout fondenient. Les lois de lli^glise sur la peni-
tcncc publique sont couQues en des termes qui comprennent
tous les cliri^liens. Pour admettre que rEglise a fait une ex-
ception en faveur des rois, il (audrait que cette exception fut
express^ment formulee. Les gallicans chercheraient en
vain cette exception ; ils n'en trouveront pas le moindre ves-
tige. Ce seralt^ dit Bianchi, bien mal jiifjer de resprit qui ani-
mait rEglise, surtout pendant les premiers sidcles, qiie de s'ima-
qiner qu'elle ait etabli le remede de la penitence publique pour
les fautes des simples fideles et non pour celles des princes^
comme si la dignite mondaine de ces derniers etait quelque chose
de plus precieux a ses ycux que le salut de leur dme. Le meme
auteur fait ensuite observer que la penitence publique,
malgre ses rigueurs, etait bien moins terrible que la peine
de rexcommunication dont TEglise n'usait qu'a la derniere
extremite, c'est-a-dire lorsque les pecheurs refusaient de se
soumettre a la penitence publique, ou qu'apres I'avoir accom-
plie ils retombaient dans leurs premieres fautes. L'Eglise au-
rait donc traite les princes bien plus rigoureusement que le
reste des chretiens, puisqu'elle n'aurait employe pour les
corriger que la peine extreme de rexcommuiiication, tandis
qu'avant de trapper dece terrible coup les autres fidcles, elle
aurait essaye de les guerir sans l(}s separer de son sein.
(Bianchi, 1. lil, g 11, t, I, p. 456.) Rien dans les monuments
ecclesiastiques n'autorise rhypothese d'une exception par
rapport aux princes chretiens quand il s'agit des lois disci-
pUnaires de la penitence publique. Ces monuments consta-
tent, au contraire, comme nous le verrons plus bas, que ces
lois elaient regard^es comme applicables aux souverains, et
qu'on les leur a reellement appliquees. Concluons.
IV. Par la discipline de la penitence publique, TEglise a
exerce un pouvoir sur ie temporel des societes civiles. — En
228 TRAGTATUS DE PAPA.
effet, c'est un droit inconteslable de rEglise, droit inh^rent
au pouvoir des clefs, d'imposer des penitences publiques aux
chretiens de toute condition qui se sont rendus coupables de
peclies publics. 11 est certain qu'elle a exerce ce droit depuis
le quatrieme siecle jusqu'au onzieme, et par consequent de-
puis que les princes devenus chretiens se sont soumis au joug
de revangile. D'autre part, c'est un fait non moins incontes-
table que la penitence publique emportait la privation per-
peluelle des charges civiles et militaires. Or, priver a perpe-
tuite des citoyens de leurs charges civiles et mililaires, c'est
evidemment exercer un pouvoir sur le temporel de la societe
civile. Donc TEglise a juge qu'elle avait un v6ritable pouvoir,
quoique indirect, sur le temporel des Etats. Nous disons poii-
voir indirect, en ce sens qu'elle ne privait ses enfants des char-
ges civiles et militaires qu'en les soumeltant a une expiation
incompatible a\ec ces charges.
Vouloir echapper a cette conclusion en disant, comme le
fait Bossuet, que la penitence publique n'elait imposee qu'a
ceux qui le voulaient bien, c'est avoir recours a une contre-
verite. Nous avons montre que les lois de FEglise obligeaient
rigoureusement et en conscience certains pecheurs a la peni-
tence publique, et les excommuniaient s'ils ne s'y soumet-
taient pas. Ils n'etaient donc pas libres.
Propositio 5\ — Anno 491, Euphemius, Constantinopolitanus
Episcopus, sibi jus vindicavit Anastasium in imperatorem non
agnoscendij antequam orihodoxam fidei professionem emisisset.
— Eutichianae scilicet haeresi Anastasius adhseserat. Quapropter
cum ipsi ab imperatrice Ariadne ac senatu dignitas imperialis
delata est, noluit Euphemius Episcopus eum in imperatorem
agnoscere, nisi haereseos suspicionem orthodoxa fidei profes-
sione diluisset. Factiim testantur historici tres, Victor Tuno-
nensis, Eviigrius, et Theodorus Anagnostes; quos in hunc
modum citavit cardinalis du Perron (Harangue au tiers elat,
p. 18, edit. de Paris, 1515) : Anastase, presse par Veveque de
PARS QUARTA. 229
Constantinople, fiit contraint de promettre par icrit de ne rien
attenter de sinistre contre la foi apostolique et le concile de
Chalcedoine. (Victor Tun. in Chronico a Scaligero edilo.) Vim-
p^ratrice Ariadne, voiilant faire vestir rhabit imperial ci Anas-
tase, reveque Euphemius ny voulut jamais consentir qu^il ne
lui eut auparavant livre une profession ecrite de sa main. (E\a-
grius, Hist. eccL, lib. IH, cap. xxxii.) Anastase, aijant ete de-
clare enipereur par rimperatrice Ariadne\ Veveque Euphemius
lui resistUy rappelant heretique et indigne de commander aux
chrStiens, xal twv ypia-uvwv avaHbv. Neanmoins rimperatrice et
le senat^ trainant par violence Euphemius^ sefforcerent de le
contraindre; mais il n'en voulut jamais rienfaire^ quil neut tirS
de lui une profession par 4crit (Vembrasser la doctrine du con-
cile de ChalcMoine. (Theod. Anagnos., 1. II, Collectan., Eist.
eccles.)
Igitur sibi jus vindicavit Euphemius obedientiam in hoc
casu recusandi, tum imperatrici, tum senatui, tum noviter
electo imperatori Anastasio; etlicitum sibi exislimavit dictum
Anastasium in imperatorem non agnoscere, ob periculum rei
catholica} imminens si vir haerelicus Orientem regeret.
Objicies 1°. — Erravit Euphemius id juris sibi tribuendo.
Respondeo. — Qusestio hic non est, erronea necne fuerit
persuasio diclum jus ecclesiasticse potestati attribuens. Sed
quaestio est, an talis persuasio de facto extiterit et in praxim
redacta sit. Porro certum omnino factum. Ab ejusmodi aulem
factis, generalem Ecclesiae praxim constituentibus, legitime
ad jus fiet illatio. '
Objicies 2°. — Forsan imperii leges, prout tunc vigebant,
ad validam imperatoris electionem nccessarium fecerant
Episcopi Constantinopolilani consensum. Qua stante hypo-
thesi, allegatum factum nihil probaret ; siquidem non egisset
Euphemius ex ecclesiastico, sed ex civili jure suo.
Respondeo.—^i leges imperii Constantinopolitanum prae-
sulem sic erexissent in magrmm electorem, a cujus nutu quae-
230 TRACTATUS DE PAPA.
libet imperatoris electio penderet, de tanta prcerogativa crebra
occurrerent historica documenta, et ipsa in singulis impera-
torum electionibus usos Constantinopoleos praesules fuse his-
torici enarrarent. Notissimum insuper forei imperiale decre-
tum, quo dicta Episcopalis sedes hoc insigni jure exornata
fuisset. Porro de tali praerogativa ne vestigium quidem monu-
menta historica exhibent. Caeterum objectionem istam, iitpote
aperte absonam, urgere non solent Gallicani systematis pro-
pugnatores; sed ad sequentem confugiunt.
Objicies 5"^. — In \im legum imperialium tunc vigentium,
imperiali dignitati obstabat ha^resis. Ergo Euphemius, non
ecclesiastico, sed Caesaris jure nixus restitit.
Respondeo. — Si hsereticis ad imperialem thronum viam
interclusisset sola lex Coesarea, quod Csesar edixerat, poterat
Csesar revocare. Igitur imperatrici Ariadnse ac senatui Anas-
tasium in imperatorem eligentibus, ad frangendam Euphemii
resistentiam non opus fuisset nisi hoc solo dicto : Etiamsi
Anastasius haereticus sit, prout tu contendis, valet electio;
quia nos praecedentium imperatorum legem, valori obstan-
tem, revocamus. Statimque Euphemius, si revera ob solam
dictam Csesaream legem restitisset, novo imperatori, licet
haeretico, obedientiam praestilisset. Cum prgesto esset tam
facile concordise medium, cur res aliter componi non potuit
quam coacto Anastasio fidei professionem ab Euphemio postu-
latam emittere? Inde sane quod Euphemius non ex lege Cce-
sarea, sed ex lege Christi, jus suum, immo et officium puta-
vit, hsereticum virum in imperatorem non agnoscere, et ne
agnosceretur toto nisu obsistere.
Objicies 4^ — Etiam juxta ultramontanse doctrinse placita,
causa hsec e majoribus fuit, Romano Pontifici reservatis; ac
proinde non nisi mandante vel saltem annuente Romano an-
tistite, jure potuisset Euphemius novo imperatori dicto modo
resistere. Quod autem fecit illicite, curandum non est.
Respondeo. — Unde habes, proprio marte id egisse Euphe-
PARS QUARTA. 231
miuni, el non collatis prius cum Romana Sede consiliis. et
annuente ac exhortanle Romano Pontifice? Nam quandoque
Sedes Apostolica ulilius reputat, quae in nonnuUis regionibus
peragonda sunt, non per seipsam immediate injungere, sed
per eiusdem regionis Episcopos. De quo insigne occurrit
exomplum inverbis, a Gelasio Papa ad hunc eumdem Euphe-
iniuni, anno 492, directis, de expungendo e dypticis Acacii
nomine. Ne sibi invidiam concitaret, nolebat Euphemius ex-
punctionem illam Constantinopolitano populo praecipere; sed
Gela^io suggerebat utipse legatos mitteret qui ad id populum
cogerent. Ad quod respondit Gelasius : Sed nos dicitis debere
dirigere qui eam (plebem Constanlinopolitanam) valeant miti'
gare. Quomodo me auditura est quem videtur habere suspectum^
sipraesules suos despicit admonentes? Nonneipsis apostoHs est
prseceptum in aliquibus regionibus verbi prxdicatione non uti,
his quippe in quibiis non fuerant audiendi? (Mansi, Concil.,
t. VIII, p. 9, ad finem.) Igitur quod Euphemius Anastasium,
ante abjuratam hoeresim, in imperatorem agnoscere noluerit,
cum Romani Poniificis assensu vel etiam mandato factum me-
rito supponitur.
Propositio Q^. — Saeculo VI occurrunt facta GalUcano systemati
adversantia, — I. Sic decrevit concilium Alvernense anni 541,
canone9: « Nejudaeichristianispopulisjudicespraeponantur.»
(Conciliorum Mansi t. VIII, p. 861.) Et in concilio Carthagi-
nensi IV, tit. LXXXVII, cap. xvi, ita statuitur : « Ne catholici
apud infideles causas proponant. » (Mansi, Appendix ad con-
cilia ScTcuIi scxti, t. VIII, col. 1218.) Potestas ecclesiaslica, sic
decernendo, in rem temporalem societatis civilis sibi jus ali-
quod proculdubio vindicavit.
II. Anno 511 et sequentibus, Orientis Catholici, cum sancto
Macedonio Constantinopolitano episcopo, fas sibi existimarunt
Anastasium, eo quod ha^resim promoveret, throno dejicere,
et alium iniperatorem ei substituere. Id referunt Marcellinus
Comes, Cedrenus, et Victor Tunonensis ; quorum testimonia
232 TRACTATUS DE PAPA.
sic adduxit cardinalis duPerron. (Harangue au tiers etat, p.20,
edit. 1515) : Les oi^thodoxes demanderent Arcobindas pour em-
pereur^ etjeterent les images et les statues d'Anastase par terre
(Marcellinus Comes, in Chronico). Anastase ayant voulu ajouter
d rhymne de lEglise ces mots : « Qui as ete crucifie pour nous^ »
il se fit une dmotion populaire dedans Constantinople^ les
Constantinopolitains demandant un aiitre empereur.,. De quoi
Vempereur epouvantS, intermit pour quelqiie temps son heresie.
(Cedrenus, in Compend. hist. in Anast.). — Le comte VitaUen,
fils de Patriciolus^ connaissant la subversion de la foi catholique,
etla condamnation du concile de Chalcedoiney.et les bannisse-
ments des eveques orthodoxes^ et les substitutions des heretiqueSy
assembla une puissante armee^ et se i^evolta contre Vempereur
Anastase... s^etant campe aux portes de Constantinople., quel-
ques demandes que Vempereur lui fit de la paix^ ne la lui voulut
jamais accorder, qua condition quil rappellerait les defenseurs
du concile de Calcedoine qui avaient ete jetes hors de leurs sieges,
etrdunirait toutes les Eglises d^Orient avec la romaine. (Victor,
Tunonensis, in Africa Episcopus , qui obiit Constantinopoli
anno 566.)
c( Or, il faut considerer ici, dit Bianchi, que ces souleve-
ments du peuple contre Tempereur pour la defense de la reli-
gion non-seulement n'ont 6te blames par aucun ecrivain de
cette epoque, comme si c'eut ete des actes de felonie, mais
ont ete loues au contraire, par tous sans exception, comme
autant de preuves de son zele pour la foi et de sa piete. L'au-
teur de la Defense (Bossuet) a donc bien tort de s'en prevaloir
contre le cardinal du Perron, qui arguait de ces faits pour
prouver que des lors on reconnaissait a TEglise la puissance
indirecte sur 1'autorite imperiale, et de pretendre qu'il fau-
drait prouver que ces insurrections etaient commandees par
rfiglise ou par le pape, et que ce n'etait pas assez, pour re-
soudre la question, qu'elles fussent faites par inslinct populaire
(Defensio, 1. 1, part.II, lib. VI — alias II — c. vii); car on peut
PARS QUARTA. 233
croire, traprds lo recit d'iwagre el des autres auteurs cit6s,
que le peuple 6tait d'accord avec l'ev6que Macedonius en
cherchant a se soustraire au pouvoir de ce prince; puisque
non-seulement il couvrait r6v6que de ses applaudissements,
mais que, de phis, les principaux auteurs de ces mouvements
etaient les clercs ct h^s moines catholiques. » (Bianchi traduit
parPeltier, Traitede lapuissance eccle's.,i. 11, p. r)9,Paris i 857.)
Nimirum illa catholicoruni coalitio quae ad repellendum e
throno Galliae Henricum IV, tunc adhuc haereticum contigit,
quieque suh nomine 1a Vujue apud Gallos celeberrima remansit,
jam Constantinopoli, sub initium Sccculi sexti similiter conti-
gerat. Jam tum scilicet, sibi fas pulabant catholici imperato-
rem exauctorare, ne catholica religio subverteretur. Nec igno-
rabant priorum saeculorum marlyres perseculoribus princi-
pibus vim non opposuisse ; sed bene noverant ita peractum ex
prudentia, ne scilicet, pro temporum illorum circumstantiis,
resislentia plus detrimenti traheretquamutililatis; non autem
quod ad id sese ex conscientia obstrictos existimassent, si re-
sistentia bene succedere potuisset.
Objicies cum Bossuetio. — Si romani pontifices, sseculo sexto,
jus sibi tribuissent hjpreticos principes deponendi, Anastasium
imperatorem procul dubio deposuissent, cum adeo faverent
circumstantiae. Non tamen deposuerunt; sed licet hsereticum
excommunicatum, persecutorem, et a populi sui factionibus
dejectum, semper pro legitimo imperatore habuerunl, atque
honore prosecuti sunt.
Respondeo. — Solebat Anastasius, cum in extremis versa-
retur, conversionem fmgore et catholicis satisfacere. Unde
ipse etiam populus Consfanlinopolitanus, et Vitalianus dux
militum, qui eum abjecerant, ob ejusmodi oblentas ab ipso
satisfactiones et promissiones, in gratiam eum receperunt et
imperialem ei dignitatem reliquerimt. Qua attenta dicli impe-
ratoris versutia, necnon adjunclis aliis, nunquam sedi aposto-
liCcT prudens et opporlunum videri debuit pra^fatum impera-
2."4 TRACTATUS DE PAPA.
torem deponere. Quod fuse probatuni vide apud Bianchi.
(Traite de la puissance eccles.^ traduction Peltier, liv. IV, g 4,
t. II, p. 38-68, Paris 1857.) Caeterum ex eo quod jus aliquod
romano pontifici competat eique indubium sit, non sequitur
eum necessario jure islo uli, etiam data opportunitate et
quam maxima utilitate. Potest siquidem Romanus pontifex
errare, imo et peccare, aliquid omittendo quod jure posset,
vel etiam ex conscientia teneretur peragere. Futilis et absona
prorsus haec Bossuetii objectio. Huic quippe sequivalet : Si Pius
Papa IX jus sibi tribueret episcopos deponendi, jam deposuis-
set talem Gallise Antistitem, quem apprime novit depositione
dignum : non deposuit ; ergo nullatenus suam esse praeroga-
tivam existimat, episcopos ob certa crimina deponere. Posse-
mus nos potiori jure sic arguere : Romani pontifices populo
Constantinopolilano, sanctoque prsesuli Macedonio, Vitaliano-
ve duci nullatenus crimini verterunt, quod Anastasium utpote
religionis catholicae eversorem abjicerent. Id porro eis ab
apostolica sede exprobrari et injustum declarari procurasset
Anastasius, si qua ei spes obtinendi affulsisset. Ergo licitam
existimavit sedes apostolica dictam agendi rationem, id est,
imperatorem, ex causa haereseos, vi expellere ac throno deji-
cere; quod sane Bossuetiano systemati nbn quadrat.
Nota,— \l\c adducenda foret S. Grogorii Magni agendi
ratio. Sed de ea jam diximus (sect. III, c. n).
Propositio 7\ — Sxmlo VII occiirrunt facta Gallicano syste-
mati adversantia. — Renuerat Sergius papa synodum appro-
bare ({w^ Qninisexta seu in Tndlo dici solet; eo quod nempe
nec per se nec per legatos suos huic concilio interfuisset.
Quam tamen approbationem ut per vim extorqueret imperator
Justinianus II, circa annum 690 rapi jussit pontificem et
Constantinopolim deduci. Jussionem exequi tentavit militiae
prsefectus, nomine Zacharias. Ast Ravennse et adjacentium
provinciarum milites obstiterunt, et Zachariam urbe Roma
expulerunt. Bedae verba id referentia sic Gallice citavit cardi-
PARS QUARTA. 235
nalis dii Poinm (Harangue au licrs elat, p. 23, edit. Paris
1615) : Justinien second^ offense de ce que Sei-gius, de bien-
ureuse memoire^ pontife de lEglise romaine, n^ivait point
ulu signer et favoriser le synode errone qu^il avait fait tetiir
Constantinople^ envoija son connestable Zacharie, et lui com-
nianda de prendre le pape et le transporter a Constantinople.
Mais la milice de Ravenne et des provinces voisines resista aux
impies commandements du prince, et repoussa ledit Zacharie
avec opprobres et outrages de la ville de Rome. Igitur Italiae
militia, non tantum impio pontificis raptui cooperationem
denegavit, sed et per vim imperatoris commissarium expulit.
Proinde sibi licitam existimavit activam quoque resistentiam ;
nec putavit lege Christi permissam dumtaxat passivam, ut
vult Bossuetius ; qui, omni prorsus in casu, et etiamsi rex
subditis suis onmihus, recreationis causa, caput amputare
tentaret, non licitum aliud contendit, quam Deum orare ac
supplicium subire. Et notetur dictam militiam, non vituperia
sed laudes a catholicis esse consecutam. Persuasum igitur
tunc catholicis dari posse causam legitimam imperatoribus
seu rcgibus per vim resistendi. An autem hic et nunc extet
aliqua cjusmodi causa, ad ecclesiasticam sane auctoritatem
decernere pertinet. Id autem decernendi potestas rem tempo-
ralem regum procul dubio attingit.
Propositio 8". — Sxculo VIII occurrunt facta GaUicano stjste-
mati adversantia. — I. Imperatori Philippico-Bardano, anno
712, obedientiam recusavit Romanus populus, eo quod haere-
ticam fidei professionem summo pontilici Constantino mi-
sisset. Id testatur Beda (De sex «tat. mundi), quem cardinalis
du Perron (llarangue au liers etat, edit. Paris 1015, p. 2 i) ci-
tavit m hunc modum : PhiUppicus envoya au pape Constantin
des lettres de perverse doctrine, lesquelles le pape avec le concile
du sieye apostolique rejeta... Et le peuple romain ordonna que
I'on nc reQiit ni le nom, ni les edits, ni la monnaie marquee d
limaye de rempereur heretique. Idem lactum testatur Paulus
256 TRACTATUS DE PAPA.
Diaconus. (De gestis Longobard., 1. VI, cap. xxxiv.) Nec a
summo pontifice, aliisve hujiis aevi episcopis, aut catholicis
scriptoribus, reprehensus fuit Romanus populus quod sic ab
imperatoris auctoritate, ob causam hsereseos, sese sub-
traxisset.
II. Sanctus Gregorius papa II, anno 726, imperatoris Leonis
saurici obedienliae Romam Ilaliamque substraxit, eique tri-
buta ab Italis in posterum solvi prohibuit. (Probatum habes
supra, sectionelll, cap. ni.)
III. Sanctus Zacharias papa, anno 752 , in rem temporalom
regum sibi jus apertissime vindicavit. (Probatum habes supia,
sect. III, cap. IV.)
IV. Et anno 754, Stephanus papa III (ibid., cap. v).
Propositio 9\ — Sdectilo IX jjotestas ecclesiastica sibijus vin-
dicavit in rem temporalem societatum civilium. — I. Hocce jus
sibi vindicavit sanctus Leo papa^III, imperium ab Oriente in
Occidentemtransferendo. (Quod videprobatumsupra, sect. III,
cap. VI.)
II. Anno 853 indubifatum in Galliis fuisse dictum jus Eccle-
sise manifestum fecit regis Ludovici deposilio. De hocfacto sic
habet jam pluries citata manuscripta dissertatio Gallica :
« En rappelant cette odieuse deposition, hatons-nous de de-
clarer que nous la regardons avec les auteurs contemporains
comme un crime et un deplorable attentat, et comme la ten-
tative d'une faction justement fletrie. II n'y eut ni verite dans
la cause sur laquelle on appuya la sentence, ni forme juri-
dique dans la procedure. Aussi les auteurs qui rappellent cet
evenement pour prouver le pouvoir indirect de TEglise sur le
teinporel des Etats, ne s'appuient nullement sur le fait meme
de la deposition, mais bien sur ceitaines circonstances qui
Vaccompagnercnt, et qui prouvent, comme nous allons le voir,
la persuasion generale a cette epoque sur le pouvoir en ques-
tion. C'est donc a tort que Rossuet reproche avec tant de viva-
cite a ces auteurs (part. II, I. VI, c. ii) de chercher dans cette
PARS QUARTA. 257
criminelle eritreprise de quelques factieux un appui pour
leur opinion. Commen^ons par rapporter brievement les
fnits.
En 8'22, dans le concile d'Altigni, Louis le D6bonnaire, pour-
nivi par les remords de sa conscience qui lui reprochait cer-
lains actes d'injustice et de cruaute, avait fait une sorte de
penitence publique et re^u rabsolution de ses pcches. Cette
penitence fut volontaire de sa part, et ce ne fut point la peni-
tence publique proprement dite, qui, d'apres les canons, en-
trainait avec la deposition du baudrier, la renonciation perpe-
tiielle a toutes les charges civiles ct militaires. Elle est racon-
tee en ces termes par rauteur de sa vie : Anno hunc sequenti
Imperator conventum yeneralem coire jussit in loco cujus voca-
hulum est Attiniacus. In quo convocatis ad concilium episcopis^
hbatihuSy spiritualibusque viris, necnon regni sui proceribus,
liiimo quidem fratribus reconciliari studuitquos invitos attonderi
fccerat : deinde omnibus quibus aliquid Ixsurx intulisse vide-
hatur. Post haec palam se errasse confessus, et imitatus Theo-
dosii impeimtoris exemplum, poenitentiam spontaneam suscepit^
tam de his quam quas in Bernardum nepotem proprium gesserat
lil avait fait crever les yeux a Bernard, qui etait mort peu
apres). Et corrigens si quid talium vel a se vel a patre suo
(jestum reperiri alicubi potuit, etiam plurimarum eleemosijnaruni
largitione, sed et servorum Christi orationum instantiay necnon
propria satisfactione, adeo divinitatem sibiplacare curabat, quasi
hxc qux legaliter super unumquemque decurrerant, sua gesta
fuerint crudelitate. (Astronomus in vita Ludovici. Apud Coleti,
l, IX, p. 626.) La penitence que Louis le Debonnaire voulut
alors fairc spontan^ment et par devotion consista, comme on
voit, dans une confession publique de ses fautes, dans des
aum6nes, des prieres et choses scmblables. Mais il ne deposa
point les arnies ni les ornements imperiaux, on ne lui coupa
point les cheveux, on ne lui fit point Timposition des mains,
ceremonies reservees a la penitence proprement dile qui en-
m TRACTATUS DE hPA.
trainait un adieu eternel a la vie du siecle et une renonciation
perpetuelle aux charges civiles et militaires.
La penitence que tenterent de lui iniposer plus tard quel-
ques eveques factieux fut au contraire la penitence propre-
ment dite, celle qui entrainait la deposition, et l\ laquelle on
eut recours precisement a cause de cette consequence qui en
etait inseparable. En voici Toccasion. Bernard, comte de Tou-
louse, passait pour avoir des relations criminelles avec Judith,
seconde femme de Louis. Charles, fils de Judith, avait des
traits de ressemblance avec Bernard, et cette ressemblaiice
confirmait les soupQons. Lothaire, qui partageait deja la cou-
ronne avec son pere Louis, prenant pretexte de ce pretendu
desordre de famille et de la negligence de son pere a le cor-
riger, attira dans son parti plusieurs eveques et une portion
de rarmee, et fit enfermer Louis le Debonnaire dans le mo-
nastere de Saint-Medard, de Soissons. Mais cet exces etait trop
revoltant pour ne pas exciter Tindignation de la plupart des
eveques et des grands du royaume. Lothaire et sa faction le
comprirent; et pour donner le change i? Topinion, ils imagi-
nerent de soumettre le roi Louis a la penitence pubiique pro-
prement dite, c'est-a-dire avec la deposition irrevocable des
armes. Comme la p6nitence publique canoniquement imposee
entrainait en effet la renonciation perpetuelle aux dignites du
siecle, ils esperaient par cet expedi^nt couvrir ce qu'il y avait
d'aboniinable et dodieux dans la deposition de ce prince :
Verentes sceleris conspiratores inauditi^ ne versa vice retro lapsa
ferrentur qux gesta erant^ callido, utsibi visum est^ cum aliquibus
episcoporum utuntur argumento : ut pro his de quibus jam pmni-
tudinem gesserat imperator (dans le concile d'Aitigny en 822),
iterum puhlica painitentia^ armis depositis, irrevocabiliter
quodammodo Eccleside satisfacere judicaretur (auctor vitse Ludo-
vici, apud Coleti, t. IX, p. 808). On se transporta donc au
monastere de Saint-Medard, de Soissons, et la on depouilla le
prince de ses armes, on le revelit de Fhabit de penitent et on
PARS QUARTA. 239
l'enferma. Ebbonelles autres prelats de la faction, reunis a
Compiegne, dresserent acte de tout ce qui setait fait. Cette
piece curieuse, sign6e en commun, ainsi que la relation j^rti-
culicre d'Agobard, archeveque de Lyon, et les autres monu-
ments relatifs a cette affaire, se trouvent dans la coUection des
conciles par Coleti, t. IX, page 802 et suivantes. Le concilc de
Compiegne a soin de dirc que le prince subit le jugement
ecclesiastique a la maniere des penitents : ac deinde coram omni
mnltitudine judicium sacerdotale morepoenitentis susciperet, quod
et non multo post factum est. Ils rapportent ainsi les princi-
pales particularites de la ceremonie : Post hanc vero confes-
sionem, chartulam suorum reatuum et confessionis ob futuram
memoriam sacerdotibus tradidit^ quam ipsi super altare posue-
runt : ac deinde cingulum militixdeposuit, et super altare collo-
cavit, et habitu sxculi se exuens., poenitentis per impositionem
manuum episcoporum suscepit. Enfin ils ajoutent que ce genre
de penitence ne permettait pas de reprendre jamais les em-
plois militaires : Ut post tantam talemque pa^nitentiam nemo
ultra ad mditiam sxcularem redeat.
Voila le fait. Or ce fait prouve la persuasion generale oii
l'on etait alors que rEglise peut soumettre a la penitence pu-
blique les chretiens quelconques, sans en excepter les rois,
qui se sont rendus coupables de certains crimes, et que cette
penitence entrainait pour les souverains la privation irrevo-
cable de leur dignit^. En effet, si telle n'avait pas ^te la per-
suasiong6nerale,niLotliaire, ni les prelats factieux n'auraient
songe a cet expedient. Lour but etait de legitimer aux yeux de
la nation la deposition de Louis, dont rinjustice revoltante ne
pouvait manquer de soulever rindignation. Mais en ajoutant
i cette deposition celle qu'entrainait la penitence publique,
qu'auraient-ils fait, s'ils n'eussent compte sur la persuasion
dontnous parlons? Ilsauraient sciemment et de propos deli-
b6r6 augmenle Todieux qu'ils voulaient diminuer. Si Ton
n'avait pas cru que les eveques pouvaient, par le moyen de la
m TRACTATUS DE PAPA.
penitence publique justement imposee, priver le roi de sa
dignite, ils devaient s'attendre, en recourant a ce moyen, qu'on
les accuserait d'un crime de plus, en leur reprochant de s'6tre
attribue un pouvoir qu'ils n'avaient pas.
Cette persuasion generale ressort non moins incontesta-
blement de la maniere dont fut combattu et reprouve le con-
cile de Compiegne. Qu'on lise les auteurs du temps qui s'ac-
cordent a tletrir, comme un affreux altentat, la tentative
d'Ebbon et des autres eveques; qu'on lise ce qui fut allegue
contreEbbon lorsqu'on le deposa, et ce que Louis le Debon-
naire fit valoir lui-meme pour sa defense : y reproche-t-on
aux eveques factieux le fait meme de la deposition du prince
au moyen de la penitence publique? NuUement. Ce qu'on leur
reprociie, c'est d'avoir impose cette peine sans cause sufli-
sante et sans procedure canonique. Sans cause suffisantc,
puisque les crimes reproches au roi avaient deja ete juges
et qu'il en avait re^u rabsolution au concile d'Attigny : Cum
lainen^ dit Eginaid, et leges forenses non contra unam culpam
semel commissam bis invehant, et nostra lex habeat bis non jiicli-
cari delictum (in Chronico ad ann. 835). Sans procedure ca-
nonique, puisqu'on Tavait condamne absent, sans qu'il eiit
ete entendu ni convaincu : Damnatum absentem et inauditum,
neque confitentem^ neque convictum, ante corpus sancti Medardi
confessoris arma deponere cogunt (Astronomus in vita Ludo-
vici). Si Fon eut pense que TEglise n'a pas le pouvoir d'im-
poser aux rois la penitence publique et de les priver ainsi
de leur dignite, le premier reproche contre le concile de Com-
piegne aurait ete de s'etre attribue faussement ce pouvoir,
et ce reproche serait en premiere ligne dans tous les mq-
numents contemporains. Cest le principe meme en vertu
duquel les factieux avaient agi qu'on aurait attaque. Et loin
de la, ce principe est au contraire suppose tellement cer-
tain qu'on ne songe pas seulement a le mettre en queslion,
et qu'on s'attache uniquement a montrer qu'il en a ete
PARS QUARTA. 241
fait une application injusle ct anlicanonique au roi Louis.
Yoici niaintenant les deux olgections de Bossuet : 1° Ce
prince avait subi la penitence publique au concile d'Attigny,
et on n'avait pas songe pour cela a le regarder comme depose,
donc on ne croyait pas que la penilence pul)lique entrainat la
deposition. — La reponse n'est pas difficile. La penitence de
Louis le Debonnaire a Altigny ne fut nullemenl la penitence
publique, proprement dite, mais im simple acle d'humilia-
lion publique et spontanee. II n'y fut point question de la
deposition du baudrier et de Timposition de Thabit de peni-
lent, ceremonies employees lorsque le penilent elait con-
damne aquitter le siecle et a renoncer jusqu'a la mort a
loute charge civile et militaire. Dans la penitence, au con-
Iraire, qui lui fut imposce par le concile de Compiegne, il fut
expressement entendu et formule apres la deposition du bau-
drier, apres Timposilion des mains des pretres et la prise de
Thabit propre des p6nitents, que quiconque a ete condamne
a cette peine ne peut plus reprendre les dignites du siecle.
Cet effet de la penitence publique proprement dile, et teile
que le concile de Compiegne Timposait, est enonce comme
une maxiine iincontestable dans les acles meme de ce con-
cile. Or, loin de s'elever contre cette maxime, les auteurs
qui combaltent Ics eveques factieux ne leur en font pas le
moindre reproche ; ils leur objectent seulement d'avoir frappe
un innocent et de navoir point observe les procedurcs cano-
niques.
2° Bossuet objecte, en second lieu, que Louis le Debonnaii e
6tait deja depose lorsque les eveques du concile de Compiegne
agirent contre lui; que, par conscquent, ils ne le traiterent
que comme un homme prive, et il en conclut que tout ce qu'ils
firent est hors de la question. Ce raisonnement, que Bossuet
presente avec confiance comme peremptoire, n'a absolument
aucunc valeur. II parait, en effet, que, depuis rincarceration
du roi Louis dans le monastere de Saint-Medard, Lothaire et
III. 113
242 TRACTATUS DE PAPA.
ceux de sa faction affecterent de le traiter comme deposc. Mais
c'est precis6ment parce qu'ils se douterent bien que la nation
ne voudrait voir dans cette deposition qu'un fait criminel, et
non un droit, qu'ils imaginerent astucieusement, nous disent
les auteurs du temps, de faire regarder la decheance commc
legitime au moyen de la penitence publique. L'expedient de la
penitence publique fut donc uniquement mis en oeuvre pour
faire dechoir Louis de ses droit^ de prince. Aussi tous les ^u-
teurs de cette epoque considerent-ils le decret du concile de
Compiegne comme un decret de deposition, et la scenc de-
plorable qui eut lieu devant rautel de Saint-Medard comme
ayant eu pour but de priver le roi de ses droits au trone.Mais
supposons, meme contrairement a tout rensemble des monu-
ments historiques, que le concile de Compiegne n'ait pre-
tendu agir que contre un simple particulier. Bossuet n'y
gagnera rien pour la question principale, qui est de savoir si
TEglise a un pouvoir indirect sur le temporel des societcs
civiles; car il serait toujours vrai que le concile s'est attribue
le droit de priver pour toujours de toute charge et de toute
dignite seculiere, au moyen de la penitence publique, un
membre de la societe civile. Or, s'attribuer ce droit et agir en
consequence, c'est deja exercer veritablement un pouvoir in-
direct sur le temporel des Etats. Ajoutez que les lois de TE-
glise sur la penitence publique ne portenl pas la moindre
trace d'une exception en faveur des rois. A titre de chre-
tiens , ils sont, comme tous les autres fideles , compris
sous les lois communes de rEglise. Si le gouverneur d'une
province, par cela seul qu'il est chretien, se trouve soumis
a la puissance ecclesiastique, en sorle que cette puissance
puisse, en le reduisant a la condition de penitent, le priver pour
toujours de sa charge, il faut, pour etre consequent, avouer
qu'elle pcurra de meme infliger la penitence publiquea un roi;
attendu que le roi est tout autant sujet de rEgliseen sa qualite
de chrelien, et le priver de meme indirectement de sa charge,
PARS QUARTA. 245
c'est-a-dirc de la souverainete. iS'etait-cc pas d'ailleurs un fait
de notoriete publique pour les eveques de Compiegne, que Louis
ne se regardait nullement lui-meme et n'etait nuUement re-
garde parrensemble de la nation comme dechu du trone? En
fait, ilsont donc agi et voulu agir contre un prince qui conli-
nuait a se pretendre legitime souvcrain et qui etaitconsidere
comme tel; etce qu'on leur reprocha dans cette entreprise, ce
n'estpas d'avoir manque de pouvoir, mais d'en avoir use injus-
temcnt. De quelque maniere que les partisans de Popinion de
Bossuet se retournent, ils se trouvcront toujours en facc de
ce fait accablant : la persuasion generale de cette epoque etait
que rEglise pouvait legitimement*soumettre a la penitence
publique tout chretien, roi ou autre, qui avait commis cer-
tains peches graves, et le priver ainsi pour toujours de toute
charge civile et militaire. Le fait de cette persuasion gene-
rale ressort de rensemble des monuments contemporains,
sans laisser place au moindre dpute. II est permis aux galli-
cans d'entrer dans la stupeur, avec Jean Morin, a la vue de
tels faits, mais non de les nier.
l^iioposiTio 10\ — Sseculo x Gregorius PapaV cUctam potesta'
tem sibi vindicavit, electores imperiales instituendo. — Vide pro-
batum supra, sect. III, cap. vii.
Propositio 11". — Sxculo XI dictam potestatem sibi vindicavit
sanctus Gregorius VII, et viginti duo post ipsum Romani Ponti-
fices. — Yide supra, sect. III, cap. vm.
PiioposiTio 12«. — Sdeculo xu concilium oecumenicum Latera-
nense III, dictam potestatem sibi vindicavit» — Yide probatum
supra, sect. II, cap. i.
Propositio 15\ — Sxculo xm Ecclesia sibi dictam potestatem
vindicavit. — p Eam sibi vindicavit concilium oecumenicum
Lateranense, sub Innocentio III, anno 1215. Quod vide proba-
tum supra, sect. II, cap. n.— -ir Item concilium ascumeni-
cum Lugdunense anno 1245. Vide probatum ibid.,cap. m. —
III' Item Innocentius Papa III per decrctalem Novit. De quo
244 TRAGTATUS DE PAPA.
facto sic legere est in quadam manuscripta dissertatione Gal-
lica : « Jean, roi d'Angleterre, se trquvant presse par les ar-
mes de Philippe Auguste, roi de France, recourut au Pape
Innocent lll, et lui exposa que son ennemi avait viole la treve
consentie avec serment, et lui faisait injustement la guerre.
Innocent III envoya en France des legals charges de comman-
der aux deux princes, en vertu de Fautorile apostoli(jue, de
deposer les armes et de subvenir aux eglises que la continuite
des guerres avait reduites au dernier elat de misere et de de-
solation. Les eveques de France furent peniblement affectes
de cet acte du Saint-Siege, qui leur semblait oter la victoire i
aux mains deleur roi, et prejudicier a sa juridiction tempo-
relle. Cest alors qu'Innocent repondit a leurs plaintes par la
fameuse decretale Novit dont volci les passages importants :
Non imtet nliqiiis, quod jurisdictionem illustris regis Francorum
perturbare aut minuere intendamus, cum ipse jurisdictionem
nostram nec velit, nec debeat impedire. Sed cum Dominus dicat^
Si peccaverit in tc frater tuus, vade et corripe inter te ct
ipsum solum :... si te non audierit, adhibe tecum unum vel
duos... : quod si non audierit, dic Ecclesise : si autem Eccle-
siam non audierit, sit tibi tanquam ethnicus el paganus; et
rex Anglise sit paratus sufficienter ostendere quod rex Franco-
rum peccat m ipsum, et ipse circa eum in correptione processit
secundum regulam evaugelicam, et tandem quia nullo modo pro-
fecit, dixit Eccleside : Quomodo nos qui sumus ad regimen uni-
versalis Ecclesix suprema dispositione vocati, mandatum divinum
possumus non exaudire^ ut non procedamus secu7idum formam
ipsius? Nisi forsitan ipse coram nobis vel legato nostro sufficien-
tem in contrarium rationem ostendat. Non enim intendimus ju-
dicare de feudo^ cujus ad ipsum spectat judicium^ nisi forte juri
communi per speciale privilegiuni, vel contrariam consuetudi-
nem aliquid sit detractum; sed decernere de peccato, cujus ad
nos pertinet sine dubitatione censura^ quam in quemlibet exer-
cere possumus et debemus. Non igitur injuriosum sibi debetregia
PARS OUARTA. 2i5
(iKjnttas reputan% si snper hoc apostolico judicio se committat...
Numtiuid non poterimus de juramenti relujione cognoscere, quod
ad jadicium Ecclesix non est dubium pertinere, ut rupta pacis
fivdera reformentur? . . . Ideoque universis vobis per apostolicam
sedem mandamus, etin virtute obedientix prsccipimus, quatenus
postquam idem abbas (le legal) super hoc mandatum apostoU-
cum fuerit exccutus, sententiam ejus, imo nostram verius, reci-
piatis humiliter, et faciatis ab aliis observari; pro certo scituri
quod si secus egeritis, inobedientiam vestram graviter pu-
viemus.
Deiix clioscs ressortcnt evidemment de cette decretale :
1° qu'lnnocent III reconnait n'avoir pas de droit direct sur le
teinporel du roi de France, non enim intendimus judicare de
feudo. cujus judicium ad ipsum spectat; T qu'a cause de son
droit de prononcer sur la violation du serment, sur le peche,
en un mot sur le spiritiiel, il pretend avoir aussi celui de
faire deposer les armes au roi de France et de le soumettre,
quant a son demele avec le roi d'Angleterre, au jugement du
Saint-Siege. Ce Pape s'attribue donc le pouvoir sur le tem-
porel, mais accidentellement, incidenter^ casualiter comme di-
sent des canonistes anciens, meme fran^ais, qui ontcommente
cctte decretale, mais indirectement comme ont dit les tlieolo-
giens plus recents.
Que repond Bossuet? Les lecteurs qui ne Tont point lu ne
s'en douteraient probablenient pas. 11 repond que la decrelale
Novit est en dehors de la qucstion. Comment! un decret par
lequel un Pape contirme et justifie Fordre donne a des legats
d'obliger le roi de France a deposer les armes et de lui com-
mandcr auctoritate apostoUca de subir le jugement pontidcal
sur son differend avec le roi d'Angleterie, un tel decret ne
louche pas a la queslion du pouvoir papal sur le temporel des
princes! Faire mettre bas les armes a un roi, n'est-ce pas tou-
cher au temporel? Est-ce qu'Innocent III ne s'arroge pas ce
droit, quoiqu'il n'y pretende que comme i\ une consequencc
m TRACTATUS DE PAPA.
dc son droit sur le spirituel? Bossuet ne laisse pas d'appeler
vains ceux qui parlent de cette decretale : Qua^ qiiidem nihil
ad hanc quasstionem pertinent, cum non acjat Innocentius de
regibus metu depositionis coercendis, quod unum quxrimus; va-
nique omnino sunt et a qusestionis recedunt statu qui hxc ohji-
ciiint (edit. Lebel, t. XXXI, p. 665). La question, c'est le pre-
mier de vos quatre articles qui refuse au Saint-Siege et a rEglise
tout pouvoir, meme indirect, sur le temporeL Or la decretale
Novit est un des mille monuments qui renversent cet article :
elle touche donc a la question dont parlent les auteurs qui en
appellent a celte decretale. Que le lecteur juge si Finjure de
Bossuet omnino vani est conforme a la justice; nous n'ajou-
terons pas, et a la moderation : elle est constamment oubliee
dans le livre de la Defense; ce qui n'a pas empeche les par-
tisans de ce livre de le louer constamment a ce point de vue,
et dappeler violents, exageres et injurieux, les ouvrages des
cardinaux et autres qui l'ont refute, et qui ne merilent pas
ces reproches.
Propositio 14^ — Sxculo xv dictam potestatem sibi vindicavit
concilium Constantiense. — Vide supra, sect. II, cap. iv.
Propositio IS'*. — Saeculo xvi dictam potestatem sibi vindi-
cavit concilium Tridentinum. — Vide supra, sect. II, cap. v.
CAPDT II
CO]V!§TAIf§t PRAXI§i QUA AlJ€TORITA§l ECCLESIASTICA
ISIRI POTESTATEM ^^IMOICAYIT
IIV REm TEHPORAl^EiVI ^iOCIETATrill CIYII.IUni, PRORAT
EJUS^mOUI POTE§iTAT£lI IPSI REVERA JURE
DlVmO COMPETERE
Propositio 1«. — Universalis Ecclesia e^rare non potest in his
qux ad fidem et mores pertinent. — Errando in fide, fieret
haeretica; et errando in moribus fieret satanica. Utroquemodo
desineret esse Ecclesia Christi, et portse inferi adversus eam
PARS QUARTA. 2i7
prsevalerent. Porro promisit Christus Ecclesiam suam usque
ad fmcm mundi permansuram, et semper fore infernalis po-
tcslatis victricem.
PnorosiTio 2\ — Si Ecclesia indebite sibi per praxim suam
vindicaret aliquam potestatem, quatenus jure divino sibi compe-
tenteiUy erraret circa fidem et mores. — Dum enim talem po-
teslatem per praxim, id est, eam exercendo, sibi vindicat,
perinde est ac si expressc simul declararet, jus istud sibi
competere. Id enim non potest magis aperte profiteri, quam
per ejusmodi publicam praxim. Igitur si hoc falsum foret, er-
raret quoad istani veritatem : Talis potestasjure divino Ecclesise
non competit; quse \eritas dogmatica est. Simul aulem erraret
contra mores, legitimum supponendo et aequiyalenter de-
clarando actum suum, qui tamen injustus foret et illicitus.
Propositio 3\ — Ergo praxis de qua disserimus probat jiis.
— Nam 1° est praxis universalis EcclesisB ; siquidem, prout
superiori capite factis ex unoquoque saeculo deductis osten-
dimus, dictam potestatem sibi vindicavit suprema Ecclesiae
auctorilas, id est, Romani Pontifices et concilia oecumenica.
Et quando Episcopus aliquis, aliquodve concilium particulare
jus istud in rem temporalem societatum civilium sibi pariter
vindicarunt, non increpavit, sed assensit suprema tolius Ec-
clesiai auctoritas. Ergo revera dicta praxis ipsimet universali
Ecclesia) tribuenda est. 2*" Ejusmodi potestatem in tempo-
ralia sibi vindicavit Ecclesia, quatenus jure divino sibi com-
petentem, prout ex ipsismet factis et documentis luce meri-
diana clarius constat. Qui autem effutiunt ex concessione
dumtaxat principum, non autem jure divino, dictam potcs-
talem Ecclcsiai obligisse, ego non intelligo quomodo bona
fide sic loqui valeant, si documenta vel tantisper volverint.
Cffiterum assertum islud Bossuetii, quod nostra cetate tam
infausle recantavit Sulpitianus Gossclin, supra jam confuta-
vimus. Eigoplenam vim habel argumentum ex Ecclesise praxi
deductum.
SECTIO V
GONFUTANTUR BOSSUETII
ARGUMENTA E TRADITIONE DIVINOQUE TEXTU
DEPROMPTA
In propugnando suo systemale, provocavit potissimum Bos-
suetius ad priorum saeculorum traditionem, itemque ad non-
nullos sacroe Scripturae textus. Inanem utrumque conatum
paucis demonstremus.
CAPUT I
NON ¥ALi:iinr bos§iuetii argume.ita e traditiome:
DEPROAIPTA
I. Textus Tertulliani a BossuETio ALLEGATJ. — CoUmus ergo et
imperatorem sic quomodo et nobls licet et ipsi expecUt^ ut homi-
nem a Deo secundum^ et quidquid est^ a Deo consecutum^ et solo
Deo minorem. (Ad scapulam, cap. ii, — edil. de Rouen 1662,
page 150.)
Nos enim pro salute imperatorum Deum invocamus wternum,
Deum verum^ Deum vivum, quem et ipsi imperatores propitium
sibi prdeter cxteros malunt. Sciunt quis iUis dederit imperium^
sciunt qua homines quis et animam : sentiunt eum Deum esse
solum^ in cujus soUus potestate sunt, a quo sunt secundi, post
quem primi, ante omnes et super omnes Deos. (Apolog. adversus
gentes, cap. xxx, — loco citato, pag. 62.)
PARS QUARTA. 249
Ratiocinium e diiobus his lextibus a Bossuetio deductum
sic contrahi potest : imperatorcs, non tantum ex ipsorum per-
suasione, sed eliam ex EcclcsiK judicio, sunt primi post Deiim.
Ergo non subsunt Romano pontiflci. Ergo nequeunt ab ipso
exauctorari. Vides (sunt verba Bossuelii) quid sentiant ipsi im-
peratores, plandente Ecdesiu; nempe se in solius Dei potestate
esse...; non ujitur ab aliiiuo per Deum constituto ponti^ce depo-
nendos. (Edit. Lebel, 1817, tomo XXXI, p. 571.)
Respondetur. — 1" Erravit ibi Bossuet, Tertulliani placitum
exhibendo tanquam ipsiusmet Ecclesise judicium. Nam ex eo
quod Tertullianus imperialem potestatem hoc vel illo modo
intellexerit, nullatenus sequitur idipsum Ecclesiam docuisse
aut persuasum habuisse. Alioquin Ecclesise adscribendi erunt
multiplices Tertulliani errores; quorum praecipuos, id est,
unum supra triginta, rccerisuit Pamelius. (Initio editionissuse,
Rotliomagi 1G62.) Apertissime, verbi gratia,erravitTertullia-
nus, cum illicita christianis pronuntiavit quselibet civilia mi-
^tariave munera, etsi nec idololatriae nec injustitise periculo
ullatenus obnoxia. .4^ Jiunc (ait) de isto queritur an fidelis ad
militiam converti possit^ et an militia ad fidem admitti etiam
caligata vel inferior quseque^cum non sit necessitas immolatio-
uum vel capitalium judiciorum? Non convenit sacrameiito divino
('t humano, signo Christi et diaboli... Non potest una anima duo-
hus deberi, Deo et Ca3.s'fl/7.(Deidololatria, cap.xix, — edit. Rotho-
magi, 1G62, p. 245.) Item existiuiavitTertuUianus idololatriai
reum lore christianum qui regiam dignitatem acceptaret;
idque arguit ex eo quod Christus se regem proclamari non
sit passus. Item negavit licitam esse in persecutione fugam.
(Terlulliani paradoxa, n. 20 — in editione Pamelii 1662, p. 51 .)
Igitur cilata Tertulliani dicta, quocumque sensu intelligenda
sint, non certo exhibent christianorum hujus aevi autEcclesia}
ioctrinam et persuasionem.
2" Allegati textus non contradicunt doctrina} de ponlificia
potestate in rem temporalem statuum. Totii nempc difficultas
250 TRAGTATUS DE PAPA.
in eo stat, quod TertuUianus imperatorem asseruerit primim
post Deiim. Intelligendum autem est, fatente Bossuetio, quoad
cmlem seu temporalem potestatem, non quoad spiritualem seu
ecclesiasticam. Porro, admissa Romani pontificis indirecta po-
testate reges coercendi et ex justa causa deponendi, verum
remanet imperatorem quoad temporale regimen esse primum
post Deum. Nam Ecclesia depositionis sententiam pronun-
tiando seu imperatorem deponendo,non quatenus temporalis,
sed quatenus spiritualis superior id sibi vindicat. Nec ideo se
profifetur a Christo institutam ut rem temporalem societatis
civilis adminislret, sed ut fideles ad aeternam beatitudinem
traducat. At necesse est ut spiritualis liaec ejus missio et po-
testas removere possit obstacula quae fmi sibi proprio obsta-
rent. Igitur obstantem fmi Ecclesiae imperatorem deponendo,
exercet papa spiritualem et ecclesiasticam potestatem. Proinde
verum remanet imperatorem esse primum post Deum quoad
temporale regimen. Quia nempe,licet subsit papse, non tamen
quatenus temporali, sed quatenus spirituali pastori. Seu, quod
idem est, inter Deum et imperatorem non est ulla intermedia
potestas temporalis^ licet intermedia sit spiritualis Ecclesise
potestas. Ilanc interpretationem rejicit Bossuet : Nohis enim
non placet, inquit, verbis ludere. Plane negamus eam potestatem
supremam atque a Deo secundam vere ac serio dici, quse ab altera
quocumque ^iomine sive directe sive indirecte deponi et in ordi-
nem adigi possit (edit. Lebel, t. XXXI, p. 575). Quod dicta inter-
pretatio siilusus verborum debuissetBossuetius vel non asse-
rere, vel probare. Kem istud suum plane negamus debuisset
rationibus legitimum ostendere. At nullse probationes, ratio-
nes nullae. Immo nec etiam sententia quae papse tribuit directam
in temporalia potestatem, erronea probatur per objectos Ter-
tulliani textus. Equidem illius sententise patroni supremam
etiam temporalem in toto mundo potestatem papse adscribunt;
ita ut, quemadmodum fuit Christus rex regum et dominus
dominantium, ita et ejus in terris vicarius. Simul autem te-
PARS QUARTA. 251
ncnt, hocce lctnporale societatum civilium regimen, quoad
immeiUatam executionem, cx institutioneChristi, llomano pon-
lifici ordinarie non incumbcre. Voluit ncmpe Christus a suo
in terris vicario cjusmodi cxccutionem immediatam rcgibus
aliisquc principibus relinqui. Undc imperator est revcra pri-
mus post Deum quosid immeiUatam tcmporalis rcgiminis exe-
cutionem, licet primus non sit quoad ipsammet temporalem
potestatem. Et ita objcctos Tertulliani textus interprctantur
hujus sentcntiae patroni.
II. Sajncti AMBROsn, Cassiodori, sancti Gregorii Turone:<sis et
SANCTI ISIDORI HlSPALENSIS TEXTUS A BoSSUETIO ALLEGATI.
Textus sancti Ambrosii : Sequitur, Tibi soli peccavi. Rex
utique erat (David); nullis ipse legibus tenebatur, quia liberi sunt
reges a vincuUs delictorum; neque enimullis ad poenam vocantur
legibus^ tuti sub imperii potestate. Homini ergo non peccavit^ cui
non tenebatur obnoxius. (Prima apologia David, cap. x, — edit,
Maureti, Parisiis 168G, t. I, p. 692.)
Textus Cassiodori : Tibi soli peccavi... Dt? populo si quis erra-
verit, et Deo peccat et regi. Nam quando rex deUnquit, soli Deo
reus est, quia hominem non habet qui ejus facta dijudicet. Merito
ergo rex Deo tantum se dicit peccasse^ quia solus erat qui ejus
potuisset admissa discutere. (Expositio in psalm. 50, — edit.
Bcncdictinorum, Rothomagi 1679, t. II, page 170.)
Textus sancti Gregorii Turonensis : Si quis de nobis, o rex,
juslitiae tramitem transcendere voluerit, a te corrigi potest : si vero
tu excesseris, quis te corripiet? Loquimur enim tibi, sed si vo-
lueris.,audis : si autem nolueris., quis te condemnabit, nisi is qui
se pronuntiavit esse justitiam?.., Sed quid plura? habes legem et
canones: hsec te diligenter rimari oportet; et tunc qux praice-
perint si non ohservaveris, noveris tibi judicium Dei imminere.
(IlistoriaFrancorum, l.V, cap. xix, edit. Mauritanorum, Pari-
siisl699, p. 224.)
Tcxtus sancli Isidori Hispalensis : Difficile est principem re-
gredi ad mclius si vitiis fucrit impUcatus. Populi etmn peccantes
252 TRACTATUS DE PAPA.
judicem metuunt^ et a malo suo lecjihus coercentur. Reges autem,
nisi solo Dei timore metuque gehennas coerceantur, libere in
l^rseceps proruunt, et per abruptum licentix in omne facinus
vitiorum labuntur. (Liber tertius Sententiarum, cap. l, n*" 4.)
Reges vitam subditorum facile exemplis suis vel xdificant vel
subverlunt : ideoque principem non oportet deUnquere, ne formam
peccandi faciat peccati ejus impunita Ucentia. Nam rex qui ruit
in vitiis, cito viam ostendit erroris; sicut legitur de Jeroboamy
quipeccavit et peccare fecit Israel. lUi namque ascribitur quid-
quid exemplo ejus a subditis perpetratur. (Ibid., n° C, — sancti
Isidori Opera, edit. cardinalis Lorenzana, Romae 1802, t. YI,
p.542^)
Perperam contendit Bossuet per citatos textus excludi quam-
libet Ecclesise potestatem in rem temporalem statuum. Et-
enim,
1° Hsec et similia Patrum dicla reduci possunt ad hanc pro-
positionem : Non est super terram potestas quae jmncipes, si
deUnquant, castigando^ a peccatis deterreat. Conferunt ncmpe
reges cum ipsoium subditis, quoad peccandi facilitatem.
Subditi delinquentes, per tribunalia, per leges, per regera
coercentur. Reges autem in \itia et scelera ruentes coercet
nullus. Id solum asserunt citati Patres. Porro,
2** Hoc verum remanel ordinarie^ licet Ecclesiae competat
reges ex justa causa deponendi potestas. Nam quod reges per
supremam Ecclesiae auctoritatem deponi expediat, conlingit
rarissime. Et quod eos deponere opportunum sit ob alia quam
* Advertat lector duos illos Isidori textus aliler a Bossuetio citari. Postquam
nempe transcripsit numerum 4, statim ad numerum transit, nullatenus prse-
monito lectore; solamque hauc phrasim ex isto numero adducit : ideoque Prm-
cipem non oportet delinquere, nc for/umn peccandi faciat peccati ejus impunita
licentia. Praetermissum aUquid eo difficilius suspicari potest lector, quod pro
wieo^//e positum >it ideo. Insuper ineditione Luxeniburgi non indicatum est quo
loco in Isidori Operibus citatio reperiretur. An forte ne lector locum adeundo,
offenderet in istud Isidori effatum, sub religionis disciplina sceculi potestates
suhjectce sunt, quod occurrit capitis sequentis numero 5, et quo Bossuetianum
systema sataperte subvertitur ?
PARS QUARTA. 255
liiercseos aut apostasia? peccata, contingit fere nunquain.
Locuti sunt autem citati patres de ordinarie contingentibus ;
iii qno sensu vere dici potest : Reges in vltia et peccata ruentes
(i nuUo coercentur. Nec erat cur inentioneni facerent de excep-
lionali ac rarissimo casu quo Ecclesia justum et opporlununi
judicet in regem aliquem depositionis sententiam pronun-
tiare; cum in praxi et ordinarie reges ob vitia et flagitia sua
metuendam doposilionis pcenam non liabeant.
5'' Fatetur ipseBossuet per citata Patrum dicta non excludi
EcclesitC potestatem reges cocrcendi per excommunicationem
aliasque poenas spirituales, quamvis Patres de illa potestate
ibi non loquantur. Dicimus nos nec excludi potestatem reges
poenis etiam temporalibus ac depositione coercendi, licet de
ea mentioncm non faciant.
in. Tkxtus sancti GrxAsn a Bossuetio allegatus, et m prima
EDiTioKE falsificatus. — lu pHma editione Defensionis (Luxem-
burgi 1750) boc modo citatur Gelasii textus : Duo sunt, impe-
rator aufjuste, quibus principaliter mundus hic refjitur, sacerdo-
talis autoritas et retjalis pctestas, utuaque principalis, supkema
UTRAQUE, NEQUE IN OFFICIO SUO ALTERI GRNOXIA EST. Subdil : JSosti
enim^ clementissime fili, quod licet . praesideas humano generi
dignitate, rerum tamen prxsulihus divinarum clevotus colla sub-
mittis . . . atque ab eis causas tux salutis expetis; inque sumendis
ccslestibus sacramentis, eisque ut competit disponendis, subdi te
debere cognoscis relifjionis ordine potius fiutim praeesse : nosti
itatpte inter haec ex Hlorum te penderejufUcio, non illos ad tuam
velle redigi voluntatem. Si enim quantum ad ordinem spectat
publicai disciplinx, cofjnoscentes imperium tibi superna disposi-
tione collatum^Iefjibus tuis ipsi quofiue parent relifjio7iisantistites,
quo, rogo^ te decet affectu eis obedire qui pro erogandis venera-
bilibussunt attributi mgsteriis?... (T. I, pag. 106.)
Coiisislit falsilicatio in additis textui hisce vocibus : utraquc
principalis, suprema utratpie, neque in officio suo alteri obnoxia
est. Suiil hLcc, iion Gelasii, sed Bossuetii verba. (juam lameii
254 TRACTATUS DE PAPA.
falsificalionem Bossuetio non tribuemus , quia ex errore con-
tingere potuit, commala^, quse post verbum p otestas iponi de-
buerunt, post vcrba ohnoxia est collocata fuisse. Minus forsan
indulgendum quod suppresserit Bossuet pbrasim istam qu3e
verbum potestas in textu subsequebatur : in quibus tanto gra-
vius est pondus sacerdotum, quanto etiam pro ipsis regibiis^ Do-
mino in divino reddituri sunt examine rationem. « Ces dernieres
paroles, ait Bianchi, n'ont pas ete supprimees sans dessein
par Bossuet, qui voyait bien que cette obligation imposee aux
pontifes de rendre compte a Dieu de la conduite des souverains
eux-memes etait ecrasante pour Topinion qu'il soutenait, et,
qu'ainsi il n'avait rien de mieux a faire que de les ensevelir
dans le silence. » {Traite de la puissaiice eccL^ traduction dc
Peltier, 1. 1, pag. 611, Paris 1857.)
Post Gelasium, citat Bossuetius nonnulla Symmachi papss
verba ad eumdem imperatorem Anastasium scripta. (Quse vide
apud Bianchi, loco cit., p. 615.) Et similia citare potuisset,
tum ex Osio Cordubensi ad imperatorem Constantium, tum ex
sancto Ambrosio ad Valentinianum. (Vide textus apud Bianclii,
ibid.,p.6]2et615.)
Bespondetuu. — Ex ejusmodi textibus recte quidem colligi-
lur distinctas esse regalem et ecclesiasticam potestatem. At
nullatenusevincit ha3C Patrum doctrina regalem non subordi-
nari ecclesiasticffi. Ilanc e contra subordinationem docent Pa-
trcs, dum (ut mox videbimus) utuntur exemplo corporis et
animse, dicuntque regalem potestatem corporis, ecclesiasti-
cam vero animjB vices agere. Igitur docent quidem Patres
ambarum potestatum distinctioneni^ at non negant, immo
aperte simul docent suhordinationem. Ad istud responsum sic
oratorie Bossuetius : « Quis non videat, quam ha3c a Christo
incassum dislincla sint, si, qui ab eo est spiritualibus rebus
summo jure prsepositus, is non modo, ut diximus, maxima
reipublicjB imperiorumque nogotia, verum etiam temporalia
* iSempe sigmim illiid qiiocl gallicc vocamus gidUemds.
PARS QUARTA. 255
omnia tolo orbc lerrarum ad suam poleslatcm utcumquc re-
vocarc cogitur? » (Defensio, part. II , lib. V, — alias lib. I,
scct. II, cap. XXXIV.)
Rcspondcmus : Quis, pra^ter Bossuctium, non vidcat, non
lantum stare possc distinclioncm cum subordinationc, sed
non potuisse a Cbristo distinctas institui, quin regalem vcllct
esse medium quoad altcram, id est ccclesiasticse subjeclam,
quantum requirit finis Ecclcsia3 proprius, animarum a^tcrna
salus? Scdde boc scquenti sectionc. Intcrim notctur quanam
arte conetur Bossuet communi doctorum sentcntiie invidiam
creare. Supponil enim, in bac sententia, deberc Romanum
pontificcm temporaUa omnia toto orbe terrarim ad se revocare.
Id prorsus falsum. Enimvero in dicta communi scntentia ,
non tenelur, imo nec dcbet summus pontifex in tcmporalibus
intervcnirc, nisi quando et in quantum fmem Ecclesiae pro-
prium impedirent.
Scissitabitur forsan quis, num saltem pcr Gelasianam et
aliorum Patrum de disri«c/^s ambabus potestatibus doctrinam,
excludatur opinio de directa Romani pontificis in rcm lempo-
ralem statuum auctoritate. Equidem in hac opinione, suo in
terris vicario contulisset Christus supremam in temporalibus
simul ct spiritualibus auctoritatcm. At simul inslituisset tem-
poralis potestatis immediatani executionem non fore pencs
papam, sed pcnes imperatores aliosve principes. Unde ad
prajdictos tcxtus respondent hujus scntentice patroni : essc
vcrc distinctas ambas potcstatcs, sed solummodo rationc
immediatse executionis^ qua} jurc ordinario pcrtinet ad Ca'sa-
rem. Quai quidem rcsponsio, prout et ipsa de (/i/ccfa potestate
opinio, ncquaquam mihi vidctur gravitate carere.
IV. Nedum Bossuetiano systemati faveat antiquorum Patrum
traditio^ ejus e contra falsitatem arguit. — Stxnclus Gregorius
Nazianzenus, de utraque potestatc disserens,asscruii : Quan-
tum a spiritu corpus, tantum a sacerdotio iinperium superari
(oralione 17 ad civesNazianzenos). — Sanctus Isidorus Pclusia-
256 TRACTATUS DE PAPA.
nus, Joaniiis Chrysostomi discipulus, idem docuit his verbis :
Et sacerdotio et regno rerum administratio consurgit. Quam'
vis enim permagna sit utriusque differentia, illud veluti anima
est^ illud veluti corpus; ad unum tamen et eumdem finem ten-
dunt (lib. III, epist. 249). — Quam doctrinalem traditionem
continuans sanctus Ivo Carnotensis : Sicut sensus animalis, in-
quit, subditus esse debet rationi:, ita potestas terrena subdita
esse debet ecclesiastico regimini ; et quantum valet corpus nisi
regatur ab anima^ tantum valet terrena potestas nisi informetur
et regatur ab ecclesiastica disciplina. (Epist. ad Henricum re-
gem Anglise.) — Nec minus exprcsse Hugo a Sancto Victore :
Quanto autem vita spirituaUs dignior est quam terrena, et spi-
ritus qnam corpus, tanto spiritualis potestas terrenam sive sxcu-
larem potestatem honore ac dignitate jjrwcedit : nam spirituaUs
potestas terrenam potestatem et instituere habet iit sit, et judi-
care si bona nonfuerit. (Hugo Victorinus, 1. II, de SacramentiSj
parte II, cap. iv.)
A sanclo Thoma et aliis scholse doctoribus continuata una-
nimiter fuit traditio hsec, prout videre est supra, sectione
prima.
Ad frequentem illam apud Patres similitudinem, quod
nempe sicut animae corpus, ita temporalis potestas spirituali
subsit^ quid Bossuetiiis? Mire torquetur, et mirae inanitatis
effugia excogitat. Primo quidem asserit dictam similitudi-
nem, prout a scholse doctoribus intelligitur, ducere ad im-
mane prdecipitium. {Defensio^ t. I, parte H, lib. V. — Alias I,
sect. II, c. XXXV.) Quod ut probet scholae doctoribus affmgit
ridiculum islud raliocinium : « Pergunl : atqni spiritus, si
necesse sit, carnem quoque adigit ad interitum. Quid tum
postea? ergo ecclesiastica potestas adigere ad interitum po-
test civilem potestatem; decernere potest scilicet ut civiHs
potestas toHatur e medio, sepeUatur, computrescat. » (De-
fensio, loco citato.) « Mais quijamais, inquitBianchi, soit parmi
es scolastiques, soit parmi tant d'autres illuslres docteurs.
PARS QUARTA. 257
qui avant mrmc qu'il y eut des scholastiqucs, ont fait usage
de cetle comparalson pour expliquer le rapport des deux puis-
sances, a dit. . . que rame peut d^truire le corps, al tendu quelle
est, au conti*aire, tenue par devoir naturel de le conserver?
Assur6ment porsonne n'a jamais dit cela. L'ame ne pcut donc
pas detruire le corps, el par la meme raisou la puissance spi-
rituelle ne peut pas detruire la puissance temporelle. Mais,
de m^me que Tame peut reduire les sens en servitude quand
ceux-ci se revoltent contre la raison, et cependant conserver
dans sa pleine vigueur le corps, dont les sens sont les mi-
nistres, ainsi la puissance spirituelle peut oter Tempire au
prince qui se revolte contre Dieu, contre la religion, contre
rfiglise, sans porter aucune atteinte a la puissance tempo-
relle, dont elle ne fait alors qu'6ter 1'administralion a ce
mauvais prince. » (Traite de la puissance ^c(;/</a'., traduclion
de labbe Pellier, t. I, p. 625, edil. Paris, 1857.)
Secundo, edocet Bossuetius qiionsque protendi comparalio
valeat. Asserit nempe : In ordine morum a vera reHfjione pen-
dere civitatem; at civilem potestatem, quod ad rationem attinet
humance socidatis, per se, ac tota sua vi, sine vera religione,
sine vera Ecclesia^ sine vero sacerdotio stare posse. (Defensio^
loco cit.) Si temporalis societas moralitatem habere nequeat
absque vera reU(jione^ et tamen existere possit sine vera reli-
gione^ sequitur illaui stare posse absquc moralitale. Bayle huc
usque non processit. Possibilem admisit socictatem atlieo-
rum, non tamen sine moralitate. llaec igitur est similitudinis
a Patribus adhibila} Bossuetiana inlerpretalio : dum dicunt
Patrcs, sicut corpus ab anima, ita sa^cularem potestatem ab
ecclesia^ lica esse regendam, intelligendi sunt quasi dixissent,
saecularom potestatem esse omnino independentem ab eccle-
siastica. An seiia, an potius desperata responsio? Quidquid
sit, coufutatione sane non indiget.
^.Absonhm est argumentumBossuetii ex negaliva traditione;
id est ex eo quod primis Ecclesise sxculis nullus Romanus Pon-
III. 17
258 TRAGTATIS DE PAPA.
tifex imperatores regesve cleposuerit. — Ejusmodi argumentum
sic qiioad substantiam exhiberi potest :
P Si jus in rem temporalem societatum civilium Ecclesige
suoe Christus conferre volaisset, providisset id clare in Scrip-
turis exprimi; atqui hocce jus nullibi in sacris Scripluris
expressum reperitur; ergo.
Respondeo. — Jus istud sufficienter exprimunt tcxtus evan-
gelici de collata Ecclesiae ligandi atque solvendi potestale. Nec
obstat quod Christus dixerit : Ecce ego mitto vos sicut agnos
inter hipos. Nam ex eo quod quis sit agnus, id est, innocens
et impar viribus, non sequitur ipsi competere non posse jus
in lupos, id est, in eos aquibus injuste opprimitur. Prseterea
his verbis significavit quidem Christus apostolos a lupis, id
est, ab imperatoribus et regibus paganis, eorumque minis-
tris persecutionem passuros; at non idem pra^dixit quoad
omnes, usque ad fmem mundi, apostolorum successores. Nam
oriturum prjBvidebat tempus, quo reges et imperatores lupi
esse desinerent, et facti christiani, brachii sui auxilium Ec-
clesiae, ex officio suo, prsestandum agnoscerent.
2° Primis sceculis, Ecclesia nullum jus in rem temporalem
statuum exercuit nullum regem imperatoremve deposuit,
etsi sufficientibus ad id viribus, TertuUiano teste, non ca-
ruerit. Atqui contrarium contigisset, si praetensam illam in
temporalia potestatem a Christo recepisset. Ergo nequaquam
ei Christus contulit potestatem ejusmodi.
Respondeo.— i'' Dicit quidem Tertullianus (Apol. c. xxxvii) :
« Hesterni sumus et vestra omnia implevimus, urbes, insulas,
castella, municipia, concilinbula, castra ipsa, tiibus, decurias,
palatium, senatum, forum. Sola vobis relinquimus templa*
Cui bello non idonei, non prompti fuissemus, etiam impares
copiis, qui tam libenter trucidamur? » At nimium fuisse hac
in re Tertullianum coiitendunt eruditi multi, tum catliolici,
tum etiam e protestantium secta. De quo vide Bianchi [Trait^
de la puissauce ccclcs,, traduction de rabbe Peltier, toin. I,
PARS QUAUTA. 259
pag. 6o0, Paris, 1857). 2'' Demus tamcn non impares fuissc
tunc tcmporis christianos ad dcbellandos ct dejiciendos pa-
ganos imperatorcs. Id aggredi non dcbuerunt nisi prius de-
clarata per lcgilimam auctoritatem ccclesiasticam liceitate.
Ac proinde nisi prius cadcm legilima auctoritas declarasset
insurrcclioncm in Ecclesia} detrimentum non cessuram. Facile
aulem inlclligitur Romanos Pontifices, hisce persecutionum
sacculis, non tantum potuisse, sed et prudenter debuisse a
tali declaratione abstinere. « Quand mcme donc, ait Bianchi,
on admettrait que les chretiens de cette epoqueavaient des
magistrats ct des chefs de leur communion tant civils que
militaires, il ne leur aurait pas ete pour cela permis de re-
sister a leurs souverains infidcles, puisque pas meme des
magistrats su])alternes ne peuvent opposer la rcsistance aux
mauvais traitements qu'ils auraient a essuyer de leur souvc-
rain et se dispenser de leur 6tre soumis, comme Tont cru
faussement Pierre Martyr, Pare... et d'autrcs protestants. Les
6v(^ques des sieges particulicrs ne pouvaient pas non plus
faire ces sortes dedeclarations... Comme il s'agissait du sou-
verain de tanl de peuples soumis a rempire de Rome, il eut
fallu sans doute toute Pautorite du Pontife romain ayant avec
lui un grand nombre d'eveques, de manicre qu'une telle
decision fiit le rcsultat d'une delibcration commune et qu'elle
put elreconnuede touterEglise. Mais comment, dans lc cours
des trois premiers siccles, les Pontifes romains, qui erraicnt
d'une demeure a une autre, ou vivaient caches dans les ca-
tacombes, auraient-ils pu convoquer les evcques pour prendre
leur avis et arretcr une dccision sur unc affairc d'une aussi
grande importance? Car nous ne disons plus un eveque par-
ticulier, mais le Pape lui-meme ne pouvait pas juger de prime
abord s'il etait expcdient ou non d'en venir a ce remede ex-
trcme, sans avoir auparavant averli les princes cux-memes,
sans les avoir exhorles, sans les avoir ciles a son tribunal et
les avoir entcndus. Or si Ton croyait quc lcs Papes auraient
2G0 TRACTATUS DE PAPA.
pu fairc toutes ces choses dans les premiers siccles de Tcre
chrelienne, on se monh'erait tout a fait ignorant en fait d'his-
toire ecclcsiastique. » (Bianchi, Traite de la puissance eccles.^
t. I, p. 643, traduction de Tahbe Peltier.) — 5° Etiamsi im-
mero et \irihus praevalere poluissent christiani (quod fatsuui
esl); et etiamsi unusquisquc Romanus Pontifex, solus absque
ulla synodo, dictse insurrectionis felicem exitum prudenler
sperare potuisset (quod pariter falsum est); adhuc tamen ipsis
opportunum videri potuit jus suum hoc lempore non exer-
cere, ne diceretur bumanis mediis initio impositam christia-
nam fidem. Quse persuasio potuit etiam a Spiritu sancto ipsis
ingeri. Igitur prorsus absonum est istud Bossuetii argumcn-
tum : primis Ecclesiae sseculis Romani Pontifices dictum jus
paganos imperatores exauctorandi, et eorum subditos ab obe-
dicntise debito solvcndi non exercuerunt; ergo arbitrati sunt
ejusmodi jus sibi nequaquam competere. — 4" Sane non ne-
gat Bossuet jus Ecclesise competere principes hsereticos ex-
communicandi. Et tamen nullam Romani Pontifices excom-
municationem pronuntiarunt contra Constantem et Valenteui,
qui tam ferociter Nicsenam fidem persecuti sunt, et arianani
hieresim promoverunt. Ergo pariter, ex eo quod jus in rem
temporalem conlra ethnicos imperatores non exercuerint, non
sequitur eos hoc jui^ caruisse. — 5"" Ut suum ex traditione
negativa argumentum fulciat, asseritBossuetiusnullibi scrip-
tum reperiri, ab ecclesiastica potestate alicui vel minimo civi
aut ereplum servum fuissc aut eripi potuisse. (Defensio, 1. 1,
parte II, 1. V. — Alias I, sect. II, c. xvn.) Quam falsa sit asser-
tio ha^c, colligat lector ex paucis hisce documentis : « Si quis
christianorum necessitate cogente sua mancipia elegerit ve-
numdanda, non aliis, nisi tantum christianis expendat. Nam
si paganis aut judgeis vendiderit, communione privetur, et
emptio careat firmitate » (conc. Remense, can. 11, anno 650,
aut, utaliicensent, 625). — Anno655, aconcilio Cabillonensi,
canone I ! , prohibitum est ne quis extra regnum mancipia
1>ARS QIIAUTA. 2G1
sua venderet; ne scilicet in manus infidelium caderent. —
Decreverunt plura Gallia^ ac Ilispania? concilia, judaeos omni
jure in servos suos ipso facto spoliatos fore, si eos judaizare
coegissent. Nec dicatur id decretum vi legum Romanorum,
qua) proliibuerant ne judai chrislianos servos habcre possent.
Nam tunc temporis dict» leges in Galliis et in Ilispania vim
non habebant ; imo nec forsan noscebantur. — Concilium
Aurelianense IV sic habet : « Cum prioribus canonibus fuerit
definitum ut de mancipiis christianis, quas apud judaBos sunt,
si ad Ecclesiam confugerint et redimi se postulaverint... et
servire judsois noluerint, taxato et oblato a fidelibus justo
pretio, ab eorum dominio liberentur. » — In concilio Tole-
tano IH, cap. xiv : « Si qui vero christiani (servi) ab eis ju-
daico ritu sunt maculati, vel etiam circumcisi, non reddito
pretio, ad libertatem ct christianam religionem redeant. » —
In concilio Matisconensi, anno circiter 581 : « Judj»i vero si
christiana mancipia ad judaismum vocare praesumpserint,
ipsa mancipia fisci ditionibus revocenlur. » — In concilio
Toletano IV, can. 50, quoad apostatas, qui conversi a ju-
daismo et accepto baptismo ad judaismum redierant, sic de-
cernitur : « Eos autem quos circumciderint, si fiiii eorum
sunt, a parentum consortio separentur; si servi, pro injuria
corporis sui, liberlati reddantur. »
Nota. — Cietera, quibus suum e negativa traditione argu-
mentum fulcit Bossuetius, confutata vide apudBianchi (Traite
de la puissance eccles., traduction Peltier, tome I, livre III,
§9, 10 et 11, pag. G44 et suiv., Paris, 1857). Adhocce nega-
livai tradilionis argumenlum jamdudum responderat S. Tlio-
mas: « Ad primum dicendum, quod illo tempore Ecclesia in
sua novitate non habebat potestatem terrenos principes com-
pescendi, et ideo toleravit fideles Juliano Apostata3 obedire in
his quai non erant conlra fidem, ut majus fidei pcriculum
vilarelur. » (UMl% q. xii, art. 2.)
202 TRACTATUS DE PAPA.
CAPUT II
JVOM TALEMT BOSiSIlETII ARGUHIEJITA E S4CRO TEXTU
DCPROIUPTA.
I. Textus sanctiMatthdei a Bossuetio allegatiis. — Reddite qude
sunt Caesaris Cxsari, et quse-sunt DeiDeo (Matth., xxii). — Ex
l]is \erbis sic argumentatur Bossuet : « Mulli enim e Judaeis
putabant Romani impcrii ac Romanorimi Caesarum, utpote
infidelium, iniquam, Yiolentam, tyrannicam atque omnino
nuUam in populum Dei potestatem esse : quorum turbu-
lentos spiritus magister optimus hac sententia compressit.
Cum enim id agerent inquieli homines ut religionis specie
legitima imperia commoverent, id e contra Cliristus docuit
nihil ad vim ipsam religioriis pertinere quis imperet, atque
omnino religione relinqui imperia eo loco quo sunt gentium
ac populorum juribus constiluta. Hoc autem perfecit ostenso
numismate, atque imagine Ceesaris; ut quoniam respublica
accivilis societasstatcommerciisacpermutationibus, quarum
instrumentum est nummus seu publica pecunia, ideo omnes
intelligerent in ejus poteslate necessario permanendum cujus
numismatis uterentur. Quod profecto non sic praecise et ab-
solute diceret, si intelligeret pontificum ac synagogas aucto-
ritate legitima imperia solvi posse, aut talem potestatem suis,
suseque Ecclesise ipse aliquando esset concessurus. » Concludit
Bossuet principibuspaganis et haereticis quantumvis persecu-
toribus, «obtemperandumin omnibus quse divinis prseceptis
non repugnarent » (edit. Lebel, 1817, t. XXXI, p. 5!21).
Respondetur. — 1" Falso supponit Bossuet loqui Chrislum
Dominum de omnibus generahter imperatoribus. Ex contextu
enim colligitur interrogatum eum fuisse ac respondisse in
particulari de imperante tunc lemporis Caesare. — 2" Quod
isle Csesar imperialem potestatem in Judaeos de facto tunc
PAUS QUARTA. 265
exercerct, certum faciebat ejus cffigies nummis incisa. In
singulis enim regionibus ille solus monetam effigie sua signat
qui supremam auctorilalem exercet. — S** Quod imperialem
in Ju(la}os polcslatem diclus Ciosar etiam lefjltime exerceret,
conslabat ex eadcm effigie, juncla cum notoriis aliunde
circumstantiis. Nimirum effigies manifestam faciebat paci-
ficam imperialis auctoritatis possessionem. Nec illam legi-
time quisquani turbare poterat; \cl ex liac sola rationc, quod
ejusmodi tentainennonaliud gcnti Judaeorum invexisset quam
summam calamitatem. Et aliunde dictus Caesar non tyrannice
agebat; sed populo Dei verae religionis exercitium, ejus pon-
tificibus libcram jurisdiclionem et auctoritatem suam relin-
quebat. — 4" Pbarisa^i Jesum interrogantes, agnoscendo num-
mis inesse dicli Ccesaris elfigiem, Imc ipso a^quivalenter cum
fatebantur legitimum imperatorem. Nam ex sola effigie con-
stabat eum esse de facto imperatorem. Et quod legitime im-
peraret, manifestum simul faciebant circumstantiae. Et prae-
terea confitendo nummis inesse dicti Caesaris effigiem, seu
ipsum de facto esse imperatorem, non addiderunt : sed iUe'
gitime. Id quidem optabant dici a Christo, ut eum accusarent.
Ipsi vero neque id sentiebant, neque ausi fuissent asserere.
Igitur respondendo imaginem esse Caesaris, perinde est ac si
dixissent : Eum lcgitimum gentis nostra} imperatorem agnos-
cimus. In hoc sensu, ipsis non reclamantibus, eorum res-
ponsum accepitChristus, prout liqiiet e subjeclis verbis : Red"
dite ergo qux swit Cassaris Cxsari. Id est, cum vosmetipsi
Caesarem nunc imperantem pro legitimo impeiatorehabeatis,
redditeipsiquaidebenlurlegitimis iniperatoribus. Fuitncmpe,
ul dicitur, argumentum ad hominem. — 5° Provocando ad
dictam imaginem non docuit Christus, prout contendit Bos-
suct, obediendum essc cuilibet principi, ex hoc solo quod
nummi sint ejus effigie signati. Nam primo non locutus est
Chrislus generaliter de principibus, sed iii particulari de im-
perante tunc Caesare. Secuudo, huic reddenda dixit Chrislus
264 TRACTATUS DE PAPA.
quae debentur imperatoribus legitimis; sed in hypothesi quod
ipse legitimus esset, prout erat revera, et prout aequivalenter
confessi erant pharisaei, ad quos respondit Christus. Tertio,
si docuisset Christus id quod fmgit Bossuet, docuisset falsum.
Nam possibile est, nec una vice contigit, ut quis gentem ali-
quam injuste invadat, legilimum ejus regem expellat, impe-
rialem ibi potestatem sibi usurpet, et statim suam monetae
effigiem substituat. Quam oppressionem ac lyrannidcm non
semel, verbi gratia, mahumetani principes exercuerunt. Si
Bossuetio credas, emissis novis nummis, statim etexhoc solo
ejusmodi usurpator ac tyrannus legitimus fit, ct, ex doctrina
Christi, ei omnes prout legitimo imperatori obedire tenentur.
Vesanamillam doctrinam impium est Christo affmgere. Immo
eam ipse Bossuetius alibi rejicit, dum usurpatores a legitimis
principibus distinguit. — 6" Sed jam demus Christum de om-
nibus generaliter principibus locutum. Demus eum docuisse,
cuilibet principi, ex hoc soloquod ejus effigie moneta signata
sit, reddenda esse omnia quae legitimis imperatoribus deben-
tur. Qua^nam tandem docuit Chrislus reddenda esse princi-
pibus?Docuit dumtaxat reddenda esse quse sunt Cassaris, id
est, quae legitimis imperatoribus debentur. An autem decla-
ravit quaenam debeantur, quaenam sint Cassaris? Minime. An
declaravit esse Cxsaris, seu imperalori deberi, ut a suprema
Ecclesise potestate non possit deponi, etiamsi persecutionibus
populum ad hgeresim vel apostasiam pertrahere nilatur? Mi-
nime. An declaravit esse Gdesaris ut b^ges regis seu impera-
toris, fmi Ecclesise noxias, non possit Romanus Pontifex an-
nuUare ac irritas reddere? Minime. An declaravit esse Caesaris
ut rex pactum fundamentale regni patenter violans non possit
legitime ab ejusdem regni civibus ejici? Minime. Ac demum,
quaestionem illam quse sint Caesaris ne verbo quidem Christus
Dominus attigit. Notet lector quam absone Bossuetius aJ hunc
sacrse Scripturse locum provocaverit. Probandum susceperat
Ecclesiae nullam competere in rem temporalem statuum.
PAUS QILVUTA. 265
nullaiii reges in certis casibus deponendi potestatem. Et in
probalionem adducit lextum, in quo Chistus dicit dumtaxat
reddenda esse principibus quac ipsis debentur. Quasi post
allef^ata h«c divina verba non remancat tota qua^stio, an hyec
Vel illa sint necne C»saris, seu principibus debeantur! Sane
non minus firmihM' quam Bossuet sanclus Gregorius septi-
mus, etsi de sua reges ex certis causis deponendi potestate
nequaquam dubitaret, asserebat et confitebatur reddenda Cae-
sari qua3 sunt Ca?saris, reddenda regibus qu» ipsis debentur.
Immo illi etiam principi quem deponebat, reddi quod ipsi
debebatur existimabat.
II. Textus evangelici de perseciitionibus quas apostoli passuri
erant, — Ad prxsides et reges ducemini propter me in testi-
monium ilUs (S. iMatth., x, 18). Nolite timere eos qiii occi-
dunt corpus , animam autem non possunt occidere (S. Matth.,
X, 28). Trademini autem a parentibus et fratribus et cognatis
et amicis,, et morte afficient ex vobis, et eritis odio omnibus
propter nomen meum.., in patientia vestra possidebitis animas
vestras (S. Luc, xxi, 16, 17, 19). Cum autem persequentur
vos in civitateista fugite in aliam (S. Matth., x, 23). — Ex iis
textibus coUigit Bossuet, non datam apostolis eorumque suc-
cessoribus potestatem principibus resistendi, sed factum
prirceptum eis ohediendi in civilibus seu in re temporali
statuum : Ut autem quovis auctore in ipsos insurgant, aut in
civilibus jussa detrectent^ nequidem innuit; imo vero id aperte
vetat, cum nihil aliud indicit quam pati... sic adversus reges et
pnesides ac legitimos magistratus Christus magister nihil prxter
fuyam relinquit, iit divina priesidia in invicto fidei spiritu, hu^
manavero in fuga habeamus. Nihil prxterea christianis adversus
reges et mayistratus concessuni est. Sic declinare vim regiam^
eique obluctari licet (edit. Lebel, 1817, t. XXXI, p. 52i).
Resi-oxdetuk. — 1" ibi loquitur Christus expresse et solum-
inodo de persecutionibus quas apostoli passuri erant. Loquitur
proinde dumtaxat quoad illud nascentis Ecclesia) iempus, in
20C TRACTATUS DE PAPA.
quo exerceri nondum poterat coUata Petro ejusque successo-
ribus potestas in rem temporalem statuum. Sane verba haec
ad prsesides et reijes ducemini, etc, trademini autem a paren-
tibus, etc, non direxit Christus ad Bossuetium et alios synchro-
nos praesules. Cum ergo agat Christus Dominus de apostolo-
rum ac saevienlis persecutionis tempore, mirum non est ab
ipso non suggeri fulminandas in persecutores depositionis
sententias, sed patientiam in tormentis et fugam. Potest autem
ista Bossuetiame objectionis confutatio sic conlrahi : eliam
in hypotliesi quod Christus auctoritatem in temporalia sta-
tuum Ecclesiae conlulerit, potuit, relative ad persecutiones quas 1
passuri erant apostoli, eis commendare dumtaxat patientiam
etfugam, nonautem dictse potestatis intemporalia usum, qui
fuisset impossibiiis. Ergo, ex eo quod dictam in temporalia
potestatem tunc siluerit, et exercendam in persecutores apos-
tolis non suaserit, non sequitur eum jure hoc Ecclesiam non
donasse. — 2°Exeo solo quod Christus fugam suggesserit, fal-
sitatis convincitur Bossueti systema. Nam contendit Bossuet
obediendum esse in omnibus quae peccaminosa non sunt.
Quid ergo si princeps persecutor simul piaecipiat non fugere
et thus idolis oiferre? Quod quis non fugiat, per se peccatum
non est. Igitur, juxta Bossuetii placita, fidelis tenebitur non
tantum ab idololatria, sed etiam a fuga abstinere, ne violet
principis in re temporali prseceptum. Praeterea miles sic fu-
giendo, mullipliciter transgreditur legem et mandata prin-
cipis, quae mililibus injungunt ut stent sub vexillo, ut hoc vel
illud muneris sui exequantur; quae omnia per se mala non
sunt nec peccaminosa. Ergo, ex Bossuetii placitis,non poterit
miles, ad vitandam persecutionem aufugere ; cum tamen
dixeritChristus : Cumpersequenturvos in civitate ista, fiujitein
aliam. Notetur autem fugam in multis ciicumstantiis esse,
non tanlum licitam, sed etiam prseceptam. (Vide Bianchi,
Potestadella Chiesa, t. I, p. 482.) liem notetur per eam aflici
rem temporalem statuuuj. Si fugere licile possit et emigrare,
IWRS QUARTA. 207
V. g., lotus exercitus quem perseculor princeps vult ad pec-
caniinosum aclum adigere, potest idem exercitus principem
istum indirecte deponere.
III. Textns sanctiPauU, a Bossuetw allegatl. — Omnis anima
potestatibus sublimioribus subdita sit (Roni., xiii, 4). Adnione
illos principibus et potestatibus subditos esse, dicto obedire, ad
omne opus bonumparatos esse (Tit., iii, 1). Nam. principes non
siint timori boni operis, sed mali... Deiminister et tibi inbo-
num (Rom., xiii, 5 ct 4). Simul adducit Bossuet hanc sancti
Chrysostomi intei'pretationem : Ostendit enim quod ista impe'
rentur omnibus^ et sacerdotibus, et monachis, non tantum sxcu-
laribus : id quod statim in exordio declarat cum dicit : Omnis
anima potestatibus super eminentibus subdita sit, etiamsi apos-
tolus sit, si evanqtUsta, si propheta^ si quisquis tandem fuerit.
Concludit Bossuet persecutorrhus ctiam principibus esse ohe-
diendum in omniljus, iis solis exceptis quae legi divinae ad-
versantur. Qux exceptio^ inquit, reyulam firmat, evincitque in
omnibus aUis prsestandam obedientiam^ honorem, vectigal^ om-
nia quae sunt Csesaris (edit. Lehel, 181 7, t. XXXI, p. 527). ISova
iUa exceptio de deponendis regibus Scripturx superstructa atque
aUena est (ihid., p. 5:16 j.
Respondetur. — l'* Per illas subUmiores potestates non desi-
gnavit sanctus Paulus solas potestates saiculares, prout sup-
ponit Bossuet, seJ quaslibet, ac proinde spirituales etiain seu
ecclesiasticas. Propositio universalis est; et aliunde restrictio
ad saeculares potestates nequaquam ex contextu colligitur. Sed
neque sanclus Chrysostomus restriclionem illam exprimit.
Dicit solumniodo, hac lege suhlimiorihus potestatihus ohe-
diendi constringi omnes, id est, tum sa^culares, tuni etiain
sacerdotes et monachos. Nos aliunde prohamus Romani Pon-
lificis auctorilateni esse subUmiorem quoad eas res temporales
regum seu statuum, qua^ lini Ecclesiae proprio neccssariai
sunl, vel linem hunc impediunt. Quo probato, merito sic ar-
guimus : Exapostolo, suhliiniorihus potestalihus oinnis anima
268 TRACTATUS DE PAPA.
obsequi debet : atqui Pontificia potestas sublimior est relative
ad regem quoad res temporales Ecclesise fmem tangentes;
ergo rex quoad res istas summo Pontifici obedire tenetur. —
2° Demus a sancto Paulo per suhUmiores potestates intellectos
fuisse dumtaxat temporales principes. Ut causa vinceret Bos-
suetius, probare debuisset locutum apostolum, non tantum
de principibus legitimis et sat juste gubernantibus ut dici
possint ministri Dei in honum, sed etiam de quibuslibet usur-
patoribus, perseculoribus, et populos catbolicos ad hseresim
apostasiamve trahentibus. Porro quod priores dumtaxat in-
lellexerit apostolus evincunt hgec ejus subjecta verba : Nam
principes non sunt timori honi operis sed mali. Dei minister est
tibi 171 honum. Jam vero Ecclesiae non adscribimus potestatem
deponendi principes ministros Dei in bonum, sed principes
ministros diaboli in malum, qui nempe finem Ecclesiae pro-
prium, teternam salutem animarum, prcepediunt. tlanc inter-
pretationem non subvertunt, sed potius confirmant sancti
Chrysostomi dicta. Sic quippe pandit quis fuerit sancti Pauli
scopus : Etenim rumor undique ciixumferehatw\ quo apostoli
ut seditiosi etnovarum rerum auctores incusabantur^ qui ad legum
communium eversionem omnia facerent et docerent (homil. 25,
in epistolam ad Romanos, edit. Mauritanorum, 1751, t. IX,
p. 687). Igitur accusabantur christiani, quod leges communes^
quae generaliter justse erant, eversas vellent; quod potestatem
temporalem, quce per se bona est, immo necessaria et divi-
nitus instituta, auferretentarent. Quam calumniam ut dilueret
apostolus, edixit generaliter teneri christianos omnes obsequi
potestatibus temporalibus, iis utique per quas ordo etjustitia
in societate civili consistunt.
Huic interpretationi opponere solent Gallicani systematis
sequaces subjecta sancti Pauli verba : JSon enim est potestas
nisi a Deo. E quibus colligunt principis etiam usurpatoris,
persecutoris et populum catholicum ad apostasiam urgentis
potestatem esse a Deo; ac proinde ipsi deberi obsequium in
I'ARS QUARTA. 2G9
omnihiis qunc lcgi divinae non adversantur. Quem errorem
jaiuludum confutavit S. Chrysostomus in ipsamet homilia, ad
(luam provocavit Bossuet : Non est enim potestas nisi a Beo.
Quid dicis? omnis-ne princeps a Deo ordinatns est? JSon hoc dico^
in(juit (Vanctus Paulus) : Neque enim de simjuUs principibus
mihi nunc sermo est^ sed de reipsa. Nam qnod principatus sint^
et quod alii imperent alii subjecti sint..., divinse esse sapientix
dico. Ideo non dixit : Non enim est princeps nish a Deo, sed de
re ipsa loquitur dicens : Non enim est potestas nisi a Deo. Quae
vero sunt potestates, a Deo ordinatas sunt (loco citato, p. 686).
Igilur licct non sit potestas nisi a Deo, a Deo tamen non est
quodtalis princeps potestatem temporalem exerceat, necquod
eam exerceat Ecclesiam persequendo, et ohstando ne fmem
suum proseqni valeat. Quod magis illustrando prosequitur
Chrysostomus in hunc modum : Sic et cum quidam sapiens
(Prov., XIX, 14) dicit, a Deoadaptatur viro mulier, hoc dicit quia
nuptias Deus constituit, non qiiia singulos qui mulieres ducuut
ipse conjunxerit. Multos quippe videmus qui male, et non ex
nuptiarum leye junguntnr, neque hoc Deo imputaverimus.
IV. Textus sancti Joannis a Bossuetio allegatus. — Begnum
meum non est de hoc mundo (c. xvni, v. 56). — Allegatus etiam
fuithic lextusin famosacleriGallicanideclaratione, annil682.
Ouam absone, facili negotio pandi potcst. Velenim arguunt o\
sensu litterali, vel ex scopo quem habuit Christus verba ha3c
profcrendo. Porroin utraque hypothcsi absone textus ille ad-
ducilur ad probandum Ecclesiae jus non competere in rem
temporalem slatuum.
1° Absone allegaretur lilteralis horum Christi verborum
sensus. Sic nempe se habet textus Gracus : •;; gajiAsia yj iiiri
buY. eoTiv £•/, ToO x6g(jlou to6tou... vjv 0£ yj gaatXeia yj I[jly) o-jy. £st'.v
£vT£iJ8£v, « regnum meum non est ex hoc mundo... nunc autem
regnum meum non est hinc. » Versio Gallica : « Mon royaume
nest pas de ce monde, » sequivoca est. Potest nempe intelligi,
tum in eo sensu quod regnum Clirisli originem non ducat ex
270 TRACTITUS DE PAPA.
' hoc mundo, turn in eo sensu, quod non versetur clrca res hvjus
mmicli. Gallicani autem sysleinatis propugnatores intelligunt
in hoc posteriori sensu, qui est e\identer erroneus, prout pe-
remptorie proLant particula} ky. atque svtsuOev, et correspon-
dentes latinae, «non cst ex hoc mundo, non est hiuc. » Egre fert
Bossuetius quod tam instanter \indicetur Ycrus hic scnsus Ht-
teralis, cum eum neget nullus. « Diligenter advertunt, inquit,
non esse a Domino dictum : Regnum meum non est hic, sed
regnum meum non est hinc... Quse quis nesciat?» At sibi
persuadet, falsum illum sensum quem (ipso fatente) textus
excludit, esse nihilominus verum si attendatur scopus a
Christo Domino intenlus. Id est, quamvis Christus dixerit :
Regnum meum non est ex hoc mundo^ voluit tamen diccro,
non est in hoc mundo. Effugium istud prsecludamus..
2" Falsum est, ob scopum a Ghristo inlentum, verba cjus
intelligenda esse in eo sensu quod regnum ejus non sit in
hoc mundo, id est, circa res temporales hujus mundi. Equidem
occasiofuit, tuin Judoeorum accusatio quod Christus regiam
dignilatem affectasset, tum Pilati interrogatio, Rex es tu? Sed
quid inde? En quoad substantiam mirum Bossuctii ratioci-
nium : scopus Christi respondendo fuit, ut a mente Pilati
procul atceret timorem, ne se vellet Csesari substituere; atqui
ut hunc scopum efdcaciter obtineret, debuit Ghristus dicere,
regnum suum non esse circares temporales hujus mundi; ergo
quamvis aliud dixerit, hoc dicere voluit et dixisse censendus
est. Respondeo : Scopus Chiisti fuit ut inlelligercl Pilatus id
quod divina sua verba significabant* Si voluisset Christus in-
telligi a Pilato, rcgnum suum non esse circa res temporales
hujus mundi, hoc dixisset, et non dixisset aliud omnino diver-
sum. Ccelerum, dicendo regnum suum originem non ducere
ex hoc mundo, satis inteUigere poterat Pilatus hanc regia3 po-
testatis speciem eam non esse qua se Christus Csesari substi-
tueret; Sed quidquid Pilatus conjicere potuerit de effectibus
quoad Caesarem ejusmodi regni, non trahentis ex hoc mundo
PARS QUAUTA. ^271
origincm, certuia prorsus reinarietChristum Dominum dicere
voluissequod dixit, et intelligi voluisse id quod divina ejus verba
significant. Porro dixit : Regnum meum non est ex hoc mimdo,
Quod omnino stare potcst cum Ecclesise potcstate (uliquc non
ex mundo accepta) in rem lemporalem statuum. Igitur decla-
ralioni cleri Gallicani anni 1682 a)ternum dedecus erit, quod
tali textu nitatur.
V. Textus sancli Lucx a Bossuetio allegatus. — Mayister, dic
fratri meo ut mecum dividat ha^reditatem. At ille dixit illi : Homo
quis me constituit judicem aut divisorem super vos (cap. xii,
V. 13, 14). Ex quo textu tantam fiduciam excepit Bossuet, ut
incunctanter scripserit : « Quce verba si perpendimus, statini
intelligimus finitam, quam tractamus, detemporalibus quses-
tionem. » (Edit. Lebel, 1817, t. XXXI, p. 535.) Sic respondct
Bianchi {de la Puissance eccles.^ traduction de Peltier, t. I,
p. 393, Paris, 1857) : « Ce passage, que Bossuet regarde comme
peremptoire pour la question presente, ne s'y rapporte meme
pas. Son argument ne serait valable qu'autant que nous ad-
metlrions la fausse idee qu'il s'est formee du pouvoir atlri-
buepar nous a rEglise, et qu'il suppose un pouvoir temporcl
civil, auquel il appartiendrait directement de s'immiscer dans
les questions temporelles et de vider les differends a mesure
qu'il s'en eleve dans la societe civile. Mais cet argument est
sans valeur des qu'on suppose, au contraire, qu'il ne s'agit
nullement d'un pouvoir temporel et civil, mais d'un pouvoir
spirituel qui ne se rapporle qu'indirectement aux clioses tem-
porellcs et en tant seulemcnt que ces dernieres interessent lc
salut des ames... Nolre Seigneur, en refusanl d'acceder a la
demande intempeslive de cet homme..., a fait voir, il est vrai,
qu*il n'entre point dans le ministere qu'il a exerce ici-bas ct
qu'il a transmis a ses apotrcs de faire son principal objot de
juger lcs differends en matiere civile etde regler les affaires
lemporellcs. Mais il ne nous a pas dit pour cela quil y ait in-
compalibilite entre ce meme minislere et le soin de regler
27> TRACTATUS I)E PAPA.
accidentellement et par occasion ces affaires dinteret minime,
lorsque la piete, la religion ou quelque autre honnete motif
en fait un devoir. Autrement TApotre serait alle contre les
enseignements de Jesus-Christ, lorsqu'il a defendu aux chre-
ticns de porter leurs proces devant les magistrats idolatres,
et qu'il leur a commande de se choisir plulot des juges dans
la communaulc des fideles. » Igitur allegato textu docuit qui-
dem Christus institutam non fuisse potestatem ecclesiasticam
ad hoc ut ordinarie, seu extra casim exceptionalem quo id
fims Ecclesia^ requirat^ Wics in materia temporali dirimat;at
nequaquam docuit idipsum ad Ecclesiam non pertinerc in
dicto exceptionali casu. Porro hoc ipsum et non aliud tenent,
qui Romano Pontifici potestatem adscribunt in rem tempora-
lem statuum.Ergo textus a Bossuetio tam fidenter allegatus
prorsus extra quffistionem est.
CAPUT III
QIAII PERICIjXOSUM SIT SYSTEItfA BOl$§llIETII.
AD ^EaUM jStRIPTUR^ SEWSUIW ET AD PRIORUM S^CUI.ORUM
TRADITIOMEM PROVOCAMTIS.
Hac de re transcribemus mannscriptam gallicam disserta-
tionem, quse jam pluries superius citata fuit.
« I. Les protes(ants accusent TEglise romaine dc s'(Mre
trompee en s'ccarlant de la vcrite evangelique et de Tan-
cienne tradition, et d'avoir entraine dans son erreur le monde
catholique. Voyoiis si Bossuet ne formule pas la meme ac-
cusation. « Gregorium VII ejusque successores liquido demon-
stravimus evangelicse veritati et antiquissimse traditioni re"
pugnasse, cum reges deponerc aggressi sunt. Ac tametsi
eam, quam tot anathematibus exequebantur animi sui sen-
tentiam, neque expresso canone flrmarent, neque in ecclesias-
ticum dogma redigerent, tamen Ecclesia? potestati conflabant
PARS QUARTA. 275
ingentem invidiam,schisnialicis et hsereticis occasionem ^rae-
bebant, catholicos in crrorem inducel^ant, ncdum in fide con-
fnmarcnt. » (Kdit. Lebel, 1817, t.XX^CIII, p. 120.)
« Quoique Bossuet se troiiipe, ainsi (|u'on l'a vu prccedem-
ment, en ne faisant remoiiter qu'a saint Gregoire VII Texercice
du pouvoir papal sur le temporel des rois, il avoue du moins
que saintCregoireVlI et ses successeurs s'at ribuorent ce pou-
voir. Cet avcu embrasse treifepapes et cinq siccles. Cest, en
outre, un fait incontestable que pendant ce long espace de
temps lenseignement unanime des ecoles catholiques attri-
buait aux Pontifes romains le pouvoir en question. Or, que
dit Bossuet de cette persuasion de TEglise romaine? U dit en
propres termes qu'elle est contraire a la verite evangelique
et a lanrienne tradition, et que les Pontifes romains en agis-
sant ainsi ont induit en erreur les caliioliques au lieu de les
confirmer dans la foi, evangelicx Veritati et antiqidssimas tra-
ditioni repugnasse...; catholicos in errorem inducebanty nedum
in fide confirmarent. II est faux, du reste, que FEglise n'ait
pas formule cette persuasion par des canons disciplinaires ;
temoin le decret du concile de Trente sur les duels, decret
exposc etdiscule p]us haut, pagcl 11 ets.VoiladoncrEglisero-
maine accusee par Bossuet d'avoir failli pendant plusieurs
siecles contre la verite evangelique et conlre les moeurs, puis-
que c'est faillir contre la morale que de commettre ce que
Bossuet regarde comme une enorme injuslice.
« II. Les protestants, pour piouvcr que PEglise romaine s'est
ecartee de la verile cvangclique et de rancienne tradilion, op-
posent leur maniere d'entendre les textes de l'Ecriture et des
premiers Peres, a Texplication qu'endonnent les Souverains
Ponlifes ct les docteurs de rEcole.
« L'expedient de Bossuetdans ladcfense de sathcse est ab-
solument le meme. Les Souverains Pontifes qui se sont attribue
un pouvoir sur le temporel des rois, et lcs theologiens qui
soutiennent ce pouvoir commo unc doctrine certaine, s'ap-
ni. 18
274 TRACTATUS DE PAPA.
puient sur rEcriture et sur la tradition^ Bossuet leur dit : Jl
est evident que \ous entendiz nial ces textes et que moi je
les entends bien. Votre maniere de les entendre a ete,' il est
vrai, celle des Poiitifes romains pendant cinq siecles et celle
de toutes les ecoles catholiques pendant ce temps, mais mon
sens prive doit etre prefere. Et qu'on ne dise pas queBossuet
n'explique pas lEcriture et la tradilion primitive par son sens
prive, mais par Tintermediaire entre la tradition primitive
et saint Gregoire Yll : cette tradition intermediaire est elle-
meme invoquee par les Pontifes romains et par les theolo-
giens opposes a Bossuet. Le sens de cette tradition est donc
lui-meme en queslion. Saint Gregbire VII et ses successeurs
avec Tunanimite des ecoles y voient la docliine du pouvoir
papal : Bossuet y voit le contraire; mais il ne peut invoquer
que sa raison privee. En d'autres termes, Bossuet dit : L'Ecri-
ture est pour moi. On lui repond : Vous vous trompez, elle
est pour nous, et nous avons en notre faveur les Papes de
cinq siecles et renseignement unanime des ecoles. Bossuet
ajoute : L'Ecriture expliquee par la tradi!ion primitive est
pour moi. On lui repond : Vous vous trompez, rEcriture avec
latradition primitive est pour nous, temoin les Papes decinq
siecles et renseignement unanime des ecoles qui ont entendu
ainsi la Iradilion primitive etrEcriture. Bossuet poursuit : L'E-
critureexpliqueeparla traditionprImitive,expliqueeelle-m6me
par la tradition subsequente jusqua GregoireVH, estpour moi.
On lui repond : Vous vous trompez, TEcrituie et la tradition
primitive et la tradition subsequente jusqu'a Gregoire VII est
pour nous; car et ri5criture et la tradition primitive et la tra-
dition subse(juente jusqu'a Gregoire VII sont entendues dans
notre sens par rEglise romaine et par runanimite des ecoles.
* llanc potestatem (dit Baroniiis) esse in Ecclesia Dei, et in Pontifice prirnario
residere, posseque ipsum, si c&usa poslulat, apo^tolica plenissima potestate in-
f.^stum Eccltsicie rcgem sive impi ratorem depoiiere, ex Dei vei bo. juro divino et
le^e natunc, necessaria asbumptione exploratissimum est. (Ad ann. 800, n. 15.)
I»ARS QUARTA. -275
lci il taul queBossuct se laise, ou quil all(^gue et pr6f6re son
sens prive quant a la manir.re d entendre et rEcriture et les
rnonurneiits de la tradition. II est donc en derniere auiilyse
force de preiidre vis-a-vis de l'Eylise romaiiie la meme posi-
tion que les protesfants.
(( [II. Bossuet ne se laisse pas du fout ebranler par Tauto-
rite d'un si grand nombre de Papes qui, pendant cinq siecles,
se sont atlribiie un poiivoir sur le lemporel des societes ci-
viles : il ne voit aucun iiiconvenieiit a declarer tout siinple-
ment qiie tous ccs Papes sont tombes dans Terreur, et il se
tranquillise en disant que rEglise catholique n'a jamais ap'
prouve CQiie doclriiie, qu'elle ne Ta jamuis admise comme im
artide de fol : eaque omnia ideo non nocent, quod Ecclesia
cathoUca nunquam ea approbarit, nunquam ut fidei doctrinam
admiserit. (Eiiit. Lebel, 1817, t. XXXllI, p. 120.) Mais ce
fondement est-il bien solide et Bossuet a-t-il raison de s'y
appuyer avec tant dc confiance? II est evident que ce fondc-
ment s'ecroule si Ton parvient a demontrer ces deux points :
1* il est faux que lEglise calbolique n'ait pas approuve la
doctrine en queslion ; 2" de ce que rEglise catholique n'a
pas defini expressement cetle doctrine comme article de foi,
il ne s'ensuit pas qu'on ai| droit de la nier. Or il est facile
d*^tablir solideinent ces deux theses.
(( l*" 11 est completement iiiexact de dire que TEglise catho-
iique n'a jamais approuve la docti"ine d'un pouvoir papal sur
e lempoi-el des rois. II est certain que cotte doctrine a ete
'onslamment enseignee et suivie dans les e^ulises de France
3endant plusieurs siccles jusqu'a la venue de Calvin. 11 est cer-
i n qu'il en a ete de m6mo hors de France. Les Eglises des autres
lysen communion avecrEglise romaine font parcillement
linise et soulenue plusieurs siecles avaiit Calvin; elles ont
ulinue a radmettre jusqua nos jours. II est certain, en un
iiut, que toules les ecoles du monde catholique rontconstam-
iicnt embrassee, enseignee et delendue d'un consentemenl
276 TRACTATUS DE PAPA.
unanime jiisqu'a Calvin, et hors de France meme apres Calvin.
II est cettnin qu'elle a ele embrassee et soutenue par tous
ceux des saints quiont traite cette matiere : temoin les deux
Papes canonises S. Gregoire VII et S. Pie V, S. Raimond de
Pegnalbrt^ S. Thomas d'Aquiu% S. Bonaventure^ le hien-
heureux Augustin dAncone*, S. Antonin% S. Jean lie Capis-
tran^ II est cerlain que ceux des cardinaux qui ont traite la
question ont pareillement admis et soutenu le pouvoir de
TEglise sur le temporei des rois : temoin Henri de Suze,
eveque de Sisteron, puis archeveque dEmbrun, puis cardi-
nal-eveque d'Ostie, lecardinal Zarabella, le cardinal deTurre-
cremata, le cardinal Jacobatius, le cardinal Slbndrat, le cai-
dinal Brancati, le cardinal d'Aguirre; enfin les cardinaux
Bellarmin et Duperron. En dautres termes, parmi les car-
dinaux qui ont traite ce sujet, soit en Fran( e jusqu'au dix-
septieme siecle, soit hors de France jusqu'a nos jours, on
n'en trouvc pas qui nient ou qui mettent au rang des simplcs
opinions libies le pouvoir de rfiglise sur le temporel des so-
cietcs civiles. Meme concert de la part des eveques du monde
entier qui ont ecrit sur cette grave matiere pendant les cinq
siecles anterieurs a Calvin. — De plus, cinq conciles oecume-
niques, et les Papes, c'est-a-dire TEglise romaine pendant
cinq siccles suivent en pratique la meme doctrine ct mani-
festent la meme persuasion; et pas un eveque, pas un theo-
logien catholique dans le monde entier qui reclame et s'eleve
contre : et il s'agit d'un sentiment sur lequel, s'il etait er-
rone, TEglise catholique n^aurait pas pu garder le silence,
puisqu'il serait un [altentat contre la justice, et, comme le
veut Bossuet, aui renversement de la verite evangelique et
I
* Lib. I, Sum. can., tif. De haeret., § 7.
^ 2, 2, qusest. xii. art. 2, et in prim. ad Corinth., cap. v.
^ De Eccles. hierarch., p. 2.
* De Eccles. potest., q. xlvi, d. 2.
^ 5 p., lib. III, cap. iii, De Jurisd. Papse, tit. Xlf.
^ Do Auctor. Papae, t. III, Tract. jur.
PARS QUARTA. 277
I traditionMcUe. Eii pareil cas, laisser se propager cet enseigne-
inent et cctte persiiasion nnanimes, garder le silence et nc
pas nricter le cours d'une telle doctrine, et surtout la suivre
cn j)ratique, c'est incontestablenient pour TEglise catholique
Vapprouver. II cst donc inexact qu'il n'y ait jamais eu appro-
halion de la parl de TEglise catholique. Les cinq siccles pen-
(lant lcsqucls la question a ete traitee, discutee et mise a
cxccution sont une approhation eclatanle qu'on n'effacera
jamais de Ihistoire, et dont on n'cludera la portee qu'en ac-
Lusant rEglise de si^tre egaree.
2° De ce quc TEglisc n'a pas expresscment dcfini comme
article de foi la doctrine d'un pouvoir papal sur le temporel
dcs rois, que doit-on conclure? La consequence rigoureuse est
que la doctrine contrairc ne constitue pas encore une heresie
formcllc. Mais il n'cn reste pas moins vrai que, pendant cinq
siccles, rEglise romaine a entendu rEcriture et la tradition
dans le sens du pouvoir papal sur le temporel; que rensei-
gnement unanime des ccoles catholiques jusqu'a la deviation
altrihuee a la Faculte de Paris, en 1665, a ele du meme sen-
timcnt; ({ue de tous lcssainls, de tous les cardinaux, de tous
les cvcques, dc (ous les docteurs rt^pules graves et orthodoxes
qui ont traite la matiere, il n'en est pas un jusqu'en 1665 qui
n'ait cnseignc la meme docti ine comme certaine.
Or, s'elever contre un enseignemcnt de cette nature pour
lui preferer le sentiment particulier ct tout r(3cent d'un petit
nomhre d'hommes, a toujours et(i regarde dans lEglise ca-
tholique comme une hardiesse plcine de pcril. Si Ton doit
avec Mclchior Cano regarder comme temeraires oeux qui s'elc-
vent contrc rcnseignement unanime de recoleS et si le fait
de cctte unaiiiinit(3 en faveur de la doctiine en qucslion e>t
* Ex auclorum oinniuui scholaslicorum communl sententia in rc (luidem gravi,
adeo probabilia sumuntur argumputa, ut iilis rtfragari temerarium sit (1. VIII,
c. IV, concl.^i). — Concordem omnium theologorum scholtc de fide aut moribus
senleniiam contradicere, si hieresis non est, at hseresi proximum est (Idem,
concl. 3").
278 TRACTATUS DE PAPA.
suffisamrnent consiate, n'est-on pas en droit de regarder
commc fausse et deplorable Topinion contraire de Bossuet?
IV. Les proteslarits accuseni rEglise catholique de s^etre
tr^ompee, meme dans ses decisions dogmatiqucs. Bossuet sur ce
point les combat : il nic que TEglise se soit jamais trompee,
qu'elle puisse jamais se tromper dans une definition de ioi.
Neanmoins en avouant que pcndant cinq siccles les Panes et
les docteurs de TEcole induisaient les catholiques en erreur,
m errorem inducehant catholkos^ et s'ecartaient de la verit6
evangelique et de la tradilion primitive, m^angelkae veritati et
antiqnissmx traditioni repngnasse, il expose les protestants a
la tentation de conclure que rEglise catholique peut errer
pendant des siccles dans un enseignement universel toleie et
approuve par cUe. Or cette tentation en amene une autre :
celle de conclure qu'elle peut aussi errer dans ses decisions
dogmatiques. Car, dans ses decisions, elle a coutume, dit
MelchiorCano, de prendre pour regle renseignement univer-
sel des docteurs*. Et, d'autre part, pour que les portes de
renfer neprevalent pns contre TEglise, il est necessaire non-
seulement qu'elle ne puisse pas errer dans ses decisions dog-
matiques, majs encore qu'elle ne puisse pas toler^er et
approuver un enseignement universel, qui renverserait la ve-
rite evangelique avec la tradition, et lavoriserait une enorme
injustice. Accorder aux protesiants ce qui les autorise a con-
clure qu'elle peut ei rer de la seconde maniere, c'est les ex-
poser a conclure quelle peut errer aussi dans ses decrets de
foi.
^ Trpcentos abhinc annos si quas ecclesia hrereses condemnavit, si qiia de fide
et niorihus decretn tulit, in utrisque scholasticorum subsidio et diligentia vehe-
nienter adjuta est (1. VHI, c. iv, p. 175, edit. Bassani 1776).
I'ARS nUARTA. 279
CAPUT IV
^IAM POTIORI JIRK AU SACRAM ^irRIPTrRAM
pROvoccTtn Ao Ti:%ni( AiiOAM r.cri.F.Miyv: pote^tatem
li\' HEM Ti^MPORAi.EM STATU1.M.
1" Textus Matthaei (16-18), Amen dico vohis, qudecumque
(lUigaveritis, elc, per se ncludit onuiia prorsus jur;j, quae a
Cluisto Ecclesioe conferri potuerunt. Vox cniin qucvcumque ni-
Inl excipit. Ergo nisi probetur non potuisse aut dehuisse a
Christo conferri jus in rem temporalem staluum, jusve reges
in cerlis casibns deponendi, e sacro tcxtu coUigcndum est,
hac quoque prffirogativa Ecclesiam donatam fuisse.
2° Idem sequitur e verbis ad Petium directis : Tibi daho
claves... Quodcnmque ligaveris... Claves supremam potestatem
designant, prout fatentur ciuditi, etiam protestantes. Aliunde
vox quodcumque limitem excludit.
5" Idem evincunt Christi verha : Pasce agnos meos, pasce
oves meas. Sane oves sunt rcges, et quaelibct societatis civilis
membra : potest ergo Petrus eos regere prout pastor regit
ovile; id est, quoad omnes oviuin actus; ac proinde quoad
aclus etiam regine potestatis ac aliorum civilium munerum.
Dum enim dixit Christus pasce, non addidit quoad talem dum-
taxat actuumspeciem.
4° Quod autem is verus sit Scripturse sensus, non more
protestanlico, ex sola privata nostra ratione coUigimus; at ex
aucloritate Patrum, concilioium, romanorumque Pontificuin,
ac omnium unanimiter scholae doctorum.
SECTIO VI
ARGUMENTA E RATIONIBUS THEOLOGIGIS
Ratio theologica dicitur concliisio legitime deducta e prin-
cipiis, quorum alia certa sunt ex tide seu revelatione, alia
evidenter vera percipiuntur.
CAPUT I
ARGVIMENTIJIII EX IJTmiJjSQIIi: SOCIETATIIS FIHi:.
1*^ Notionem prsemittemus de triplici societate, religiosa
nempe, domestica et civili, de proprio uniuscujusque fme et
eorumdem fmium subordinatione. 2° Expendemus qusestio-
nem de possibili, videlicet an potuerit Deus ecclesiasticae po-
testati jus in rem temporalium societatum civilium tribuere.
3" Solvemus qusestionem facti, nimirum an de facto eccle-
siastica poteslas hocce jure donata sit.
I j^ _.Pe SOQietatis religiosse, domestica} ac civili proprio fine, et de eorumdem
linium subordinatione.
Propositio P. — Non potidt Deus, homines creando, alium
finem iiltimum sibi proponere^ quam seipsum tanquam summum
honiim attingendum^ per uni}(scujusqne hominis deternum cogni-.
tionis et amoris actum. — Nam iinis ultimus propter quern quis
agit, est illud bonum quod appctit supra quselibet alia boiia,
PARS QUARTA. 281
el in quo appetcndo quicscit, nihil ultra quaerens. Csetera
nempe non appetuntur nisi lanquam media ad iinem ulti-
mum. Jam vero repugnat posse Dcum aliquid amare ac ap-
petere supra seipsum. Cum enim ipse sit bonum infinitum,
si quid plus amaret seipso, prave ageret, ab infmila perfec-
tione deficcret, Dcus esse desincret. Igitur angelos ct homines
creando, hunc finem ultimum sibi proposuit Deus, ut seip-
sum tanquam bonum summum attingeret. Jam autem ab
aHerno, anle omnem crcationcm, seipsum immediate atlin-
gebat. Ergo creaturas condendo inlcUigentia et amore prffidi-
tas, voluit seipsum tanquam (inem ultimum attingere diverso
modo, id est, per ipsarum cognitionis et amoris actum. Quae
tamen divcrsitas non stat ex parte Dei, scd tota ex parte crea-
turarum. Nimirum fmitus ille actus quo unusquisque homo
et angclus Dcuni tanquam bonum summum in aetcrnum cog-
noscet et appctet, est participatio quyedam infinili actus quo
sibi pariter Deus summe adhaeret. Infmitus actus, quatenus
in Deo, finitus quatenus in crealura. Hinc colliges : 1" Tran-
sitoriuni csse, non autcm dcfniitivum, prsescntem hominis
statum, in quo possibile ac liberum ipsi est Deum non appe-
tere supra bona omnia, imo Deum summum bonum miseris
dcleclationibus postponere. Repugnat enim posse Deum frus-
trari fnie quem intcndil, ct ad qucm attingcndum agit. Cum
ergo creaturam intclligentem condendo, sibi necessario tan-
quam finem ultimum proposuerit ab ipsa obtincre aelernum
istum cognilionis etamoris Dei actum, necesse esi angelos et
homines omnes aliquando ad hunc actum devenire, ac in eo
in ffilcrnum ita immote consistcre, ut jam ipsis impossibile
sit quid(|uam aHud pr^ctcr Deum tanquam bonum summum
appetere. — CoUiges T ad ilictum cogiiitionis et amoris Dei
aeternum actum adducendos, non tantum beatos, sed ctiam
darnnatos, licet diverso modo. Duplex quippe Dci tanquam
sumniiboni amor. Amor fruens objccto suo, et hic est summa
felicitas, qua beati per visionem intuitivam in seternum po-
282 TRAGTATUS DE PAPA.
tientur; et amor carens objecto suo, id est, summobono, seu
Deo. Is aulem , si careat simul omni bono finilo , et jam
totis viribus Deum summum bonum unice appetat , absque
ulla spe infinitum illud bonum unqnam consequendi ,
est summa infelicitas, qua damnati in inferno cruciabunlur.
Porro, ad Deutn quod atlinet, tlnem quem sibi proposuit non
minus per carentem quam ppr fruentem amorem attingit.
Quamvis enim aeternus ille amoris Dci actus, piout a dam-
nato elicilur, sit carens, prout tamen in Deo infinite com-
pletur et perficitur est summe frucns. Et quod sit carens in
damnalo, ipsius culpa est; quia in terrestri vita, Deum tan-
quam summum bonum, prout jubebatiir et facile poterat,
noluit prosequi; sed aliquod linitum bonum, aut aliquam fini-
torum bonorum copiam, tanquam summum bonum et finem
ultimum prosccutus est, et sibi Deum fecit, in quo stat tota
mortalis ppccati ratio et malitia. — Coliiges 5*" post prsesentem
in terris vitam, damnatum qualibet vel minima boni parti-
cula necessario spoliandum esse. Si enim aliquod ipsi bo-
num superesset, licet fmitum et valde limitatum, posset,
sicut in prgesenti vita iUud anleferre summo bono, id est,
Deo, et sic renuere seternam illam ad Deum tanquam sum-
mum bonum tendentiam, quam Deus sibi proposuit, et qua
eum fraudari posse repugnat. Igitur damnatorum sensus et
facultates omnes quolibet bono spoliari necesse est; seu ne-
cesse est damnatos in toto enle suo dolorem perpetuo pati. —
Colliges 4° in damnatis non sese excludere amqr^m summum
et summum odium Dei; immo summi odii non aliam esse
causam quam amorem summum objecto suo carentem. Enim-
vero qui bonum aliquod amat, si eo privelur, necessario do-
let. Quod si non doleret, diclum bonum non amaret, sed erga
illud sese indifferentem haberet. Insuper odio habet perso-
nam quae ipsi bonum istud eripit. IIoc ipso enim quod quis
objectum aliquod amat, vult non existere ullam causam per
quam bono isto spolietur. Si qua vero ejusmodi causa exis-
PARS QUARTA. 285
lat, vult eain destrui, periini et annihilari, in qiio pisecise
-odii essentia consistif . Insiiper si nulla spes affulgeat ereptum
boMuni iccuperandi, cum dicto dolore et odio aderit simul des-
peratio. Roni parum amati privalio, parum cau at doloris,
odii ac de^peralionis. At si l)'Hiuiii aliquod summe, nnice ac
necessario ametur et appetalur, illius privationem necessario
consequitur dolor summus, odium summum personse bo-
num hoc eripientis, el summa despeiatio. Ea poiro damna-
toruin conditio. Jam Deum agnoscunt tanquam summum
bonum, et quatenus lale ipsum totis virihus unice, summe
ac necessario appetunt : en summus Dei amor. Simul autem
cum omnimoda certiludine sciunt se nunquam bonum istud
consoculuros : en desperatio summa. Et tandem quiapersona
qu» hoc eis bonum eripit est Deus ipse, sese ipsis denegans ,
euni summo, necessario ac in aeternum duraturo odio prose-
quuntur. Qu?e amoris simul et odii quoad eamdem perso-
nam compossibililas potest etiam e sequenti faclo colligi.
Anno 1826, juvenis quidam |)ucllam, Parisiis \ia vulgo dicta
de Sevres degentem, vehementer amabat et uxorem ducere
postulabat. Monendum eum curavit puella, noUe se matri-
monium inire; proinde ipsam invisere desineret. Quo audito,
juvenis ipsam e donio egiediontem, infixis cultri viginti sep-
tem vulneribus interfecit. Ibi vides in eamdem personam
amorem simul et odium. Non alia de causa occidebat, quam
quod vehementer amabat, et illa sese denegabat.
Igitur quod docel fides de damnatorum condilione, nedum
contiadicat, prorsus econtra quadrat pr^esenti nostra^ proposi-
tioni, nempe Dei homines condentis finem ultimum fuisse
dictum aeteinum cognitionis et amoris actum, quo unusquis-
que homo ad Deum tanquam summum bonum tenderet. Quae
caeteroquin doctiina tota iniplicite in hoc sacra^ Scripturae
\erbo continetur : Omnia- propter semetipsum operatur Deiis.
Propositio \\\ — Deus voluit et instituit societatem civilem
tanquam medtnm ad fmem societatis domesticae seu familiae;
284 TRACTATUS DE PAPA.
societatem vero domesticam tanquam medium ad finem societatis
reUgiosa^ seii Ecclesia^; ipsam vicissim Ecclesiam tanquam me-
dium ad finem ultimum, quem sibi homines creando proposuit.
— Finis societatis civilis est singulis hominibus et fami-
liis securitatem ac temporalem prosperitatem procurarc.
Finis societalis domesticse seu familise, hominum procreatio
et apta educatio. Finis Ecclesise, homines, sic per familiam
procreatos et apte praeparatos, veram tidem edocere, divina
gratia per sacramentorum administralionem imbuere, aptis
mediis et curis ad divinorum mandatorum observantiam im-
peilere, et sic in vitam aeternam traducere.
Dicimus 1° : societatem civilem non esse nisi medium ad
fmem societatis domesticae seu famiii». Nam si familiae sin-
gulae, absque ullo adinvicem societatis vinculo securse sub-
sistere, fmemque suum humanum genus perpetuandi et ho-
mines apte educandi attingere possent, inutile prorsus foret
civiiem societatem constituere, cum suo rege imperatoreve
aut senatu, cum exercitu, judicibus aliisque rei admiuistra-
torise appendicibus. Imo id noxium foret, cum fieri nequeat
nisi cum notabili unuscujusque familise detrimenlo; id est,
quin familia quaslibet cogatur tributum solvere, filios ad
militiam expetitos tradere, et quamplurimis auctoritatis
civilis mandatis et prohibitionibus sese aptare ac subjicere.
At cum ea sit, ob peccatum originale, proesens humani ge-
neris conditio, ut semper et ubique adsint homines nequam,
pravisque cupiditatibus servientes, qui nisi fortiter coerce-
rentur, in furta, csedes ac caetera flagitia sese converterent;
cumque aliunde unaquaeque familia sejunctim sumpta impar
sit arcendisejusmodi malis, ideo prorsus necesse est familias
multas simul in sociptatem coire, quam regat suprema qua3-
damauctoritas, sicque singulorum securitati consulatur. Pris-
terea mulla sunt bona, ad proprium familise fmem utilia,
vel etiam necessaria, qua*. singulae familiae sibi comparare non
possent, nisi in unum sociale corpus adunarentur. Igitur, ci-
PARS QUARTA. 285
vilis socictas est rcveia iiec«*ssanuin medium ad societitis
domesticae seu rainiliae finem; ac proinde omnino ccnsendus
est Deus oam voluisse ac instituisse. At non esl nlsi medium
relalive ad familiam, cwm, ex diclis, inutilis, nociva cl stulta
foret cjus inslilulio, si absque ulla socielate civili quielibet
familia finem sibi proprium aple posset allingere. Proinde
omnino ca^cutiuiit {\\u societateni civiiem seu statum veluli
quoddam idolum colentes, pulant instilulas familias propler
socielatcm civilem, cum e contia instilutus fucrit status prop-
ter familiam, id cst, tanquam medium ad finein faniiliai pro-
prium.
Diciinus 2" : institutam a Deo societatem domesticam seu
familiam tanquam medium ad finem socielalis religiosae seu
Ecclesia?. Institula quippe fuit Ecclesia ut bomincs, jam per
familiam procreatos et educalos, supernaturali vita, super-
naturabbusque mediis ad ^ternam beatitudinem disponat.
Igitur liberorum procreatio et educatio, seu finis socielatis
domestica}, est medium relative ad Ecclesiam.
Dicimus 5° : Ecclcsiam esse medium rclative ad finem ulli-
mum quem Deus liomines creando sibi proposuit. Enimvero
iste finis ultimus, prout proposilione prima probavimus, est
ajternus amoris actus quo quilibet bomo in Deum,tanquam
sunimum bonum totis viribus sese feret, et per quem ipse
Deus sese attingit, ipsum infinite complendo. Cumque iste
aclus possit esse vel fruens objecto suo, id est, summa bea-
litudo, vel objecto illo carens seu damnatio, voluit Deus a
libero bominis arbilrio pendere utramquc conditionem; et
ideo instituit transeuntem et necessario finituram terrestrem
vitam, in qua bomo alterutrum eligeret; et siinul instituit
Ecclesiam ; in qua et per quam unusquisque homo juvarelur
et impelleretur ad eligendum dictum actuin fruenlem, seu
summam beatitudinem. Igitur ipsa etiam Ecclesia est me-
dium rclative ad finem ultimum quem Deus liomines creando
inteudit.
286 TKAGTATUS DE PAPA.
Propositio IIP. — Finis societatis civilis subordinatiir fini so-
cietatis domesticx seu familia^, et fmis familias subordinatur fini
Ecclesiae. — Narn finis subor.iinatur alteri fini hoc ipso quod
sit mediiim rclative ad istum alterum linem. Cum igitur, ex
propositione secunda, finis societatis civilis sit medium rela-
tive ad fmem societatis domesticae, et finis societalis domes-
ticae sit medium relative ad fmeni Ecclesije, sequitnr finem
societalis domestlcae subordinari fmi Ecclesise, et fmem so-
cietatis civilis subordinari tum fmi ^ocietatis domesticae, tum
fini Ecclesiae.
§ 2. — Quaestio de possibili. — Non repugnat, seu pos^^ibile fuit, a Deo datum
Ecclesite jus aliquod in rem temporalem socielatum civilium.
pROPosiTio P. — Potuit Deus ambas potestates, ecclesiasticam
scilicet et civilem, distinctas instituere, et simul velle civilem
alteri certo modo subjectamK — Id non potuisset Deus, quia
repugnaret ambas societates esse distinclas, et simul unam
alteri aliquo modo subesse. Nulla enim alia impossibilitatis
ratio excogitari potest. Porro non pugnat vera dlstinctio cum
aliqua unius subjectione relative ad alteram. Seu, quod idem
est, ut ambae potestates sint distinct^e, necesse non est ut
sint mutuo independentes in omnibus. Ouod antequam probe-
mus, praenotandum quid hac de re gallicanismus parlamen-
^ariMS, quid moderatus persuadere tentaverint.
Uterque gallicanismus allegat principium istud, (caeteroquin
certissimum et traditione calholica nixum^, distinctas a Deo
institutas fuisse ambas potestates, civilem scilicet et eccle-
siastic.^m. Inde autem concludit gallicanismus parlafnenta-
rius^ civilem esse in onmibus independeniem ab ecclesiastica;
ecclesiasticam autem dependere a civili quoad ea quae hujusce
posterioris interesse quocumque modo taiigunt, licet attin-
gant etiam interesse prioris. Cujus conclusionispatet eiror,
' Confer quie in probalionem hujus propositionis diximus in Tractatii (h jiire
liturgico (parte II, sect. li, cap. m, prop. 5).
PARS OUARTA. 287
nisi melius (lixerim mala fides. Eccur enim, ex eo quod sinl
dlstinctae^ concliidunl civilem polius quam ecclesiaslicam esse
in omnibus ab altera prorsus independenlem? Si distinclio
non impcdiat quin una possit csse prorsus independens, al-
tera aulem aliquo modo subjecta, cur omnimodam inde-
pendentiam civili, subjectionem Ecclesiasticae tribuendam
coUigunl? Non alia sane de causa, quam quod ejusmodi sys-
lematis scquaces, terrenis principibus palpare voluerunt, ut
eos in evcrtenda Ghristi Eculesia cooperalores eCficerent.
At gallicanismus moderatus ex ambarum potestatum distinc-
toie concludit mutuam et omnimodam ab \n\icem indepen-
dentiam. Ex ea scilicet ralione quod qualibet unius quoad
alteram subjectione tollatur distinctio.
Porro preetensa hiec distinctionis et alicujus dependentiai
incompossibilitas error est manifestissimus. Quod sic probari
potest :
1** Evanescit quidem seu non existit duarum potestatum
dislinctio, si tolum quod habet una contineatur in allera, et
vice vcrsa; tunc enim unaquseque idem est ac altera; nec
proinde exlant duie, sed unica. — Item non existit proprie
dicta distinctio^ si una potestas excludat alleram quin tamen
ab ipsa excludatur; seu quando exclusio non est hHateralis,
sed dunitaxat unilateralis. Tales sunt, \erbi gratia, regia po-
testas et polestas gubernatoris provinciie a rege constituti.
Gubernatoris polestas tota continetur in potestate regis, dum
e contia regis potestas non coulinetur in potestate guber-
natoris, sed eam multum excedit. Unde gubernatoris potes-
las excluilit regiam; non autem vicissim excluditur a regia,
sed includitur. Quando ita se habent duse potestates, una est
ministerialis rehitive ad alteram; et quamvis veram potesta-
tem habeat minister, non tamen eam habet exclusive pro-
priam., siquidem ea potestas simul et potiori titiilo, ei com-
petit cujus minister est. Porro quando agitur de proprie dicta
duarum potestatum distinclione, non intelligitur casus ex-
288 ' TRACTATUS DE P\PA.
clusionis unilateralis, seii casus quo una non sit nisi alterius
ministra; sed intelligitur casus exclusionis bilateralis, ita ut
unaquieque liabeat jus aliquod sibi exclusive propriiim, quo
careat altera, seu de quo alteia dicere cum veritate nef|ueat :
jus istud meum est. Atque in hoc strictiori sensu dicimus
stare posse duarum poteslatum distinctionem, licel una non
sit ab allera in omnibus independeiis^ sed ei quoad nonnulla
subjaceat.
2^* Polestas quse dependet ab alla poteslate, vel dependet in
omnibus, vel solummodo quoad aliqua. Si dependeat totaliter
seu in omnibus (sicut minister, verbi gratia vel gubernator
provinciae pendent a rege qui eos constituit), tunc quidem
non esistit inter duas illas potestates proprie dicla distinctio;
siquidem una niliil omnino potest absque assensu alterius,
nec proinde habet jus uUum sibi exclusive proprium, nec est
proinde nisi alterius ministra. — Secus autem sese rcs habet,
si potestas dependens ab alia polestale, quoad aliqua solum-
modo dependeat. Nam tunc in cseteris omnibus habet jus sibi
exclusive proprium, ita ut legitime nequcat altera potestas
in';his sese intromittere. Adest nempe in cdeteris omnibus
supradicta distinctio bilateralis, ac proinde distinctio proprie
dicta. l^iiur minime repugnat duas potestates esse vere ac
proprie distinctas, licet una in nonnullis alteri subjaceat. Sit
in exemplum imperator qui duobus filiis suis ditionem suam
sequahter dividit, cum ea tamen conditione, ut junior filius
nequeat, absque natu majoris assensu, cum vicinis regnisul-
lum foedus inire; in reliquis autem prorsus ab invicem inde-
pendentes sint. Ibi habes duo regna vere distincta, licet
unum ab altero dependeat eique subjiciatur quoad dictam
foedera ineundi potestatem. Sint eliam in exemplum duo regna,
quorum unum armis ab altero superatum, pacem postulal
atque obtinet sub sequentibus condilionibus : quod nempe jam
nequeat absque victoris assensu, ullam militarem navim lia-
bere; quodque in posterum nequeat ultra viginti millia homi-
PARS:QDARTA. 289
num ad vexilla vocarc; in cietcris autcm pneterita sua indepen-
dcntia potiatur. Sane duo ista rcgna vcre ac proprie distincta
rcmanercnt, et tamen unum alteri quoad nonnulla subjaceret.
Igitur evidentissimus error est ista gallicanorum thcologorum
assertio : stare ncquit duarum potesiatum dislinctio, nisi cum
mutua in omtiibiis indcpendcnlia. Immo stat ncce^sario dis-
tinctio, hoc ipsoquod una in nonnullis, non in omnibus, alteri
subsit.
5° Ergo potuit Deus ecclesiasticam et civilem poteslates dis-
tinttas institucre, et simul velle civilem alteri certo modo
subjectam. Idco eum id Deus non potuissct, quia incompos-
sibilis foret diiarum potestatum distinctio cum qualibet unius
ad alteram subjectione. Atqui incompossibilis, non est, ut
probavimus.
PRorosiTio \h. — Potuit Deus, etsi ambas potestates distinctas
instituerit, quoad casum qiio civiUs ecclesiasticam injuste prae-
pedirety jus ecclesiasticas trihuere civilem coercendi, etiam reqem
aliosve civiUs potestatis ministros deponendo. — Nam, ex pro-
positione preecedenti, potiiil Deus, slarite distinctione,civilem
ecclesiastica^ subjectam velle aliquo modo. Porro non magis
repugnat quod subjectam voluerit eo modo quem dicimus,
id est, pro casu quo civilis ecclesiasticam a prosequendo fme
suo injuste pra^pcdiret, et ita ut in hoc casu jus Ecclesise
cuinpetcret civilem coercendi, etiam regis depositione. Ideo
(Miim dictimi subjectionem instituere non poluissct Deus,
(luia talis subjectio ambarum potestatum distinctionem tol-
l( let. Porro ex propositione prima non tollitur distinctio,
^uandiu civilis potestas ecclcsiasliccc subest dumtaxat in non-
iiuUis, el independentiam suam servat in caeteris. Depen-
tl('ntia autcm quam hic possibilem asserimus, non est quoad
iomnia, sed quoad unum determinatum casum. Ergo potuit
l>eus dicto modo staluere, stante utriusque potestatis distinc-
tione.
Propomtio III^ — Potuit Deus, stante ambarum potestatum
III. 19
290 TRACTATUS DE PAPA.
distinctione, Ecclesix supremnm judicium tribuere de prsedicto
casu, id est, an civilis potestas ecclesiasticam injuste prcxpe-
diat. — Id non poluisset Deus, \el quia tolleretur utriusque
potestatis distinctio, vel quia obstaret rectus ordo, ne sic Ec-
clesia judex constitueretur in propria causa. NuUa enim alia
ratio alicujus momenti excogitari potest ad fulciendam prse-
tensam impossibilitatem. Porro : 1° non tollitur ambarum
potestatum distinctio per aliquam subordinationem in non-
nullis casibus, sed dumtaxat per subordinationem quoad om-
nia, prout praecedentibus propositionibus probatum est. 2° Non
obstat rectus ordo Ecclesiam constitui in propria causa su-
premum judicem, si constituatur simul in hoc judicio in-
fallibilis. Porro certum omnino est, et ab omnibus qui ca-
tholice sentire volunt omnino tenendum, infallibilem a Deo
constitutam Ecclesiam quoad dogma et mores. Ad dogma
autem simul et morcs pertinet quaestio hsec, an civilis po-
testas, tali modo agens, peccet et Ecclesiam injuste prsepe-
diat. Igitur et in hac solvenda qusestione infallibilis est Ec-
clesia. Ergo non obstat rectus ordo ne possit Ecclesia eam
qusestionem supremo judicio definire, quamvis judicando in
propria causa.
Propositio IV^ — Potuit Deus, etsi ambas potestates dis'
tinctas instituerit, velle ut in materiis mixtis^ id est^ ad utram-
que simul pertinentibus , civilis ecclesiasticse subesse deberet. —
Id enim impossibile pisetenderetur, vel quia sic colleretur
utriusque potestatis distinctio, vel quia Ecclesia judex in pro-
pria causa constilueretur, quod non admittit rectus ordo.Porro
duae ilfe rationes non valent, prout praecedenti propositione
probatum est.
Propositio V'\ — Potuit Beus velle ad ecclesiasticam potesta-
tem pertinere judicium, an materia sit necne mixta. — Pro ira-
possibilitate non aliae alicujus momenti rationes excogitari
possunt quam duae modo dictae, videlicet, quia tolleretur
utriusque potestatis distinctio, vel quia Ecclesia nequit esse
PARS QUARTA. 291
jiiHex m propria causa. Quae duae rationes salis jam confutatae
sunt.
PiioposiTio VI^. — Si Deiis ambas potestates praedicto modo
instituissety sequeretur civilern esse ah ecclesiastica indepen-
dentem quoadori(jinem^ non quoad subordinationem, — 1° Esset
independens quoad oriijinemjuam . Non enim instituta fuisset
ab Ecclesia, sed iminediate a Deo. 2° Simul tamen esset Ec-
clesiae certo modo siibordinata. Nam institula fuisset a Deo
tanquam medium ad finem Ecclesiae proprium, et hoc ipso
huicEcclesiae fini fuissel subordinata. Item subordinata fuisset
in inaleriis mixlis, etin judicio an maleria sit mixta.
CoNCLusio PARAGRAPHi. — Ergo possiMle fuit a Deo dari Eccle-
sise jus aliquod in renu temporalem societatis civilis. — Aperte
sequitur e praesentis paragraphi propositionibus.
§3. — Qute^tio facti. — De facto pr?efatum jus a Dco Ecclesiie coUatum fuisse,
merito colligitur ex utriusque potestatis fine.
Propositio l\ — Voluit et instituit Deus civilem societatem et
potestatem tanquam medium ad finem societatis et potestatis
reU(jiosx seu Ecclesix. — Id probatum est supra, g 1, proposi-
tione II.
Propositio I^. — Hoc ipso quod Deus voluerit et instituerit
civilem potestatem tanquam medium ad Ecclesix finem, voluit
societatem civilem Ecclesise subesse (juantum opus est ut hsec
fmem suum proprium convenienter prose^piatur. — Nam hor
ipso quod velit Deus aliquam potestatem tanquam medium
ad finem alteriuspotestatis, vult priorem inservire ac proinde
subesse alteri. Alias enim idem vellet simul Deus et non
vellet. Vellet priorem esse medium, quod idem est nc subor-
dinari ac subesse; et simul idem nollet ex hypothesi. Igitur
e proprio ambarum potestatum fine, rigorose colligitur, ci-
vilem, ex officio suo et de jure divino, ecclesiasticae subjici
qunntiim opus est ut haec finem suum convenienter prose-
quatur.
292 TRACTATUS DE PAPA.
Propositio III«. — Hoc ipso qiiod Deus voluent potestatem ci-
vilem ecclesiasticx' suhesse quantum exigit fmis Ecclesise pro-
prius.jus Ecclesix contulit ea impediendi seu coercendi per quae
societas civUis, non medium, sed e contra impedimentum foret
dicto Ecclesix fini. — Etenim vel vellet Deus a nuUa polestate
coerceri posse societatem civilem fifii Ecclesise ad\crsaiitcm,
vel vellct eam coerceri posse per potestatem ab ecclesiastica
diversam, vel tandem hocce jus coercitionis Ecclesiae con-
tulit. — Non primum, quia tunc non instituisset Deus potesta-
tem civilem tanquam medium ad finem Ecclesise; sed e contra
instituisset tanquam impedimentum. Siquidem ei liberum
reliquisset totum Ecclesise opus subvertere ac pessumdaro.
Non secundum. Nam illa potestas esset^vel Deus ipse, imme-
diate per seipsum potestatem civilem corrigens, vel aliqua
humana potestas, non tamen ecclesiaslica. Non Deus ipsc,
cum experientia et historia constet Deum per miracula non
intervenire, ut Ecclesiae persecutores coerceat et de medio
tollat. Non alia prseter Ecclesiam humana potestas; nam de
facto nulla unquam visa est in terris ejusmodi humana po-
testas, quai se institutam a Deo proetenderet ad reprimenda
societatis civilis in Ecclesiam attentata. — Igitur remanet ter-
tium, nempe ipsimet Ecclesiae a Deo coUatum hocce coerci-
tionis jus atque potestatem.
Ohjicies. — Tale jus esset inutile, quia inefticax : inefficax
quia caret Ecclesia exercitibus quibus prsevaiere possit contra
societatis civilis rectores. Igitur non censendus Deus talejus
Ecclesiae contulisse.
Eespondeo, — Dictum jus nequaquam est inefficax relative
ad populos vere catliolicos, quales esse omnes tenentur et
quales de facto extiterunt per longa ssecula. Sit in exemplum
casus quo rex aliquis populum suum vere ac practice catho-
licum ad apostasiam hseresimve perliahere conetur. Si depo-
sitionis sententiam in regem istum Ecclesia pronuntiet,
simulque sub excommunicatione prohibeat ne depositum
PAUS QUARTA. 295
principem ullus jam pro legitimo rege habeat, sive ut tali
obsequium pricstet, totus ille populus, Ecclesiae decreto sese
subjicieus, dictum regem ejicict, et ad alium eligendum sese
convertet. — Insiiper, ca^teris principibus catbolicis injun-
gere potest auctoritas ecclesiastica, ut brachiisaecularis auxi-
lium pra?stent contra regem depositionis sententia perculsum.
Qui, si catholice senfiant, prout debent, et prout olim de
facto generaliter principes sentiebant, efficacia non carebit
dicta depositionis sententia. — Quod si agatur de populo hae-
reticis incredulisve magna ex parte conflato, tunc equidem
inefficax remanere poterit dictum Ecclesise jus. Sed hoc erit
pei' accideus. Neque ideo jure hoc Ecclesia carebit, licet uti-
liter et efiicaciter exercere nequcat.
Propositio 1Y\ — De factojiis Ecclesias competit : V irritandi
seu annuUandi societatis civilis leges fini Ecclesiae proprio ad-
versas; 2" ohlujandi ejusdeni societatis civiUs rectores ad cohi-
hendam txjpoijraphix Ubertalem, ita ut edi nequeant Ubri absque
auctoritatis ecclesiasticx facultate; 3*^ quoad juvenum instruc-
tionem sive Utterariam, sive scientificam quamUbet, ea exigendi
circa Ubros ac magistros quae fini Ecclesise necessaria, ea repel-
lendi qux noxia existimabit; ^'' reges et imperatores deponendi^
si fidem cathoUcam suhvertant, — Nam, ex prOposilione 111%
jus Ecclesiae competit ca impediendi quse fini ipsius impedi-
mento forent, ea exigendi quse dictus finis requirit. Atqui :
l^dictofiniimpedimento forent auctoritatis civilis legeseidem
fini adversantes, ut patet. 2° Eidem Ecclesiifi fini impedimento
foret typographiae libertas, id est libertas imprimendi et pro-
pagandi quoslibet libios; siquidem, stante ista libertate, pul-
lulaient pravi libri quibus subverteretur catholica fides et
morum integrilas. 5" Eidem Ecclesice fini impedimento foret
publica juvenum inslructio, sive litleraria, sive scientifica,
independens ab auctoritate ecclesiastiCa; siquidem tunc adhi-
beri possent libri, magistri, ac vivendi leges, quibus genera-
tiones singula^ ad respuendam cathohcam (idem morumque
294 THACTATUS DE PAPA.
integritalem inducerentur. 4*" Tandem eidem Ecclesise fmi
impedimento foret rex subditum sibi populum persecutio-
nibus, violentiis, caedibus ad hseresim vel apostasiam adi-
gens, ut patet. Ergo Ecclesise de facto competit jus quoad
quatuor enumerata capita; necnon quoad alia quse praeter-
mittimus, sed quae pariter ex natura sua Ecclesiam in fmis
sui proseculione praepedirent.
Objicies cum Bossuetio. — Omnes civilis potestatis actus
aliquo modo tangunt interesse animarum seu fmem Eccle-
siae proprium. Igitur admittere civilis potestatis dependen-
tiam in materiis quse fmem Ecclesiae tangunt, est reapse illam
admittere in omnibus, seu utriusque potestatis distinctionem
supprimere.
Respondeo. — Distinguo antecedens : omnes potestatis civi-
lis actus interesse animarum tangunt, vel ex natura sua, vel
ob agentis intentionem, concedo : omnes ex natura sua, nego.
— Quod, verbi gratia, imperator aliquis aut rex certo modo de-
cernat de viis ferreis, de bellicorum insfrumentorum forma,
de exercitus tribunaliumve ordinatione, id quidem nocere po-
test setermB dicti imperatoris regisve saluti, si ex prava inten-
tione agat, at non ex natura sua. Nimirum immensa est series
actuum ejusmodi quibus civilis auctoritas vel potest vel etiam
debet securitati ac prosperitati publicae consulere, et qui per
se, seu ex natura sua, nequaquam animarum saluti seu fini
Ecclesise nocent. Igitur civilis potestatis dependentiam ad-
mittere quoad casus in quibus ejus independentia fmi Ec-
clesiae nociva foret, non est dependentiam illam admittere
quoacl omnia; nec est proinde utriusque potestatis distinctio-
nem tollere.
Propositio V*. — De facto Ecclesix competit supremum judi-
cium de hac quaestione : an civilis potestatis agendi ratio prxpe-
diat necne proprium Ecclesiae finem. — Nisi enim supremum
istud judicium Ecclesiae competeret, esset vel penes polesta-
tem civilem, vel penes aliam, vel penes netninem. At tria pos-
PARS QUARTA. 295
teriora repugnant. — Supremum istud judicium non com-
misit Deus puteslati civili. Alioquin, hoc jiire innixa, queelibet
atlentala sua, quantumvis catholicie fidei ac salutis animarum
suhversiva, prcetenderet firii Ecclesiae nequaquam adversari,
alque id supremo suo judicio definiret. Proinde civilis po-
testas cum ista supremi judicii praerogativa, non esset me-
dium ad finem Ecclesise, sed impedimentum. Cum ergo cer»
tuni sit eam a Deo constilutam fuisse tanquam niedium ad
finem Ecclesiae, certum pariter est, ei coUatam non fuisse
dicti supremi judicii praerogativam. — Neque collata est prae-
rogativa haec alteri humanae potestati; quia pra^ter ecclesias-
ticam et civilem non est alia in terris humana potestas. — Sed
neque admitti potest hypothesis, quod dicti supremi judicii
praerogatlva nemini, id est, neque societati civili neque Ec-
clesiae, a Deo commissa sit. Nam si nullus extaret supremus
judex hujusce quaestionis, an potestatis civilis agendi ratio
Ihii Ecclesiie adversetur, posset civilis potestas quaelibet lidei
et salulis animarum subversiva attentare, simulque praeten-
dere his nequaquam praepediri Ecclesiae finem. Scilicet er-
rasset Deus, qui societatem civilem instituendo ut esset me-
diuin, eam e contra constiluisset impedimentum. — Remanet
dictum supremum judicium penes Ecclesiam a Deo positum.
— Insuper ad Ecclesiam pertinet supremum de dogmate ju-
dicium. Atqui haec quaestio, an talis modus ayendi potestatis
civilis fineni Ecdesiw proprium impediat, dogmatica est. Ergo
ejus solutio ad Ecclesiam pertinet.
Objicies. — Sicut potestas civilis falso praetendere potest se
Ecclesiae fini non obesse, ita Ecclesia falso praetendere potest
se laedi a pote^tate civili.
Respondeo. — Errare quidem potest civilis auctoritas quoad
dictam qutestionem. Non autem Ecclesia, quia quaestio kec
ad dogma pertinet, et ceita est Ecclesiae inerrantia in defi-
niendo dogmate. Quae infallibilitas, praeter alia quamplurima
quibus nititur argumenta, inde eliani coUigi potest, quod
296 TRACTATDS DE PAPA.
Deus civilem societatem inslituerit tanquammedium ad fmem
Ecclesise proprium. Nam si infallibilis non foret Ecclesia, non
posset supremo judicio decidere an talis agendi ratio potes-
tatis civilis Ecclesise fmem praepediat. Et si lioc certo Ecclesia
defmire non posset, civilis auctoritas pro libitu erga Eccle-
siam agere posset; et sequeretur civilem potestatem a Deo
inslitutam non fuisse tanquam medium ad fmem Ecclesiae,
sed tanquam impedimentum. Igitur ex fmium utriusque po-
testatis subotdinatione sequitur Ecclesise collatam a Deo dicti
supremi et infallibilis judicii prserogativam.
CoNCLusio TOTius cAPiTis. — De fdcto Ecclesias a Deo collata
fuisse jxira quxdam in rem temporalem societatum civilium,
rigorose colliyitur ex utriusque potestatis fine. — Sequitur e
prsemissis quinque propositionibus. *
CAPDT II
ARGUMEirrrM EX EO QUOD RRGE«i CHRI§tTIA]lI
WOM ISOI.IJ1II QIOAD ACTUS VIT/E SU.E PRIVAT.E, SED ETIAM
QUOAD USUll REGI^ POTESTATIS SPIRITUAUI ROMAHl
PO.VriFICIS REGIlillll S^UHSIMT, ET AB EO PUHIRI,
A€ ETIAiH DEPOMI PO&iSIMT.
Propositio P. — Reges christiani sunt et ipsi oves relative ad
summum Ecclesix pastorem Romanum Pontificem., et ipsius spi-
rituali recjimini suhsunt. — Haec assertio est de fide cathoUca
tenenda^ prout adnotat Suarez {Defensio contra Anglos, 1. III,
c. XXI, n. 5). Etenim Papa est pastor omnium ovium Christi.
Estque id dogma certissimum, quod salva fide negari non
polest. (( At reges christiani inter oves Christi computantur;
alioqui extra ovile et extra Ecclesiam catholicam erunt; ergo
etiam illorum pastor est Papa. Ergo, e converso, ipsi spiriluali
Pontificis potestali subjacent... Potestas data in totum ovile
seu corpus, ad singulas oves seu partes extenditur. Et qua
ratione illa potestas caeteros baptizatos cujuscumque inferio-
PARS OUARTA. - 297
ris condilionis sub se compleclilur, eadern reges etiam et
imperatores comprehendit; quia nullo jure exempti sunt. Et
rofria dignitas cum christiana subjcctione non repugnat; alias
etiam cum christiana fide et prolessione pugnaret, cum ipsa
Christi fides obedientiam hanc a suis culloribus requirat. »
(Suarez, Defeusio fidei contra Anglos, 1. III, c. xxi, n. 5.)
Pkopositio 11". — Reges christiani subsiuit spiritiiali Romani
Pontificis regimini^ etiam quoad regias sux potestatis usum. —
Nam huic regimini subsunt fideles atque ipsimet reges quoad
oinnes actus quibus vita ceterna perdi vel comparari potest.
« Unus autem ex his actibus in christiano priiicipe, est debi-
tus usus potcstatis gubernativse. Nam si illa non juste utatur,
condemnabitur. Ergo ad pastorem spirilualem talis principis
pertinet facultas dirigendi illuni in usu suae temporalis po-
testatis. » (Suarez, Defensio fidei contra Anglos, 1. III, c. xxii,
n. 5.) — Ideni dicendum ob subditos. Nam si rex « iniqua
praecipiat, vel plus quam expedit permittat subditis illicitos
usus temporalium aclionum vel bonorum, in magnum spiri-
tuale detrimentum subditorum cedet. Sed Pontifex tenetur
habere curam spiritualem totius populi christiani subditi tem-
poralibus regibus. Ergo in hoc inunere includitur potestas
avertendi a chrisliano populo omnia spiritualia incommoda,
quse ex abusu potestatis temporalis in illum possunt redun-
dare. Ergo hoc etiam titulo necesse est ut potestas spiritualis
principis ad temporalia indirecte extendatur; dirigendo, ubi
oporluerit, potestatem temporalem, ut ita temporalia dispo-
nat, quod spiritualibus non noceant. » (Suarez, loco cit., n. 6.)
— Insuper, « utraque potestas temporalis et spiritualis, prout
in Ecclesia existunt, ita conferri et possideri debuerunt, ut
communi bono et saluti chrisliani populi proficiant. Ergo ne-
cessarium est ut ha^ potestates aliquem ordinem inter se ob-
servent. Alias non posset pax et unitas in Ecclesia servari.
Nam saepe temporalia commoda repugnant spiritualibus. Et
ideo, vel erit bellum justum inter utramque potestatem, vel
298 TR\CTATUS DE PAPA.
necesse est alteram alteri cedere. Ergo vel potestas spiritualis
erit sub temporali, vel e contrario. Primum nec dici nec co-
gitari potest secundum reclam rationem; quia temporalia
omnia ordinari debent ad spiritualem fmem. Ergo dicendum
e conlrario.est, poteslatem temporalem subjectam esse spiri-
tuali, ut a suo fme non deflectat. Nam ita subordinanlur
potestates sicut et lines. Ideoque merito dixit divus Thomas
(IP 11''^ q. XL, art. 2 ad 5), bella subordinari potestati Papae. »
(Suarez, loco cit., n. 7.)
Propositio Ill^ — Auctorita^ Papse reyes dirigendi qiioad usum
etiam regix susepotestatis, non est mera facultas dandi eis con-
silia, eosve m^tiendi aut rogandi; sed est auctoritas obligandi,
— Tota enim oritur ex auctoritale a Christo collata oves et
agnos pascendi. Sane pastor, non tantum jus habet oves ro-
gandi eisve consilia dandi^ sed etiam ea*s coactive ducendi.
Inferiores etiam, imo et minimse vetulse, facultatem ac jus
habent in Ecclesia rogandi ac consilia dandi. Unde ad ejus-
modi facultatem restiingere supremam Romani Pontificis ju-
risdictionem, idein est ac eam negare ac supprimere. « Per
potestatem enim directivam^ inquit Suarez, non intelligimus
solam potestatem consulendi, monendi, aut rogandi. Hsec
enim non sunt propria superioris potestatis. Sed inlelligimus
propriam vim obligandi, et cum morali efficacia movendi,
quani aliqui solent coactivam appellare. » [Loco cit.^ n. 1 .)
Propositio IV\ — Potest Papa : 1" leges civiles, bonis moribus
seu religioni noxias, irritare vel de se irritas declarare; T pro-
nuntiare an bellum aliquod sit injustum^ et, casu quo injustum,
judicet, prohibere regi ne belUim istud inferat; 5° reges obligare
ad praestamlum Ecclesise brachii sxcularis auxiUum. — Sequitur
e preecedenti propositione. Nam hsec ad usum regise potestatis
pertinent; et ad Papam , ex dictis, spectat quoad istum usum
reges dii igere; ea nempe prohibendo quae vel ipsorum regum,
vel subditorum ipsis populoium seternae saluti obstarent. —
Ad leges in particulari quod attinet. Primo, leges civiles de
PARSQUARTA. 209
rebus ecclesiasticis disponentes ipso jure sunt irritae; « quia in
aliena materia, iiiquit Suarez, ct cxtra sphaeram jurisdictio-
nis temporalis versantur. » Secundo leges civiles, quarum ma-
tcria, etsi sub aliquo respeclu subsit potestati temporali, sub
alio tamen spiriluali subest, ut sunt lcges circa matrimonia,
circafunera, circa legala pia, et similes, « per potestatem spi-
ritiialem emendari et irritari possunt. Quia materia illa, vel
estdirecle spiritualis, vel est mixti fori; et ideo spiritualis
potestas directe circa illam versutur. Ideoque omnes leges
civiies, quae in talibus materiis versantur, si contiarise sint
juri canonico, per illud corriguntur, quia ab excellentiori
potestate superantur... Et illae solae valorem habent, quae le-
ges canonicas juvant, modo eis permisso. » (Suarez, Defensio
fid ei conirdi An^los, 1. ill, c. xxii, n. 11.) Tertio « quando ma-
teria legum civilium est pure temporalis, tunc solum indirecte
corriguMtur per Pontifices, quando vel peccatis favent, vel illis
occasionem pnebent. Ut sunt leges concedentes prsescriptio-
nem cum mala fide, qute per canones sublatse sunt, ut con-
slat. Idemque est de legibus permittentibus usuras, concubi-
nalus. Vel etiam quando sunt minus consentaneae sequitati
naturali, ut sunt leges negantes alimenta fdiis spuriis... At-
que, eadem servata proportione, si lex aliqua civilis ad spiri-
luale bonum regni judicaretur conveniens, et reges in ea
ferenda negligenles essent, posset Pontifex authoritate sua
illam ferre; ut fecit Pius V, dando formam constituendi cen-
sus, quie materia satis temporalis est. Forma autem visa est
coiivoiiiens ad pericula usurarum vitanda, et ita intervenit
eadem ratio indirectae potestatis. » (Suarez, loco cit,, n. 12.)
— Quod possit Papa regibus inlerdicere ne bellum injustum
inferant, «lesestper se evidens, ait Suarez; quia, ut dixit
Innocenlius tertius (in capite iVoi'if, dejudiciis) cohibere pec-
cata proprium est spiritualis poteslatis. l^t maxime ad id te-
netur quando sunt publice nociva et contra commune bonum.
Sed talis est abusus ille potestatis regiae ad nocendum et in-
300 TRACIATUS DE PAPA.
justum bellum inferendum; ergo sine dubio in hoc subditur
rex Pontifici, qui ei possit talem potestatis suse usum prohi-
bere. » (Suarez, ibid., n. 15.) — Tandem potest Papa exigere
a regibus auxilium brachii saecularis, ad Ecclesige defensio-
nem necessarium. « Probatur quia principes christiani, vel ex
officio suo, vel ex justitia quadam legali qua membrum reipu-
blicae illi subvenire obligalur, \el ex charitate christiana, Ec-
clesiam defendere eique auxilium conferre tenentur. Ergo,
necessitate vel causa exigeiite, potest Pontifex, ut spiritualis
pastor tam universalis Ecclesise quam ipsorum priucipum,
eos movere ad usum potestatis suae, eos excitando, et obli-
gando per imperium... Unde Leo Papa, epistola 75 ad Leonem
augustum : Debes, inquit, inciinctanter advertere regiam po-
testatem tibi non solnm ad mimdi regimen^ sed maxime ad
Eccleside prxsidinm esse collatam. . . Unde concilium Parisiense,
sub Ludovico et Lothario : Eex, inquit, primo defensor esse
debel Ecclesiae.., » (Suarez, ibid., n. 16.)
Propositio V\ — Reges per sunm gnhernandi modum Ecclesix
noxios potest Romunus Pontifex excoynmiinicatione coercere^ ac
etiam (si causa snbsit) regno privare. Remissive. — Id ex pro-
fesso probat Suarez in supra citata Defensione fidei contra An-
glos, I. III, cap. xxiii.
CAPUT III
ARGIJlIEMTlJlll E IHATERIIii mXTIlS,
l§S:iJ QU^ IITRIUSQUE SIIllIUI. I>OTE«iTATI$$ IIVTERElSSIEl
AC FIJIEII TA.liGUIirT ( REIIIISSilYE ).
Argumentum istud evolutum reperies in meo tractatu de
Jure Uturgico (parte II, sect. ii, cap. iii, prop. V).
SFXTIO VII
QUALIS SIT EGGLESIA POTESTAS
IN REM TEMPORALEM STATUUM, ID EST,
DIRECTANE AN INDIREGTA
Prrecedentiiim scctionum scopus fuit Ecclesije ac Romano
Fontilici vindicare veram in rem temporalem statuum potes-
latem; qua reges etiam jure deponi possinl justa de causa, id
est, si finem Ecclesiae proprium iinpediant. Neque id mera
opinio- est, sed doctiina certa, omnino tenenda, et quae siiie
temeritate, quidijuid in contrarium ^allicani recentiorum tem-
porum theologi effutiant, negari non pntest. Asl in praesenti
quaestione, qualis sit dicta potestas, an scilicet, et quo sensu vo-
cari deheat directa vel indirecta, dantur variae opiniones, quas
liberae scholarum disputationi Eccksia hucus(iue reliquit. De
iis nunc breviter disserendum.
§ 1. — De prima sententia, quse dircctam Ecclesice tribiiit potestatem in rem
lemporalem slatuum.
I. Exponitur. — IUam describit Suarez hoc modo : « Fuit
itaque quoruindam catholicorum, praesertim jurisperitorum
sententia... iu universa Ecclesia catholica unum tantum esse
supremum pnncipem temporalem, habentem per se et di-
recte supiemam potestalem civilem in universam Ecclesiam,
eumque esse,summum Pontilicem ex Chrisli institulione. Unde
consequenter coUegere, nullam rempiiblicam, nuUum regem
502 TRACTATUS DE PAPA.
aut imperatorem habere supremam potestatem in tempora-
libus, quia non possunt esse duo suprema capita in eodem
ordine. Igitur si Pontifex habet supremam poteslatem directe
ac per se, necesse est ut in reliquis omnibus principibus tem-
poralibus non sit suprema potestas, quia nullus erit qui su-
periorem in temporalibus non recognoscat. Imo aliqui etiam
addunt, omnia jura regnorum et dominia Pelro coUata esse
lanquam Christi vicario, et ita Romanum pontificem in illo jure
succedere; ideoque supremam potestatem clvilem in liabitu (ut
ipsi loquuntur) solum esse in Pontifiee; quamvis per alios reges
ex tacita \el expressa concessione illam administret. Ita lo-
quuntur prsecipui ex antiquis juris Pontificii interprelibus,
Glossa, Innocentius, Hostiensis, Joannes Andreas, Panormi-
tanus, Felinus et Decius... Et ex interpretibus juris Csesarei,
Bortholus, Oldradus, Paulus de Castro, et alii quos Navarrus
et Covarruvias infra citandi referunt. Quibus accessit divus
Antoninus (IIP part., tit. XXII, c. v, g 15 et 17), Alvarus Pela-
gius, etAugustinus de Ancona^, cum aliis multis a pranlictis
relatis. » {Defensio fuhi contra Anglos, lib. III, cap. v, n. 4.)
Supremam potestatem civilem ita Romano Pontifici compe-
tere, ut « per alios reges ex tacita vel expressd concessione
administret, » «i qui dircctae potestatis propugnatores dixe-
rint, at perpauci, ni fallor. Communis mihi potius videtur
eorum doctrina , de attributa principibus immediata su-
premae potestatis civilis executione^ ah ipsomet Christo Do-
mino. Docent nempe voluisse Christum, ut sunremam po-
testatem temporalem , quam suo in terris vicario simul
cum spirituali contulit, is per se ordinarie non exerceret ;
sed immediatam ejus administrationem regibus aliisque prin-
cipibus relinqueret. Ne scilicet a principali missione sua
averteretur. Pro quo adducere solentdictum A^^ostoli : Nemo
inilitans Deo implicat se negotiis saecidaribus . Unde nequit
* In Reatorum album relatus est Augustinus Triumphus, qui et Augustinus
de Ancona frequenter vocatur.
I»ARS QUARTA. 303
legitime Poniifex in haec saecularia ncgotia intervenire, nisi
exceptionalitcr, si causa religionis exposcat. Notet sftilem lec-
tor praecipua expositae sententiae placila, videlicet :
1° Ad Papam pertinet regcs, aliosve sociotatum civilium rec-
tores deponcre, si perperam oflicio suo fungantur. Nec tantum
ob rationes mox sub secunda sententia cxponendas, sed in-
super cx eo quod non sint nisi ministri jurisdictionis eccle-
siasticfp. >
2" Duo gladii do quibus in evangelio intelligendi sunt de
utraquepotestate, ecclesiastica nempe accivili. Uterque Petro
datus. Sed de gladio quo significatur potestas civilis, dicit
Christus : Converte gladium tuum in vaginam; quia nempe gla-
dius iste non cst excrendus ipsa manu Pontificis, sed manu
militis, licet ad nutum I^ontificis; id est, civilis polestas, licet
sit penes Romanum Pontificem quoad jurisdictionem, non
tamen est penes ipsum quoad immediatam executionem.
7f Ecclesia quam instituit Christus constat simul religiosa
et civili christianorum societate. Et sicut anima et corpus
efficiunt hominem, ita religiosa et civilis potestas efliciunt
regnum Christi seu Ecclesiam. Toti autem huic regno prsc-
fecit Cliristus Petrum, et unumquemque ipsius pro tempore
successorem Romanum Pontificem. Noluit tamen suum in
terris vicarium immediate per seipsum res civilis societatis
administcare; sed sub eo ad id constitui reges aliosve socie-
tatum civilium rectores, qui proprio nomine rem temporalem
regerent; a Papa iamen si male agant corrigendi aut etiam
deponcndi.
II. Quiuam doctores hiiic primfe sentmtias adhxsisse videantur.
— l**Consonare videiur sanctus Rernardus (vide lextus supra,
sect. I, § 1). Aperte siquidem per gladium quem Petrusjussus
est reponcre in vaginani intelligit potestalem in temporalia;
etquinquies asserit ad Petrum seu Romanum Pontificem perli-
nere hunc etiam gladium; licet non exerendus sit manu Pon-
tificis, sed manu militis; ad nutum tamen Pontidcis. Intelli-
504 TRACTATUS^DE^PAPA.
gebat nempe a Christo collatam Romanis Pontificibus ulramque
potestatem; ita tamen ut deberent (ordinarie seu exlra urgentis
necessitatis casum) poteslatem in societatum civilium tempo-
ralia non iminediate per scmetipsos exercere, sed regibus et
principibus cxercendam relinquere. Quae ipsius mcns adhuc
satis patet ubi loquens de discipuli sui, Eugenii III, assump-
tione ad summum Pontificatum, dicit eum assimi ad praesi'
dendnm principibus, ad imperandum Episcopis, ad regna et
imperia disponenda. Mulli tamen etgravissimi doctores S. Ber-
nardum inlerprctantur in sensu secundae sententiae mox ex-
ponendse, id est, in sensu polestalis indirectx. Quibus nolim
absolule contradicere; sed fateor mihi \ideri sanctissimo viro
potius tribuendam sententiam primam. — 2° Adscribenda
etiam videtur prima senlentia Beato Petro Cluniacensi (vide
textus supra, secl. i, § 2). Docet nempe collatum Ecclesiae su-
per ipsos etiam reges et imperatores imi:crium; et constitutam
eam super gentes et regna ut evellat et destruat et dispei dat et
dissipet et sedificet et plantet. — 5° Item cum prima sententia
quadrare videtur doctrina Hugonis a Sancto Victore (vide
textum supra, sect. i, § 4). — 4° Item Alexander de Ales (ibid.,
§5). — 5'' Item S. Thomas (vide textus supra, sect. i, § 7). —
6'' Item ac praecipue Beatus Augustinus de Ancona (vide textus,
ibid., §8). — 7** Item Durandus a Sancto Porciano (vide textum,
ibid., § 9, n. 6). — 8" Item Petrus Bertrandus (vide textum,
ibid., n. 7). — 9^* Item Joannes Quintinus Ilaeduus, qui obiit
anno 1561 (vide textum, ibid., n. 17). — 10° Generaliter
« prsecipui ex antiquis juris Pontificii intcrpretibus, » prout
fatetur Suarez, elsi primai liuic senteiitiai adversetur.
III. Quid de prima ista sententia videatur. — l*' Non repugnat
Christum ita Ecclesiam suam instituisse. Equidem etiam pos-
sibile percipitur quod Ecclesiam juxta secundam sententiam
instituerit; sed nec impossibile percipitur quod inslituerit
juxta primam; nempe quod ambas potestates Romano Ponti-
fici contulerit, cum ea conditione ut civilem regibus et prin-
PARS QUARTA. 305
cipibus excrccndam ordinarie relinquerct. Immo id divina
Christi crga Ecclcsiam munificenlia dignius videtur. — T Nec
erronca peremptorie probatur prima illa senlenlia e tradi-
tione Palrum sancto licrnardo antcriorum. iXamad tcxtns qui
distinctas ambas polcstatcs asserunl, respondclur distinclas
cliam esse ct dici posse juxta primam scntcntiam; siquidcm
immediata executio seu administratio rei temporalis pertinet
ad Ca^sarcm, non ad Papam. Eliam tcxtus Patrum, quibus
dicitur saceidotcs Cocsari subjici debere in tcmporalibus,
Coesarem vero sacerdolibus quoad res ecclesiaslicas, in scnsu
primse sentcnliae intclligi possunt. Quum ncmpe ad Caesarem
pertincat immediata societalis civilis adminislratio, tcncnlur
nlii proclcr Papam saceidotcs Iiuic administrationi scsc subji-
ocre. Et quamvis Papa non sit eidem Caesaris administrationi
subjcctus ratione jurisdictionis (siquidem eliam iu liis tcm-
poralibus, juxta primam sentenliam supcrior est ejus juris-
diclio), tamcn dircctive tenelur dictx adiniiii-trationi scse
subjicere, sicut ct propriis suis lcgibus, quando ex Ciesarcis
slatutis niliil in Ecclcsiam detiimcnli rcdundat. Dicti tamen
"veterum Patrum textus vidcntur ad sensum sccundae senten-
ti» facilius aptari. — 5° Propugnala fuisse vidctur prima sen-
tentia, non tanquam ex obligatione tencnda doctrina, sed so-
lum tanquam opiuio intcr doclorcs catholicos disputata.
Adeat, verbi gratia, lector praecipuum primae scntentiae de-
fensorem, Beatum Augustinum de Ancona, qui mihi vidctur
dictam mctam non cxcessisse. — 4° Ingcnue fatcor mihi evi-
dentem non csse prima} hujus scntcntite falsitatem. Imo gra-
vissimam exisfimo, tum in se spectatam, tum etiam ratione
auctoritatis; eoque diligentius a theologis expendendam, quod
postcrior de indirecta potestate opinio, nonnisi post exortum
protcstautismum piKvalcre cceperit.
20
305 TRACTATUS DE PAPA.
§ 2. — De secunda sententia, quse propugnat tndirectam solummodo potestatem,
qnx tamen per actus etiam temporales exerceri valeat.
I. Exponitur. — 1° Institiita immediate a Deo spiritualis po-
testas quse Ecclesiam regat. Instituta et temporalis auctoritas
ad civilis societatis regimen. Ecclesiam non instituit Christus
ad hunc fmem ut societates civiles regeret; nec ei proinde com-
petit directa potcstas in rem temporalem statuum. At quia
Christus civilis societatis fmem subordinavit fini Ecclesise pro-
prio, potest Ecclesia in re temporali statuum ordinare quse
necessaria sunt ut linem suum spiritualem, salutem anima-
rum, convenienter prosequi ct attingere valeat. Quse potes-
tas, cum non proveniat c missione gubernondi temporalia, sed
ex officio promovendi spiritualia, indirecta dicitur. — 2° Licet
autem indirecta sit, seu ratione solius fmis spiritualis, exer-
ceri tamen potest per actus ordinis temporalis, verbi gratia,
legem aliquam civilem annullando, depositionis sententiam
in aliquem regem pronuntiando, et hujusmodi; non autem
restringitur ad solos actus ordinis spiritualis, quales sunt,
regem excommunicare ac excommunicatumvitandum denun-
liare, declarare jam non teneri ejus subditos ad praestandam
ipsi obedientiam, legitime a civibus regi excommunicato
alium substitui posse, etc. Equidem Bellarminus, Suarez ac
alii praecipui i^rfjrecte potestatis defensores, adeo certum sup-
posuerunt, eam per dictos temporales actus exerceri posse,
ut ne in qusestionem quidem id vocaverint. At recentiores
nonniiUi subtiliter excogitarunt defendi posse indirectam in
lemporalia potestatem, quae ad solos actus spirituales restrin-
geretur. Dicunt nempe pluresactus spirituales, ex natura sua,
varios in re temporali statuum effectus secum trahere. Verbi
gratia, decisio hujus casus conscientige, talem jjopulum jam
non constringi juramento fidelitatis erga regem suum^ est actus
potestatis spiritualis; et tamen ex eo, datis certis circumstan-
tiis, sequetur dicti regis ejectio et alterius electio. Unde licet
PARS QUARTA. 507
auctoritas ecclcsiastica lios tanlum spirituales actus cxercere
possit, indirecte tamen vera in rem temporalcm statuum po-
lestate potietur. Quae opinio \al(le tliffert a doctrina Suaresii
et aliorum prcTcipuorum indirectie potestatis propugnalorum.
Et ideo illam disliuguendam et tertio loco ponendam duximus.
II. Quinam doctores secundam sententiam propugnaverint. —
Respondeo breviter : ante protestantismum fere nulJi; paulo
ante Bellarminum et Suaresium pauci; post Suaresium pau-
latim fcre omnes. Quod tamen non affirmo absolute; quia nec
satis diligcnlcr, nec sat magno numero horum temporum
scripta theologica pervolvi. Irilerim lectorcm remitto ad cla-
rissimum Suaresium. {Defensio fidei contra Anglos.)
III. Quid de illa secunda sententia videatur. — Magnam sane
auctoritntcm consecuta est ex Suaresio ac secutis fere omni-
bus doctoribus. — Quod dixere priorum sjeculorum Patres de
inslitutis a Dco duabus potestatibus, et de subjectionis debito
quod agnoscunt Episcopi erga principes in re temporali, dif-
ficilius cum prima, facilius cum hac secunda sententia com-
poni videtur. — Attendcnda ctiam ha:c argumentatio : non
censendus est Christus Ecclesise suse plus potestatis in tem-
poralia concessisse, quam requirebat spiritualis ejus fmis; sed
ad istum finem sufficit indirecta potestas; ergo censendus est
Christus solam indirectam contulisse. — Insupcr apud prin-
cipes infideles, ha?reticos, ac etiam catholicos si pravi sint,
secunda sententia minorem invidiam conflat quam prima.
§ 5. — Hc tcrtia sententia, qiirc propugnat imlirectam potestatem per solos
spiritiialcs actus.
I. Exponitur. -—^voui jam supra diximus, concordat cum
secunda senlentia, in eo quod Ecclesioe non vindicet potesta-
tem in temporalia, nisi ratione missionis suge ad regenda spi-
ritualia, ac proinde nisi indirecle. Ast ab ea differt in eo quod
indireclam illam potestateni totam concludal in exercentlis
jurisdictionis spiritualis actibus; qui nempe actus rem tem^
508 TRACTATUS DE PAPA.
poralem statuuQi pro objecto immediate non habent, scd ta-
men consectaria secum trahunt rem illam temporalem aCficien-
tia. Yerbi gratia, nequit Romanus Pontitex per depositionis
senlenliam regem aHquem exauclorare, quia res temporahs
statuum sub jurisdiclionem ejus diiecle non cadit; sed potest
regem excommunicare ac vitandum denunliare, necnon de-
clarare jam non teneri ejus subditos ad praestandum ei obse-
quium. Ex quibus actibus, licet circa materiam mere eccle-
siasticam versanlibus, sequetur quoad illum principem regise
dignitatis amissio.
If. Quinam auctores tertiamillam sententiam propugnent.—
An quis ex professo eam propugnaverit, niilii non satis com-
pertum. Sed apud eos qui indirectam Ecclesiae polestatem tri-
buunt, nonnulla vidi ad hunc tertium intelligendi modumac-
cedentia. Quapropter et de tertia ista sententia mentionem leci.
III. Quid de hac sententia videatur. — Erronearn existimo.
Hoc ipso enim quod Christus civilem societatein non insti-
tuerit nisi tanquam medium ad fmem Ecclesise propriuii), ut
supra probavimus, voluit ab Ecclesia corrigi posse in re tem-
porali statuum quidquid dictum finem prsepediret. Et utique
corrigi per actus rem illam temporalem directe afficientibus.
Utquid enim Christus voluisset Ecclesiam non posse sese de-
fendere nisi per ambages, id est, per potestatis spiritualis
actus, qui effectum in re temporali statuum secum tralie-
rent? — Prseterea rejiciendam illam sententiam probat Roma-
norum Pontificum et conciliorum praxis. Nam statuerunt de
Fc temporali statuum, eliam per temporales actus, quando
et in quantum requiri existimarunt ad finem Ecclesise pro-
prium, salutem aniniarum. Verbi gratia, non tantum procu-
rarunt reges ditionibus suis privari eos excommunicando, et
tanquam casum concientise decidendo jam non teneri eorum
subditos ad proestandum istisexcommunicatisobsequium, sed
insuper auctoritative pronuntiarunt depositionis sententias,
et subditos ab olieHeiitise debito absolverunt.
PARS V
DE POTESTATE PAPyE SUPRA CANONES, ET ALIIS EJUS
E JURE DIYIXO PR^ROGATIYIS
Hoinani Ponlificis supra canones potestas ex ejus supra
icoiiciliuni oecumenicum aucloritate necessarie ac evidenter
i iisequitur. Hinc potuisset lector, quoad illam prserogati-
\;iiii, remitti ad tertiam hujusce tractatus partem, qua Pa[»am
'-< iierali conciiio superiorem probavimus. Quia lamen dictae
piiiogativsenegatiounus fuite quatuor infauslisarticnlisgal-
llicanis anni 1682, et ut, seorsim expensa quaestione, facilius
jiateat lugendus ille gallicanorum theologorum error, Ponti-
'rici supra canones auctoritatem breviter primo paragrapho
viiidicabiinus. Sequentibus autem paragraphis alias ipsius e
jurc divino prserogativas exponemus.
' S !• — noniano Pontifici competit jure diviiio polcstas siipra canones.
Cannnum vocabulo intelligi solent, decrela seu leges tum
Romanoruni Ponlilicum, tum etiam generalium conciliorum.
Cum autem apud theologos canonistasve expenditur quaestio
an Papa sit supra canones, non agitur de canonibus seu de-
cietis dogmaticis, sed dumtaxat de canonibus in materia dis-
cipUmF, et qua^ritur an stet penes Romanum Ponlificem po-
toslas ejusmodi canones disciplinares, tum prsedecessorum
suorum, tum etiam generalium conciliorum abrogandi, aut
in eis dispensandi. Et gallicani quidem systematis sequaces
310 TRACTATUS DE PAPA.
potestatem hanc Papse non denegant quoad canones ab ipsius
prsedecessoribus edilos, sed dumtaxat quoad canones a ge-
nerali concilio vel per generalem Ecclesise praxim firmatos.
Quo prsenotato, sit :
PuoposiTio P. — Papa est supra canones a prxdecessoribus
suisconditos. — De fide est potestatem Petro datam, universam
Ecclesiam pascendi, regendi atque gubernandi, in successores
ejusRomanos Pontifices integram atque aequalem transirc, et
usque ad fmem mundi transituram (vide probatum supra,
parte I, sectione ir, cap. viii; et seclione iii, cap. xii). — Ergo
quilibet pro teinporeEcclesiam gubernans Romanus Pontifex,
eamdem omnino potestatem habet quam habuerunt aiiteces-
sores sui. Atqui non eamdem haberet, sed inferiorem, si legem
quam tulit aliquis ex antecessoribus circa les disciplina^ mu-
tabiles, ipse non posset immutare aut abrogare; ergo nullus
est canon circa disciplinam mutabilem ab aliquo Papa sta-
tutus, qui non possit, suadente temporum el circumstantia-
rum diversitate, a successoribus immutari atque abrogari.
Idem probari posset ex perpetua Ecclesiae praxi. Sed illa
thesis a nuUo negatur. Apud omnes siquidem in confesso est,
sicut rex prsedecessoris sui leges, et quilibet Episcopus aiite-
riorum in eadem sede praesulum statuta, mutare potest, ita
quemlibet Romanum Ponlificem ad immutanda praedecesso-
rum decreta potestatem habere.
Propositio II\ — Papa est supra canones a concilio-sine-Papa
conditos. — Proutsupra, sub tertiae partis initium monuimus,
conferri potest Romani Pontificis auctoritas sive cum concilio
cujus decretis non accessit Papae assensus, sive cum concilio
cujus decreta Romani Pontificis assensu roborata sunt. Prius
concilium-sine-Papa, posterius conciUum-cim-Papa vocavimus.
Gallicani autem systematis sequaces Romanum Pontificem
concilio inferiorem propugnarunt; atque id etiam de conciliO'
sine-Papa intellexerunt, licet tale concilium nunquam esse
possit stricto sensu generale seu oecumenicum. Contra quem
PARS QUINTA. 3H
lugendum errorem tota sectione secunda partis tertiae Ro-
mano Pontifici vindicavimus auctoritalem supra conciliim-
sine-Papa. Ex qua sectione simul probala remanet Papae auc-
toritjls supra canones a concilio-sine-Papa condilos. Insuper
scquenti sectione, capile n, eadem Romani Pontificis supe-
riori(as probatur in particulari quoad disciplinares concilii-
sine-Papa canones.
Propositio III\ — Papa est siipra canones a concilio-cnm-Papa
conditos. — Id probatum vide supra, parle tertia, sectione
quinla, propositione quarta.
PiiOPosiTio IV". — Papa est supra canones per generalem Eccle-
six dispersx acceptationem et praxim firmatos. — Nam major
non est auctoritas Ecclesiai dispersae, qnam EcclesicC in con-
cilio o^cumenico congregati©. Sed, ex dictis, Papa esl supra
canones a concilio oecumcnico editos; ergo et suj^ra canones
ab Ecclesia dispersa rcceptos. Igitur circumstantia ha3C, quod
aliqui disciplinoe canones in generalem a multo tempore eccle-
siarum praxiin transierint, id tantum efficere potest, ul Papa,
\i juris naturalis, licile ncqueat eos abrogare vel in eis dis-
pensare, nisi gravissimis de causis. Enimvero generalis et an-
tiqucii disciplinse immutatio, nisi prudenter et gravissimis ex
causis fieret, fideles conturbaret et in animarum damnum
cederet; quod profecto, de jure naturali,^summus Ponlifex
vitare tenelur.
PnoposiTio Y\ — Papam esse siipra canones confirmat Eccle-
six praxis. — L Anliquis canonibus et communi disciplina
jubcbantur clcrici ab Episcopo quique suo, et Episcopi a Me-
tropolitano formatas litteras accipere, quando volebant a dioe-
cesi peregrinari. Porro Zozimus Papa legem illam quoad Ec-
clesias GaIIi?e mutavit, ita statuens : Placuit apostolicas sedi,
ut si quis ex qualibet Galliarum parte sub quoUbet ecclesiastico
(jradu., ad nos Romam venire contendit, vel alio terrarum ire
disponit, non aUter proficiscatur, nisi Metropolitani Arelatensis
episcopi formatas acceperit (epistolifi R. P., editjE a D. Cou-
312 TRACTATUS DE PA-PA.
stant, t. I, col. 955). Ergo Zozimus Papa existimavit sibi
datam esse potestatem supra canones etiam conciliares. Et
notetur non parvi momenti fuisse hanc canonum immutatio-
nem, qna obligati sunt tum clerici, tum Episcopi, tum Archie-
piscopi omnes Galliarum, ad ol)tinendas litteras a prsesule
Arelatensi (qui tunc vicarius sanctse sedis pro tota Gallia con-
stitutus fuerat), quoties veilent extra Galliam iter suscipere.
Idautem statuit dictus Pontifex, non quia placuit alicui con-
cilio oecumenico, sed quia placiiit apostoUcae sedi.
W. Symmachus Papa in synodo Romana vi, anno 504 (Labbe,
t. IV, col. 1571) : Nos enim et apostolicas sedis moderamine
compellimnr et ecclesiasticarum reriim dispositione constringi-
mm\ sic canonum paternorum decreta lihrare, etretro prxsulum
antecessorumque nostrorum decreta metiri, ut qme prxsentium
necessitas temporum restaurandis ecclesiis relaxanda exposcit,
adhibita diligenti consideratione, quantum fieri potest auxiliante
Domino temperemus.
III. S. Symmachus Papa ad S. Avitum Episcopum Viennensem :
Quod fit prxter regulam^ modo sit ex justa causa, non infringit
regulam, quam sola pervicacia et antiquitatis contemptus Idedit.
Nam quamvis a patribus statuta diligenti observatione et obser-
vanii diligentia sint custodienda; nihilominus propter aliquod
bonum de rigore legis aliquid relaxatur, quod et ipsa lex cavisset
si prxvidisset. Et sxpe crudele esset insistere legi, cum obser-
vantia ejus esse prxjudiciabilis Ecclesix videretur : quoniam
leges ea inlentione latae sunt utproficiant, non ut noceant, (Labbe,
t. IV, epist. XII, col. 1512!.)
IV. Sub finem sseculi iv Episcopi Africae recurrerunt ad
S. Anastasium Papam. ut mutaretur quoad ipsos lex qusedam a
concilio transmanno, ut ipsi dicunl, id est Romano, lala. Eorum
epistolam vide apud Coustant, col. 5754.
V. Initio ejusdem sceculi iv S. Melchiades Papa pariter im-
mutavit pristinum canonem de non servando gradus honore
iis episcopis, qui in schisma lapsi postea ad unitatem reverte-
, PARS QCINTA. 313
I bantur. Quodfactum hisverbis memoral Coustant (p. 5754) :
Iste pnidentissimus Papa schismatis radicitus extirpandi gratia
I constituerat, ut in his locis in quibus duo erant Episcopi, unus
^ihismaticus^ alter catholicus, ille confirmaretur qui fuisset ordi-
)i(itus prior, et alteri plebs alia regenda provideretur. Sed ubi
crat unitatis compensatio^ lex pristina de non servandis honori-
! bus, ut in Jnnocentio aliisque pontificibus visuri sumus, integra
illibataque permansit.
VI. Sanctus Gregorius Magnus dispensavit cum Siculis quoad
canonem 5 concilii Nic^ni, prsecipientem bis in anno concilia
celebrari.
Propositio VP. — Tenetur aliquo vero sensu Eomanus Pontifex
ad observantiam canonum, licet potestatem habeat illos immu
Unidi. — "Duplici tilulo omnino diverso inlelligi potest obli-
atio Romano Pontifici incumbens servandi canones : id est
v(d quia ipse est subjectus legi et potestati qui legem tulit,
vel quia licet non sit subjectus, tenetur tamen, ad dandum
bonum excmplum et ad vitanda immutationum nocumenta,
canoncs lirmiter servare ubi non urget mutationis necessitas
vel ulilitas. Porro jam probatum est nulio modo Romano
IMntifici incumbere obligationem, in priori sensu intellectam,
servandi canones. At vero oblisfationemin secundo sensu esse
affirmandam, et ratio diclat et persaepe Pontifices ipsi procla-
marunt, ut in sequenti propositione ostendetur. Unde quaestio de
Romano Pontifice quoad canones ejusdem naturae est ac quse-
slio de supremo principe temporali quoad leges. Hoc ipso quod
princeps temporalis sit suprema auctoritas, leges vel a se vel
a pra^deccssoribus latas valide mutare potcbt, nec eis legibus
tanquam subditus constringitur. Cum tamen mutatio legum
absque ralionabili cau<a nociva sit, et nocivum pariler exem-
plum principis ieges non servantis, orilur ex alliori jure,
nempe naturali seu divino, obligatio principem adstiingens
ad legum jam vigentium observantiam, extra casum necessi-
tariae aut ulilis mulationis. De quo jure Valentinianum monebat
314 TRACTATUS DE PAPA.
sanctiis Ambrosius (epist. xxxii), dicens a principe fieri de-
beri leges qiias primus ipse ciistodiat. In Ecclesia autem magis
adhuc nociva foret frequens et non uiilis a Romano Pontifice
canonum seu legum ecclesiasticarum immutatio,utsatis patet;
et hinc est, ipsum multo .graviori obligatione coubtringi ad
perpetuo firmandas et in suo robore retinendas priedictas le-
ges, sive quas ipse tulerit, sive quas sanxerint praedecesso-
res sui aut concilia oecumenica. Peccabit ergo et officio suo
supremi pasloris deerit, si canones disciplinam mutabilem
respicientes extra casum necessitatis aut utilitatis abroget, aut
si ipse, qui forma gregis esse debet, eosdem non servet. Quia
veroillis non subjicitur, nec deest abrogandi potestas, valebit
abrogatio. Ergo obligatio qua vere et in vero sensu tenetur
RomanusPontifex ad observantiam canonum, nullatenus ob-
est quin ipsi vere etiam competat potestas eosdem moderandi
atque abrogandi. Caeterum idem servata proportione dicen-
dum de episcopo quoad statuta dioecesis lum ab ipso, tum a
decessoribus promulgatae; quae scilicet mutari utique possunt
si polestatem legislalivam Episcopi spectes, non tamen licite
mutabuntur absque rationabili causa, quamvis certo valida sit
mulatio.
Propositio VII^ — Auctoritates quas Gallicani urgent tanquam
prdecipuas ad probandum Romanum Pontificem subjici canoni-
bus, nec posse ab ipso canones conciliares abrogari^ eorum inten-
tum nequaquam probant. — Gallicani videlicet sysleniatis de-
fensores summo verboruni apparatu, el quasi de certa jain
victoria freti, sequentes textus in medium adducere solent :
V Innocentius I ad clerum Constantinopolitanum : Longe
prsestiterit vel ea condemnare quse recte facta sunt, quam ea
robur ullum sortiri qux adversus canones gesta sunt. (Apud So-
zomenum, l.VIII, c. xvi.)
2" Professio fidei Romanorum Pontificum, juxta antiquissi-
mam formulam quse reperitur in libro diurno : Nihil de tra'
ditione quod a probatissimis prsedecessoribus meis servatum re-
PARS QUINTA. 515
peri, diminuere vel mutare, aut aliijuam novitatem admjjtere;
sed ferventer ut vere eorum discipulus et sequipeda^ totis viri-
bus meis conatibusque tradita conservare ac venerari; si qua vero
emerserint contra disciplinam canonicam emendare, sacrosque
canones et constituta pontificum nostrorum ut divina et coilestia
mandata custodire; utpote tibi^ beate Petre, redditurum me
sciens de omnibus qux profiteor distnctam in divino judicio ra-
tionem, cujus locum divina dignatione perago.
3" Zozinius Papa ad Episcopos Africre, Galliae et Hispcinise
(epist. \ii) : Cum adversus Patrum statuta venitur, non tantum
illoru7n prudentiae atque sententix, qui in xvum victura sanxe-
runt^ sed quodammodo et CathoUciB irrogatur injuria. — Idem
(epist. v) : Contra statuta Patrum-, et sancti Trophimi reveren-
tiam, qui primus Metropolitanus Arelatensis civitatis ex hac
sede directus est, concedere vel mutare., ne hujus quidem sedis
possit auctoritas. Apud nos enim inconvulsis radicibus vivit anti-
quitas^ cui decreta Patrum sanxere reverentiam.
4'' Marlinus I (epist. xi): Canones ecclesiasticos solvere non
possumus, quia defensores et custodes canonum sumus ^ non trans-
gressores,
Porro ex hujusmodi monumentis quid sequi volunt galli-
canismi Patroni? Teneri Romanos Ponlificcs ad firmiter ser-
vandos canones? Ast illud non tantum admittimus, sed in
propositione sexta modo ipsi proba\imus : excipiendo tamen
casum nccessitatis velutilitatis, mulationem aliquam suaden-
tis. Qusestio non est utrum Romanus Pontifex teneatur servare
canones, sed an sit subjectus canonibus, ita ut invalida sit
eorum immutatio aut abrogatio a Romana sede facta. Porro
allati textus exprimunt tantum summam illam obligationem
qua tenentur Romani Pontifices leges ecclesiasticas firmas
retinere et observandas urgere, quoties non occurrit eas mo-
derandi necessitas. Qua} obligatio, cum inde orialur quod
alias magnum paterelur Ecclesia dctrimcntum, est juris na-
turalis et divini; quam proinde tollere, ut dicit ZozimusPapa,
316 TRACTATUS DE PAPA.
ne hujns quidem sedis possit auctoritas. Et certe jus nalurale
et divinum mutari a Sancta Sede nequit. Episcopus etiam,
quando non urget aliqua necessilas vel utililas mutandi suo-
rum decessorum statuta dioecesana, ^ila ut ex tali immuta-
tione secutura esset tantum nociva turbatio, bene posset mu-
tationem flagitantibus respondere : Non possum. Quis autem
iWud Non possuin intelligeret de sufficicntis potestatis legisla-
tivae detectu? Non potest utique licite; non potest eo sensu quod
non debeat.Et eodem sensu, quamvis ex multo majori ratione,
dicunt quoad sensum in citatis texlibus Romani Pontifices,
Non possumus, quia scilicet non recte ageremus. Adde multos
esse canones qui, utpote cum dogmate connexi, nec a Papa
nec a concilio oecumenico valent uUo modo immutari. De quo
sic disserit eruditus Zaccaria (Dlssertat. sulla mutabilita della
discipHna, p. 81, edit. Faenza, 1787) :
« Citata testimonia non probant summos Pontifices non
potuisse absolute derogare canonibus; sed tantum probant
hanc eorum auctoritatem arctari ex summa convenientia et
gravibus rationibus, quse urgent ut canones illsesi serventur.
^Et revera, generaliter loquendo, multi canones continent sta-
tuta Juris divini, vel quse jure divino fundantur : in lalia porro
nullam extendi quantumlibet sacram terrenam potestatem
certum est. Et ideo S. Zozimus post supra citata verba (ex
epist. vn) subjungit : Quid emm tam sanctum ac venerabile est
quam penitus non exorbitare ab itinere majorum, quorum cano-
nica instituta velut quxdam fundamenta sunt ferendis fidei jacta
ponderibus. Sunt praeterea canones quos Ecclesia habuit tan-
quam a Spiritu sancto dictatos. Taies fuere Nicseni, Unde
S. Leo Magnus firmiter recusavit admittere canonem quem-
dam Chalcedonensem, utpote Nicaenis contrarium : Tanquam
refutari nequeat (irjquit in Epist. ad Anatolium) quod illicita
volueritmultitudo, et illa Nicaenorum canonum per spiritum vere
sanctum ordinata conditio in aliqua cuiquam sit parte solubilis.
Et iterum in Epistola ad Maximum Anliochenum episcopum ;
PARS QLUNTA. 317
Tanta apud me est Nlcxnorum canonum reverentia, ut ea qux
sunt a sanctis patribus constituta, nec permiserim nec patiar
aliqua novitate violari.
« Alia auteni ratio maxime valebnt apud Romanos Ponti-
fiees, ut canones summa cura cuslodirent. Ipsi netnpe cmo-
num custodes cum sint et vindices caeteris dili<:entiori obser-
vanlia praeire debcnt. Confidimus, aiebat Gelasius Papa (epist-
ad Episc. Dard.), quod nullus jam veraciter cliristianus ignoret,
uniuscujusque synodi constitutum^ quod universalis Eccledxpro-
bavit assensus, nullam mufjis exequi sedem prx cxteris oportere
(ex convenientia et oi) bonum exemplum) quam primam, quse
unamquamque synodum et sua auctoritate confirmat, et continuata
moderatione custodit.
« Ergo tenenlur et Romani Poiitifices canones observare :
ast unde illis obligalio hsec? Non ex vi ipsorum canonum,
proutnecesse foret ut dici possent subjecti canonibus; ast ex
pequitate naturali et ex divina ordinatione, quoe a quolibet
principe, maxime vero a summis Pontificibus requirit ut sint
justi et justitioe exemplo populo prieluceant. Quod est dicere,
tam Romanos antistites legibus ecclesiasticae disciplinae, quam
principes legibus regni sui teneri, non ipsarum legum po-
testate coactiva, sed directiva. Quod cum principes legibus
sutjectos non faciat, cur subjiciet canonibus Romanos Pon-
tifices? »
Non parum etiam hallucinantur nonnulli gallicanse opinio-
nis sequaces qui, quoties in monumentis ecclesiasticis occur-
rit canonum vox, iliam de conciliaribus tantum decretis, non
autem de Pontificum Romanurum constitutionibus inlelli-
gunt. Apud eruditos siquidem explorata res est per eam vo-
cem designatas pra^^cipue fuisse antiquitus pontificias leges.
Propositio VIIP. — Papa' competere potestatem supra canones
eo sensu quod dispensare valeat in statutis universalis Ecclesix^
est de fide. — Etenim anno 1489 Sixtus Papa IV tanquani hsere-
ticam damnavit propositionem hanc Petri de Osma : Papa non
518 TRACTATUS DE PAPA.
potesi dispensare in statutis universalis Eccleside. Insuper a
Leone X damnata est haec XXVI» Lutheri propositio : Verbum
Christi ad Petrim, Quodcumque solveris super terram, etc,
extenditur dumtaxat ad lifjata ab ipso Petro. — Idem coUigitur
e verbis Christi ad Petriim : Quodcumque solveris... Qui enim
potestatem accepit quodcumque solvendi et ligandi, procul
dubio jus eliam acccpit in disciplinaribus Ecclesia^ legibus
dispensandi. Et aliunde certum est collatam Petro regiminis
potestatem, ad successores ejus Romanos Pontifices transisse.
— Idem coUigitur ex praxi, quam testantur facta superius
relata, propositione V. — Idem colligitur ex eo quod Romano
Pontifici competat primatus jurisdictionis, monarchica et
suprema regiminis potestas. Hoc ipso enim potest Papa id
omne quod est Ecclesise necessarium aut utile. Porro quan-
doque disciplinse leges, ob mutatastemporum circumstantias,
jam nocivffi forent, nisi abrogarentur, vel ex parte nmlarentur,
vel in eis dispensaretur.
§ 2. — Alise prsecipuse Rornaiii Pontificis e juro divino pr.Trogativpe.
Ilactenus praerogativis quinque a Christo Domino donatum
Romanum Episcopum probavimus, videlicet : priinatu juris-
dictionis, infallibilitate, auctoritate supra concilia, auctori-
tate in rem temporalem statuum, et auctoritate supia canones.
Nunc sub praesenti paragrapho in unum colligendae, ac brc-
viter probanda3 visae sunt pr?ecipuae quaedam aliae; ad plenio-
rem scilicet notionem miral ilis illius potestatis, qua Christus
Dominus poUere suum in terris vicarium voluit.
Pr^rogativa I». — Romanus Pontifex est, jure divino, totius
catlwUcx unitalis centrum. — Vide probatum supra, parte I,
sectione iv, capite iv.
P«;EuoGATivA n^ — Romanus Pontifex est, jure divino, uni'
versalis Ecclesix monarcha in proprio ac stricto sensu. — Vide
probatnm supra, parte I, secl. iv, cap. v.
PRiEROGATivA Il^. — Romauo Pontifici jure divino competit
PARS QUINTA. 519
potestas cmidendi leges seii decreta fidei et mornm, qux cmctas
ecclesias constringant. — Videprobatum supra, parte I, sect. iv,
cap. V.
PR;f:ROGATivA \\\ — Romano Pontifici jure divino competit po-
testas, censuris, excommunicationibus, aliisque po^nis animad-
vertendi in eos qui leqes ipsius transgrediuntur. — Constat :
1° verbis Christi ad Petrum, quodcumque ligaveris, etc. Qui
habet potcstatem lignndi quodcumque, habet hoc ipso potesta-
tem ligandi scu obligandi pei censuras, excommunicationes,
aliasque poenas. Ha^c autem potestas in Romanos Pontifices,
Petri successores, transivit.— Constat : 2? praxi Romanorum
Pontificum. Enimvero ejusmodi censuras ac poenas edixerunt;
iisque tanquam sanctione leges suas, decreta fidei, proposi-
tionumque condemnationes communiverunt. Quse praxis per
totain siieculorum seriem constans perduravit. De quo ut
nonnulla priorum saeculorum facta commemoremus, Victor
Papa I quarlodecimanos asiaticos, teste Eusebio, excommu-
nicavit; vel potius (ut alii existimanl), excommunicationem
comminatus est, aut etiam tulit, sed deprecante sancto Irena^o
ad ultimum effectum non perduxit. innocentius I, audita morle
sancti Chrysostomi, Arcadium imperatorem et uxorem ipsius
excommunicavit, eo quoil in sede Conslantinopolitana reslitui
Chrysoslomum, prout Sedes Apostolica jusserat, non permi-
sissent. Nicolaus I Clotario regi excommunicationein commi-
natus est. Ejus autem concubinam Waldradam, necnon Colo-
niensem et Trevirensem Arcbiepiscopos excommunicavit. —
Constat : 5° plurium propositionum condemnalione. Damnata
est, verbi gratia, in concilioConstantiensi proposilio XXXaWi-
clefi, quae sic habebat : Excommunicatio Papae vel cujusciimque
Prxlati^ non est timenda., quia est censura Antichristi. Si Papae
non competeret potestas excommunicandi, ejus excommuni-
cationes non essent timencise. A Leone Papa X damnata est
XXIIP propositio Lutheri : Excommunicationes sunt tantum
exiernx pocnse, nec privant hominem communibus spirituali-
320 TRACTATUS DE PAPA.
bus Ecclesix oratlonibus. Ilem XXIV^ : Docendi sunt chris'
tiani plus diligere excommunicationem quam timere. Ibi quidem
generatim agilur de excommunicationibus in Ecclesia ferri
solitis. Sed cum de facto ferri soleant ab Episcopis et potis-
simum a Papa, perinde est ac si expresse dixissel Lutlicrus
excommunicationes a Papa latx., etc. — Constat : 4^" ratione
Iheologica. Nam, ex praecedenti [^rserogaliva, Romani Ponlificis
jus est decreta fidei, morum et disciplinse generalis condere.
Habet nempe, jure divino, legislativam, quoad tria ha^c, po-
testatem. Porro legislativa potestas, ne inanis ac nulla sit,
sibi necessario annexam liabet potestatem poenas decernendi.
Censurae autem sunt poenae, et quidem in societate spirituali
valde idoneae.
Pr^erogativa V». — Ex divina dispositione, soli Romano Pon-
tifici jure ordinario competit concilia generalia convocare, eis
praesidere, eaque transferre, dissolvere ac confirmare. — Vide
probaluni infra, parte oclava, cap. i.
PRyEROGAxrvA VI^ — Romano Pontifici, ex jnre divino reser-
vandde ac referendx sunt causx majores, ac proinde causx fidei
et generalis discipUnse. — Sequitur ex primatu jurisdictionis.
Nam causiB fidei et generalis disciplinae non spectant solum-
modo ad hanc vel illam dioecesim, sed ad totam Ecclesiam.
Decernere autem de causis ejusmodi, ad illum solum per-
tinet cujus auctorilas, utpote suprema et monarchica, ad
totam Ecclesiam extenditur. Ergo causae de fide, moribus,
disciplina generali et de bono totius Ecclesiae ad Romanum
Pontificem reservandae ac referendse sunt. — Idem constat ex
perpetua praxi. Nam insurgentibus erroribus et haeresibus
semper ad Romanum Pontificem catholici recurrerunt. Et de
faclo, ante concilium Nicsenum hsereses omnes a Romanis
Pontificibus damnatse sunt. Ilem postea haeretici Arius, Ma-
cedonius, Nestorius, Eutyches, Pelagius, Monothelitae, prius
rd Romanos Pontifices delati et ab eis damnati sunt, quam
in conciliis cecumenicis eorum causae ventilarentur. Insuper
PARS QILNTA. 521
ipsi Romani Pontifices diclas causas ad se referendas pro cerlo
hahucriint et commonuerunt. liiter quos sic sanctus Innocen-
tius I, in suis ad conciliuni Milevitanum litteris : « Quoties
fidei ratio ventilatur, arhitror onnies coepiscopos nostros non-
nisi ad Petrum, id est, ad sui nominis et honoris auctorem,
referre dehere. »
PiLEROGATivA VII\ — Romano Pontifici, jure divino, competit
potestas sibi reservandi, in foro conscientix, (jraviorum criminum
absolutiones : item potestas sibi reservandi dispensationes, colla-
liones beneficiorum^ et munia ecclesiastica. — Sequitur ex eo
quod ipsi in Beati Petri persona collala sit a Christo potestas
quodcumque ligandi atque solvendi. — Sequitur insuper ex
suprema ipsius et monarchica in tolam Ecclesiam jurisdictione,
ut patet. — Constat praeterea ex praxi. Romaniquippe Ponti-
fices haec sibi, quatenus Petri successoribus, tiibuerunt, tola
consentiente ac approhante Ecclesia. — Constat speciatim
quoad jus sihi reservandi graviorum peccatorum absolutio-
nem, ex his Tridentini concilii verbis : « Pontifices maximi,
pro suprema auctoritate sibi in Ecclesia universa tradita, cau-
sas aliquas criminum graviorum suo poluerunt peculiari ju-
dicio reservare » (sess. XIX, c. vii). — Idem constat brevi super
soliditate, ubi Pius YI, inler errores quos dicit tot decretis
damnatos, et quos ipse damnat, recenset et istum : Licitum
sibi fecisse Pontifices violandi jura Episcoporum, reservandique
sibi absolutiones, dispensationes, decisiones^ appellationes, col-
lationes beneficiorum, etc. Ergo summus Pontifex jus suum a
Christo acceptum exercet, dum causas islas sibi reservat. —
Idem constat ex damnatis in bulla Auctorem fidei sequentibus
articulis : « Yll, ilem in eo quod hortatur Episcopum adpro-
sequeiidamgnaviter perfectiorem ecclesiastica} disciplinai con-
stitulionem, idque contra omnes contraiias consuetudines,
exemptiones, reservationes, quae adversantur bono ordini dioe-
cesis, majori glorige Dei, et majori sedificationi fidelium : per
id quod supponit Episcopo fas esse, proprio suo judicio et
m. 21
322 TRACTATUS DE PAPA.
arbilratu, statuere etdecernere contra consuetudines, exemp-
tiones, reservationes, sive quse in universa Ecclesia, sive etiam
in unaquaque provincia locum habent, sine venia et inter-
ventu superioris hierarchicse potestatis a qua inductse sunt
aut probatse et vim legis obtinent, inducens in schisma et
subversionem hierarchici regiminis, erronea. — VIII, item
quod et sibi persuasum esse ait, jura Episcopi a Christo ac-
cepta pro gubernanda Ecclesia ncc alterari nec impediri posse,
et ubi contigerit horum jurium exercitium quavis de causa
fuisse inlerruptum, posse semper Episcopum ac debere in
originaria sua jura regredi, quotiescumque id exigit majus
bonum su3e Ecclesise; in eo quod innuit, jurium episcopalium
exercitium nulla superiore potestate praepediri aut coerceri
posse, quandocumque Episcopus proprio judicio censuerit
minus id expedire majoii bono suse Ecclesiae, inducens in
scliisma et subversionem hierarchici regiminis, erronea. »
Ex ista damnatione sequitur, nulli Episcopo fas esse statuere
contraexemptiones, reservationes, etc.,sineveniaet interventu
superioiis hierarchicse potestatis, a qua inductae sunt aut pro-
batae, et posse jurium episcopalium exercitium a superiore
potestate praepediri ac coerceri. Porro potestas haec superior
Episcopis, est procul dubio, non tantum potestas conciliorum
oecumenicorum, sed etiam potestas Romanorum Pontificum,
qui ex pleniludinc potestatis sibi prsedicta reservant, et epis-
copalis potestatis exercitium coercent. Ergo jure proprio sibi
haec Pontifices reservant.
PRiEROGATivA VIIP. - Romano Pontifici^ jure cUvino, competit
potestas recipiendi Episcoporum appellationes a sententiis contra
ipsos prolatis. — Sequitur e textibus quodcumque lujaveris...
Pasce agnos, pasce oves, queis constat plenam et supremam
in Ecciesia potestatem esse penes Romanum Pontificem. Sem-
per enim fas erit appellare a sententia tribunalis inferioris
ad judicem supremum. Et is, lioc ipso quod si( supremus
judex, poterit appellationes a sentenliis quorumlibet reci"
l»ARS QUINTA. 523
pere, ac siio judicio reservare. — Idem sequitur e primatu
jurisdictionis Romani Pontificis, ejusque potestuto plena, su-
prema et monarchica. — Idem colligilur e constanti Ecclesiae
praxi. Jam a primis Ecclesiaj saeculis ad summos Pontifices,
tanquam ad Petri successores appellarunt S. Athanasius, Eus-
thalius Sebastenus, S. Joanncs Chrysostomus, Theodoretus,
S. Flavianus Episcopus Constantinopolitanus, S. Ignatius pa-
riter Episcopus Constantinopolitanus. Appellarunt scilicet
Orientales eliam Episcopi et Patriarchae. Atque illos summi
Pontifices admiserunt, audiverunt, absolverunt, respeclivis
suis sedibus e quibus exturbati fuerant restituerunt, conci-
liorumque sentenlias contra ipsos latas resciderunt. — Insu-
per Sardicense concilium, quod habitum fuit tanquam Nicaeni
continuatio, et oecumenicitatis auctoritatem obtinuit, canoni-
bus 4 et 7, licitum declaravit Episcopis quibuslibet depositis
ad Romanum Pontificeni appellare. — Tandem idem evincitur
ratione theologica. In omni quippe societalc appellare licet a
judicibus inferioribus ad superiores, et ab istis ad supre-
mum. Sed in Ecclesia iudex supremus est Papa, siquidem de
fide est ipsi competere primatum jurisdictionis, potestatemque
plenam et supremam; ergo ad Papam appellare possunt ipsi
etiam Episcopi, ab aliis quibuscumque judicibus damnati ac
depositi.
PR.€:aoGATiv.v IX\ — Romano Pontifici jure divino competit po-
testas Episcopos confirmandi^ seu eis dandi institutionem cano-
nicam; ita iit ad metropoUtanum aut alios confirmatio hxc per-
tineie non possit nisi ex concessione Sedis Apostolicx. — Yide
probatum in meo tractatu de Episcopo, parte II, cap. i, g 5
et 4.
Corollarium I ex prserogativa /X\ — Ergo si quis metropo-
lilanus absquc concessione Romani Pontificis, Episcopos insti-
tuere attentarel, inane foret lentamen islud, schismaticum, et
in suo principip fidei adversum. — 1^ Quidem inanc foret. Cum
enim, absque Papic concessione, Episcopi jurisdictionem nec
m TRACTATLS DE PAPA.
licite nec valide exercere possinl, dictus metropolitanus nul-
lum eis revera jus per proetensam suam institulionem con-
ferret. 2"* Esset schismaticum, utpote quo iste metropolitanus,
necnon Episcopi ab ipso instituti, ab obedientia Romani Pon-
tificis, atque adeo ab regiminisunitate sese resecarent. 3'' Esset
in principio suo fidei adversum. Niteretur quippe principio
hoc : posse legitime constitui Episcopos absque Romani Pon-
tificis auctoritate, ac ipso etiam invito. Quo semel admisso,
actum est, ut palet, de pluribus fidei arliculis, verbi gratia,
de primatu jurisdictionis, et de plena Pontificis poteslate pas-
cendi, regendi ac gubernandi universalem Ecclesiam. Quod
aulcm dictum est de metropolitano, dicendum et de synodo
raetropolitanum instituente, ut patet.
Corollarhm II ex eadem prcerogativa IX. — Ergo intrusi ac
schismatici forent Episcopi, qui contra Romani Pontificis de-
creta et jus, seu absque ipsius concessione, electi ac confir-
mati,ad ipsum solummodo mitterent fidei professionem et
communionis epistolam. — Illi enim sunt intrusi ac schisma-
tici qui episcopalem jurisdictionem exercent ^ quamvis eam a
Papa non receperint, necabalio reciperepotuerint. Atquitales
essent dicti Episcopi. Elenim, ex hypothesi, summus Pontifex
eos repellit, nec extra ipsum alius extat fons episcopalis ju-
risdictionis. — Et hac de causa pro schismaticis habiti sunt
Episcopi jansenistse ultrajectenses ab anno 1725; itemque
Episcopi Constitutionales Galiise. '
PPiEROGATiTA X\ — Fwmauo Pontifici jure clivino competit po-
testas Episcopos deponendi, non tantum ob crimen, sed etiam
(stante utilitatis causa) nullius delicti reos; ac omnes simul aU-
cujus regni prxsules. — De hac quasstione fuse disseruimus in
tractatu de Episcopo, parte tertia. Ubi notet lector quse dixi-
*^Hicjurisdictionemepiscopalem vocamus eam solam quse \ alide exerceri pos-
tt; ut nempe abstrahamus ab opinione quse tenet per consecrationem imme-
diate a Christo Episcopis conferri quidem jurisdictionem; sed quee sine Papse
consensu nuUibi yalide possit exerceri.
PARS QUINTA. 525
mus (seclione II) de remotis a Pio VII omnibus simul Gallia-
rum Episcopis.
Pii^noGATivA XI". — Romano Pontifici jure divino competit po-
testas, novas dioeceses constituendi^ et antiqnas vestrimjendi vel
etiam supprimendi. — Nam dioeceseon territorialis determi-
natio seu liinitatio non est juris divini, sed ecclesiastici.
Igitur mutari potest a suprema Ecclesiffi potestat'% quee penes
Ronianuin Ponlificem residet. Nec objicialur obstare canones.
Nam, ut supra probatum est, ipsis etiam disciplinaribus ca-
nonibus superior est papalis auctoritas. — Praeterea nuUus
Episcopus jurisdiclionem valide potest exercere nisi in illud
territorium el in illos subjectos, quos ipsi assignavcrit Papa,
vel alius de Papoe consensu. Igitur ad Papam pt3rtinet sin-
gulis Episcopis suum territorium prout sibi visum fuerit as-
signare. Nec obstat quod alii Episcopi determinatum quisque
territorium sub jurisdictione sua jam babeant. Nam, ex prae-
cedenli pr^erogativa, polest eos suminus Pontifex, etiam in-
vitos et innoxios deponere. Igitur potest Papa dioeceses omnes
alicujus regionis supprimere, depositis earum Episcopis, et
novas cum alia circumscriptione creare. Atque id peregit
quoad Galliam Pius VII. Et a fortiori potest Papa unam dioe-
cesim restringere, vel etiam suppriinere, el territoiium ejus
alteri conjungere.
Pr.«:rogativa XIP. — Romano Pontificl jiire divino competit
ordinaria jurisdictio in omnes mundi dioeceses. Est de fide. —
Ea est ordinaria potestas, quam quis, vi officii seu muneris
sui permanentis et continuo exercendi, obtinet in certos bo-
mines sibi subditos; quam nempe non habet ex delegatione
superioris ordinarii, sed dignitati suae annex^m. Atqui tali?
est Romani Pontificis potestas in omnes ct singulas mund'
ecclesias. Ipsi nempe dictum a Christo, in Bcati Pctri per-
sona : pasce aynos, pasce oves, id est, omnes omnino fideles.
Ipsi a Christo collala plena et suprema potestas universalem
Ecclesiam pascendi, regendi ac gubernandi; quae potestas, nisi
526 TRACTATUS DE PAPA.
esset ordinaiia, falso plena et suprema diceretur. Ilem eva-
nesceret primatus jurisdictionis, si delegata dumtaxat juris-
dictione conslaret; si quidem major est delegantis quam de-
legati polestas. Item desineret mouarchica Romani Poritificis
auctoritas; siquidem monarcha nullus esse potest absque ordi-
naria in regno suo potestate. — Insuper oecumenica synodus
duodecima, quse fuit Lateranensis quarta, rem sic expresse
defmivit anno 1215: «Romana Ecclesia, disponente Domino,
super omnes alias ordmarlx potestatis oblinet principatum,
utpote universorum Christi fidelium mater et magistra. »
(Labbe, t. XI, col. 1^3, cdit. Parisiis, 1671.) Item constat ex
his verbis Pii YI, in Rrevi Sxiper solkUtate : « Dogma catholi-
cum est Apostolos, tametsi extraordinaria prseditos potestate,
quae data personis cum ipsis personis interiit, fuisse Petro
subjectos; quem solum Apostolis proeesse Christus jiissit; et
subesse plenitudini potestalis Romani Pontificis (quse veluti
ordinaria fuit in Petro, ita in ejus successoribus orcUnaria est)
omnes Episcopos ; qui extraordinaria potestate Apostolorum
destituuntur. » — In eodem Brevi Super soUditate, inter errores
quos Pius M damnatos fuisse asserit, ct quos ipse damnat,
recensetur iste : « Vim primatus hac una prserogativa conti-
neii, supplcndae aliorum negligenlise, prospiciendi conserva-
tioni unitatis hortationibus ct exemplo : Pontifices nihil posse
in aliena dioecesi, proeterquam extraordinario casu. »
Pr^rogativa XIIP. — Romano Pontifici jure divino competit
juriscUctio immediata in omnes et singulas mundi dioeceses. Est
de fide, — Immediata potestas ea est quam quis in omnes sub-
ditos suos exercere potest immediate, id est, per seipsum sine
auctoritale media, seu absque alterius potestatis opera; ita
nempe ut possit, non tantum aliis qui simul regunt invigi-
lare, eos hortari ad recte fungendum munere suo, negligen-
tesque aut delinquentes admonere ac verbis corrigere, sed
etiam leges ferre quibus constringantur isti rectores ac eorum
subditi, censuris utrosque coei cere, rectores pravos aut inu-
V\[\S Oll.NTA. 527
tiles deponcre, ac alios ipsis substiluere. Atqui talis est po-
testas Romani Pontificis, tum in Episcopos, tum in omnes
fideles Episcopis subjcctos. — Constat Scriptura sacra. Non
dixit Christus, pasce agnos mediate per oves, id est, fideles
modiale per Episcopos, sed : Pasce oves, pasce agnos. Sicut
immediatus pastor conslitutus est quoad oves seu Episcopos,
ita et quoad agnos seu fideles. Item dixit Christus : Quod-
cumque lUjaveris... Ergo validum quo dc umque successor Petri
decreverit. Ergo valida ejus decreta, sive Episcopos, sive ipso-
rum dioBcesanos iminediate respiciant. — Idem sequitur ex
primatu jurisdictionis. Nam vi ejusmodi primatus, praeci-
pienli ac decernenti Romano Pontifici omnes tenentur obe-
dire. Igitur si Papa immediatcprKcipiatomnibus totius mundi
fidelibus, fideles isti omnes ex obligationc parere debel)unt.
Ergo iiabet in omnes immedialam auctoritatem. — Idem se-
quitur ex eo quod Romano Pontifici compelat monarchica et
plena potestas universalem Ecclesiam pascendi, regendi ac
gubernandi. Nam si Papse decreta uniuscujusque dicecesis
fideles atlingere non possent nisi mediate, id est, nisi con-
senliente istius dioecesis Episcopo, suprema potestas regimi-
nis quoad singulas dioeceses, esset penes earum Episcopos;
non autem penes Papam, nisi quoad suam dicccesim Roma-
nam. Igitur constituisset Christus Ecclesiam cum forma fa^de-
rativa. Constaret nempe Ecclesia totidem slalibus monar-
chicis et ab invicem independentibus, quot extant dioeceses.
Si vero dicatur, non pendere quidem ab unoquoque Episcopo
vim Pontiliciorum dccretorum, pendcre tamen a consensu
episcopalis collegii, seu corporis moralis Episcoporum, tunc
Ecclesiam suam constituissct Christus cum forma aristocra-
tica, siquidem supremam auctoritatem esse voluisset penes
rcctorcs pra^cipuos, id est, Episcopos, quatenus collegialiler
statucntes. Unde quocumque modo intelligatur Romani Pon-
lificis potestatem in omnes et singulos mundi fideles non esse
immediatam, aperte sequilur potestatem iilam non esse mo-
3-28 TRACTATUS DE PAPA.
narchicam ei i^lenam; icl est aperte sequitur catliolici dogmatis
subversio. — Ideni sequitur ex pra^rogativa pra^cedenti, Ro-
manis Pontificibus ordinariam in omnes fideles et diaceses
jurisdictionem vindicante. Nam si Papa jurisdictionem non
haberet nisi mediante unoquoque Episcopo, aut mediante col-
legio episcopali, eam recipcret ab istis intermediis. Proinde
jurisdictio \mc non esset ordinaria, sed delegata. Ergo ex co
quod sit ordinaria, simulque plena et suprema, sequitur eam
esse immediatam.
Pf.iEROGATivA XIY". — Bomctno Pontificiy ex jure divino com-
petit 2)otestas certos homines, ac etiam communitates et terri-
toria eximendi ab ordinariorum jurisdictione . — Sequitur ex eo
quod, y'\ primatus, potestatem Iiabeat ordinariam et immedia-
tam in omnes el singulos fideles cx proerogativis XII et XIII.
— Item ex eo quod possit aliquam dioecesim restringere, ex
prjerogativa undccima. — Item ex damnatione, per bullam
Auctorem fidei, arliculorum 7 et 8, relatorum supra, subprae-
rogativa VIP. — Item ex Brevi Pii YI Super soliditate. Nam ibi
inter errores quos dicit damnatos et quos ipse damnat istum
recenset Pius VI : « Licitum sibi fecisse Pontifices violandi
jura Episcoporum, reservandique sibi dispensationes et alia
munia qu?e singulatim recenset » (Eybel). Porro recenset
Eybel et exemptiones de quibus agimus, quseque insuper sub
nomine dispensationum comprehenduntur. — Ettandem Papae
jus quoad, istas exemptiones, evidenter sequitur ex ipsius
plena ei suprema Ecclesiam universam regendi potestate, et
ex verbis « Quodcumque ligaveris... » De antiquitate ac sequi-
tate hujusmodi exemptionum , quibus regulares ab Episco-
porum jurisdictione immunes fmnt, vide in meo tractatu de
Jure regularium, parte V, sect. ii, cap. ii.
Pit^ROGATivA XV». — Romano Pontifici jure divino competit
potestas, in aliqua Ecclesia seu dioecesi constituendi adminis-
tratorem seu vicarium apostolicum. — Intellige, qui episco-
palem jnrisdictionem ibi exerceat, sive totalem, sive juxta
PARS Qmik. 329
modiim sihi pncfixum. Ilcm intelligc, sivc scdcs episcopalis
vacet sivc non vacct. Itcm intcllige, sivc Eftiscopus malc gu-
1)' rnct, sit suspensus, clc, sivc absque ullo ipsius crimine,
verbi gratia, ob senium, vel ex eo quod exulet, vel ex aliis
(irruinstnnliis id utilc suadcntibus. — Scquitur ex jurisdic-
lionc ordinaria et inimcdiata Komani Ponlilicis in omncs et
singulas diceccscs. — Item ex co quod possit Episcopos,
eliam absque ullo ipsorum criminc, omni jurisdictione pri-
vare, ct alios Episcopos ipsis sub>titucre. Si potuit, verbi
gratia, Pius VIl omncs Galliarum Episcopos, ctiam invitos et
innoxios, deponcre, ut novam slatueret dioecesium circum-
scriplioncm, cur non posset quilibet Pontifex, gravem ob cau-
sam, alicujus dioeccsis prcesuli jurisdiclioncm adimere, re-
licto ipsi solo tilulo, ct ibi constitucrc administratorem vel
vicarium apostolicum, qui episcopalem jurisdictionem exer-
ceal? — Id peractum Lugduni quoad cardinalem Fesch. Equi-
dem ipsius vicarius generalis Bochard, fundator et primus
superior congrcgationis clcricorum qui dicuntur les Char-
treux^ constitutiadministratoris dePins jurisdictionem agnos-
cere recusavit. Sed de ipso sic Leo Papa XII in suo Brevi 28
novembris 1826 ad Reverendissimum Dcvie Bellicensem Epi-
scopum : « Omni autem Arcliiepiscopo cardinali ademptoju-
risdictionis excrcilio ista in dioeccsi, satis mirari non possu-
mus qua} dc pseudo-vicario Bocliardo significas, cujus audacia
jam in apertum schismaprorumpit. » (Vide meum opusculum,
Deux Pa(jes dliistoiredu diocesede Lijon. Tornaci, 1864. Typis
etiam paulo post cditum Gcnevje.)
PH^noGATiv\ XV1='. — Romano Pontijici jure divino competit
potestas, habendi in provinciis et regnis, Legatos Nuntiosve, ju-
risdictione, quoad loca ista, praeditos. — Id fuse probavimus in
tractatu deCuria Romana, partc IV.
Pii.tROGATivA XVII\ — Romano Pontifici ex jure divino com-
petit potestas exigendi ut Episcopi relationes mittant de statu
suarum diosceseon, necnon eorum acta, si visum fuerit, imprO'
330 TRACTATUS DE PAPA.
bandi ac rescindendi. — Sequitur ex primatu jurisdictionis.
Supremam enim etplenam jurisdictionem non haberel Papa,
si non posset ab Episcopis exigere, ut de administratione sua
rationem redderent, et eorum aclus, quos noxios reperiret,
corrigere vel rescindere. — Item sequitur ex polestate ordi-
naria et immediala in quamlibet dioBcesim, et ex potestate
qiwdciimque iigandi et solvendi, ut patel. — Et non tantum
exigere potest Romanus Pontifex ut quilibet Episcopi dictas
relationes mittant, sed etiam ut statutis temporibus Romam
veniant et per seipsos administrationis sua3 rationem reddant.
Qu3e obligatio vocatur visitationis ad limina apostolorum. Et t
extat revera ejusmodi lex ecclesiastica. De qua vide meum
tractatum de Episcopo, parte V, cap. iii.
COROLLARIUM EX ENUMERATIS PR/EROGATIVIS. — Er(JO falstt Ct hxrC'
tica est doctrina Richerii, Fehronii, et aliorum novatorum, con-
tendentium potestatem clavium immediate a Christo Ecclesix
fuisse coUatam, et ab Ecclesia commissam Peiro ac ejus succes-
soribus. — Haec enim doctrina directe contradicit huic arliculo
fidei : Primalum auctoritatis a Christo immediate concessum
fuisse Petro ac ejus successoribus. Quam doctrinam, pluries
jam antea damnatam, iterum condemnavit Pius YI, tum Brevi
Super soMitate, tum Bulla Auctorem fidei, in qua proscripta
fuit propositio synodi Pisloriensis de Capite ministeriali.
PARS VI
DE PRINCIPATU TEMPORALI ROMAM PO>>TIFICIS
(REMISSIYE)
Fuit niiper qusestio haec tam ubere, atque a tot eximiis
scriptoribus \entilata, ut hic suo loco indicandam dumtaxat
duxerimus. Lectorem \ero praecipue remiltimus ad disser-
tationem. a re\erendo patre Perrone centum fere paginis
exaratam, in recenli opere suo De Domini nostri Jesu Christi
divinitate, adversus htijns setatisincredidos, rationalistas et mijthi-
cos, {TomoIII,pag. 207etseq.Taurini,extypisMarielti, 1870.)
Subjiciemus tamen, ut in quodam \eluli compendio ratio-
nes et auctoritates introspicianlur, epislolam quam, jussu
Pii Papoe IX, ad Episcopum quemdam direxit Eminentissi-
musCardinalis Caterini, die 8 aprilis 1864, Gallice in Diario
VUnivers editam , die 26 no\embris 1868; tenoris scilicet
hujuscemodi :
Illustrissime el rev^rendissime seigneur,
J'ai trou\e, incluse, dans la leltre de \otre Seigneurie illus-
Irissime et re\erendissime, quc j'ai regue lundi dernier, la
copie de la reponse a \ous envoyee par le chanoine theolo-
gal N/, et vous pou\ez facilemenl \ous imaginer Timpression
que m'en a faite la lecture.
* Ce chanoine n'DVi.it pas souscrit a Tadresse de Passaelia, mais il en lenait et
en propageait les maximes.
332 TRACTATUS DE PAPA.
Je clois d"ailleurs vous avouer que la teneur de sa lettn
me permet de penser que chez lui le coeur n'est pas gate, e
que le refus qu'il fait de se relracter \ient plulot du manque
de connaissances theologiques el historiques que de malice.
En effet, il protesle qu'il n'est pas obstine dans son opinion.
et demande a etre instruit de la nouvelle doctrine, qiiil pense
avoir ete introduite seulement depuis peu d^annees,
Votre Seigneurie ne pourrait-elle donc pas lui donner a lire
la celebre CoUection sur le domaine lemporel du Saint-Siege,
dans laquelle se Irouvent non-seulement les allocutions e1
rEncyclique du Saint-Pere, mais encore les adresses de pres-
que tous les Eveques du monde? II y trouverait en abondance
les instructions necessaires, et il en tirerait facilement cette
reflexion : le Pape et les Eveques, c'est-a-dire rEglise catho-
lique enseignent ainsi; pourquoi ne les ecouterais-je pas? Si
je n'ecoute pas TEglise, j'encours la terrible censure qui dit:
Si Ecclesiam non audierit, sit tibi sicut ethnicus et publicanus
Lorsque le Pape parle, lui qui est le maitre universel et ie
representanl de Jesus-Christ, qui osera s'opposer a ce qu'il
dit et non captivare intellectum suum^ qu'il entende ou qu'i]
n'entende pas la force de la parole et du commandement? E
bien que dans le cas present il ne s'agisse pas d'un articlt
directement de foi, ne devra-t-on pas cependant ecouter h
voix du supreme Hierarque? Qui ne sait que, en dehors deJ
articles strictement de foi, il y en a d'autres qui tiennent a h
foi, et qu'il y a les preceptes de morale, comme celui-ci, pai«
exemple ; Non furaberis ?
Si vous ne croyez pas devoir vous occuper vous-meme dc
Tenseignement dont ce chanoine a besoin, ne pourriez-vous
charger son confesseur ou quelque autre ecclesiaslique in-
struit en ces matieres d'avoir avec lui des conferences, et de
cherchcr, avec un grand esprit de charite et de patience, t
reclairer, a le conduire ad bonam frufjem, apres avoir invoque
avec une vive foi le secours d'en haut?
PARS SEXTA. 335
Le chanoine N... devrait, grace a son age avance, se sou-
venir du temps de Napolcon 1", qui envahit a niain armee les
Etats de TKghse romaine. II se rappellera les protestations de
Pie VII, et ensuite rexcommunication solennelle fulminee par
lui contre les usurpatcurs. II n'y a donc pas la une doctrine
nouvelle et introihiite depuis peu d\innees, comme il lc pense,
mais une doctrine ancienne.
Et m^me tres-ancienne. Qu'il lise Orsi, Souverainete des
Pontifes, avec les notes de Cenni; Brunengo, Souverainete tem-
porelle des Papes; Steccanella, la Valeur et la Violation de la
Declaration pontificale sur le domaine temporel du Saint-Siefje;
Bellarmin, De Rom. Pontifice, liv. V, chap. ix; ct parliculiere-
ment 1'opuscule du P. Theiner, intitule : Les Deux Conciles
(jenerauxde Lijon et de Constance relativement au domaine tem-
porel du Saint-Siege^; et s'il ne connait pas Topuscule de
Theiner, qu'il recoure aux actes de ces deux conciles. 11 verra
que dans le premier concile de Lyon, tenu sous Innocent IV
pour mettre fin a la guerre impie que Frederic II faisait a
rEglise et a son domaine temporel, aprcs qu'on eut reconnu
Pinsuffisance de 1'excommuriication lancee prececlemment
contre lui; et qu'on eut vu qu'il ne faisait qu'augmcnter ses
iniquites et ses usurpations en s'emparant de quelques villes
de rEglise romaine, comme on le lit dans la sentence : Pos-
sessiones quoque Romanx Ecclesix, videlicet Marchiam^ duca-
tum Reneventanum... Patrimonium R. Petri, — il verra, dis-je,
que Frederic fut solennellement depose en presencedesPeres,
des orateurs, des souverains et de 1'avocat m^me de cet em-
pereur.
Cet acte solennel d'un Souvei'ain Pontife et d'un concile
cecum^nique demontre evidemment la legilimite et Tanti-
quit6 du domaine temporel du Saint-Siege, et en sanctionne
' On peut voir aussi maintenant Roskovani dans son ouvrage r^cent : Romanus
Pontifex, t. V, ou sont rapportcs les Monumenta de civili Principalu a sceculo IV
ad annum 1865.
55 i TRACTATUS DE PAPA.
rinviolabilite, la convenance et la necessite. 11 verra, enoutrey
que, au concile de Constance, on a pareillemcnt reconnu et
sanctionne d'une fagon non moins solennelle la souverainet6
du Saint-Siege, au moyen de la condamnalion des proposi-
tions de Wiclef, dont la XXXIH' etait ainsi con^ue : Sylves-
ter Papa et Constantnuis imperator erraverunt dotando Eccle-
siam, condamnation par laquclle le concile reconnaissait la
legitimile de toutes les possessions de TEglise, sans en ex-
clure la plus noble, la plus utile et la plus necessaireau Pon-
tife romain pour rexercice libre et independant de sa juri-
diction spiriluelle : savoir, la souverainete temporelle. Ce
concile reconnut aussi par le fait la legitimite et la necessit^
de ce domaine, lorsqu'il se chargea de radministration et du
gouvernement temporel des Etats de TEglise pendant Tinter-
valle de temps qui s^ecoula entre rabdication des antipapes
et relection du nouveau et legitime Ponlife Martin V, inter-
valle pendanl lequel rEglise, privee de chef, n'etait repre-
sentee que par le concile general de Constance. Ce fait, et
Texercice du supreme domaine assume par le concile sur les
Etats de TEglise, se trouve etabli par les documents que le
P. Theiner a recueillis dans ropuscule menlionne plus haut.
Ainsi, dire que la convenance et la necessite du domaine
temporel du Saint-Siege, est iine doctrine nouvelle... introduite
depuis peu d'annees, c'est dire une chose fausse historique-
ment, et erronee au point de vue doctrinal, en tant que ce
serait accuser les Papes d'usurpation et d'erreur lorsqu'ils
rcQoivent et retiennent la souverainete temporelle des Etats
de TEglise, et condamner ces deux memorables conciles de
Lyon et de Constance, qui ont authentique et sanctionne, en
principe et en fait, cettc pessession. Celui qui soutiendrait le
contraire renouvellerait Terreur d'Arnauld de Brescia, de Cal-
vin et d'autres heretiques, comme on le lit dans Noel Alexan-
dre, Hist. eccles., t. VII, ad ssec. xi, cap. iv, art. 8, de ArnaU
diis ; dans Bellarmin, loco cit.^ cap. x; et dans Mamachi, del
PARS SEXTA. 335
Diritto libero della Chiesa (du Droit libre de TEglise), etc,
tom. I, liv. I, chap. v. Les Arnaldistes, ennemis de TEglise et
de la Papaule, disaient en effet qu'il etait contraire a Tesprit
de TEvangile de joindre le pouvoir temporel au pouvoir spi-
rituel; proposilion qui merite d'etre condamnee comme here-
tique.
11 sera plus opportun encore pour Je chanoine N... de lire
la constitulion de Nicolas III, en dale du 18 juillet 1278, qui
commence par ces mols : Fiindamenta militantis Ecclesiae, et
rapportee dans le corps du droit canon, au chap. xvir, de
Elect.^ in 6. Cette constitution semble avoir ete faite expres
pour resoudre la difficulte qui Tarrete. II y verra, comme on
le lit au commencement, que non absque miraculo factum esse
conspicitur, il ne parait pas s'elre fait sans miracle, que la
souverainete de Rome se trouve en la possession du Souve-
rain Pontife. En effet, le Pape est le maitre supreme de la
chretiente, et c'est a lui que Jesus-Christ a donne la pleine
puissance de paitre, de regir, de gouverner TEglise univer-
selle. Or, pour rexercice de ce vaste minist^re et pour le
libre deploiement de cette action universelle, le principat
civil est utile, necessaire mtoe; le principat civil sans lequiil
rindependance du pouvoir spirituel ne pourrait etre sauve-
gardee, puisque le legislateur supreme de TEglise se trouve-
rait enchaine et soumis au prince local qui regnerait sur lui,
tandisque le Pere spirituel de tous les chretiens, le directeur
des consciences des sujets et des rois doit rester etranger aux
interets parliculiers de tel ou tel souverain et doit 6lre abso-
lumenl librc et independant de qui que ce soit : chose qui ne
pourrait pas toujours se realiser s'il n'etait pas souverain ab-
solu dans son territoire, mais au contraire sujet et depenjant
d'une autre volonte. Sans cette souverainete, le Pape ni ne
serait ni nc paraitrait libre et independant de toule pression
ext^rieure ; et, par consequent, ses decisions et ses oracles
trouveraient le plus souvent d'invincibles obstacles a leur
356 TRACTATUS DE PAPA.
publication, a cause de ropposition du prince territorial qui
les jugerait contraires a ses interets mondains; et, s'ils etaient
publies parce qu'ils n'y seraient pas contraires, ils suscite-
raient des jalousies, des querelles et des pretexles qui pous-
seraient les autres souverains a en empecher la divulgalion
et Texecution. Ils ne pourraient donc plus rassurer les con-
sciences des fideles, ni etre Tobjet de la haute vcneration qu'ils
meritent.
Aussi est-ce avec grande raison que, dans la susdite con-
stitution, JSicolas III, parlant de la souverainete des Papes,
donne comnie principaleraison de cette souverainete la libeite
el rindependance du minislere apostolique, en ces termes :
Non justum arbitrans, ut ubi sacerdotii principatum, et chris-
tianx religionis caput imperator ccelestis instituit, illic imperator
terrenus habeat potestatem; quia macjis ipsa Petri Sedes in ro-
mano jam proprio solio collocata libertale plena in suis agendis
per omnia potiretur, nec uUi subesset homini, qux jure divino
cunctis cognoscitur esse prxlata. Le meme Pontife ajoute d'au-
tres considerations et fait diverses remarques ayant pour
objet de demonlrer et d'eclairer davantage rulilile et la ne-
cessite de la souverainete temporelle des Souverains Pontifes
pour le bien de PEglise universelle.
Si Ton objeclait que le principat civil n'ayant pas ete ne-
cessaire dans les premiers siecles de PEglise, il ne peut pas
r^tre davantage dans le temps actuel, on montrerait que Pon
connait bien peu les voies du Seigneur. Celiii qui opere en
tout suaviter et fortiter operc dans le temps et de la maniere
qu'il juge les plus convenables en sa sagesse infinie. Qu'on
lise ce qu'ecrit Bellarmin, loc. cit., chap. ix : « Et si absolute
forte praestaret, Pontifices tractare solum spiritualia et Reges
temporalia; tamen propter malitiam temporum experientia
clamat, non solum utiliter, sed eliam necessario, et ex singulari
Dei providentia donatos fuisse Pontitici aliisque Episcopis tem-
porales aliquos principatus. Si enim in Germania Episcopi
PARS SEXTA. 337
Principes non fuissent, nulli ad hanc diem in suis sedibus
pernionsissent. Sicut ergo in testamento veteri diu fuerunt
Ponlifices sine imperio lemporali, et tamen ultimis tempori-
bus non potcrat religio consistere el defendi, nisi Pontifices
etiani Reges essent, nimirumtempore Machabaeorum; ita quo-
que accidisse videmus Ecclesiie; ut qu» primis temporibus ad
majestatem suam tuendam temporali principatu non egebat,
nunc eodem necessario indigere videatur. »
A la constilution de Nicolas III doit sc joindre une autre
constitution tres-connue et tres-ancienne, la Bulle In coena
Domini, dans laquelle sont expressement excommunies les
envahisseurs des villes et des terres de PEtat ponlifical.
II ne faut pas surtout oublier celle du grand et saint Pon-
tife Pie V, qni commence par le mot Admonet, et qui est du
29 mars 1567. Ce sainl Pontife connaissant, non-seulement
la convenance et rutilite, mais meme la necessile du domaine
temporel, et voulant pourvoir le mieux possible a son inte-
grile, interdit toule alienalion, echange ct infeodation, meme
sub jii'ietextu necessitatis vel evulentis utilitatis, et assujellit a
de tres-graves peines, tant les Cardinaux que alii quicumque,
meme a la peine de rexcommunicalion eo ipso^ qui lente-
raient de persuader ou d'insinuer au Pape pro tempore de
faire de telles aiienations, « insinuantes vel suadentes eo ipso
senlentiam excommunicationis incurrant, a qua nisi ab ipso
Pontifice, » etc.
II ordonna encore que tous les nouveaux Cardinaux fussent
aslreints a promettre par serment robservation de cette con-
stitution : « Nec Pontificibus contrafacientibus consentire, abso-
lutionem ab juramento prffslito non petere, nec oblatam, aut
concesstnm acceptare... ac contrafacientes poenam perjurii et
perpelute infamite juris et fiicti eo ipso incurrere. » II y a plus.
Ce saint Pontife, apres avoir dit : «Quod nobis licere non pa-
timur, noslris successoribus indicamus, quos non immemo-
res fore speramus ante Domini Nostri Jesu Christi in examine
III. 22
538 TRAGTATUS DE PAPA.
diei magni adventus Iribunal villicationis noslrse rationem
reddituros nos esse, » prit un soin extraordinaire et imagina
un moyen efficace pour procurer rinviolable observation de
cette conslilution, meme par ses successeurs, en enjoignant
aux Cardinaux reunis en conclave d'en jurer de nouveau Fob-
servation per qiiemlibet eomm, qid in Romanum Pontificem
electus fuerit, et postmodum idem ad Summi Pontificatus fasti-
gnm assumptiis, post ejus assumptionem^ hoc ipsum promittere^
et deinde post coronationem suam, promissionem, et juramentum
httjusmodi per litteras suas speciales harum confirmatorias reite-
rare debeat.
Ces documents, tir^s de monuments authentiques, antiques
et pleins d'autorite, sans parler de tant d'autres qii'on pour-
rait apporter en temoignage, ces documents, dis-jc, oxposes
et analyses par une personne intelligente, ne pourront man-
quer de persuader et de convaincre le chanoine N..., s'il est,
comme je le pense, un homme de bonne foi et de bon juge-
ment ; et il devra admirer et confesser avec quelle sagesse et
quel bon droit le glorieux Pontife Pie IX, dans son allocutiou
du 20 juin 1859, et plus tard dans son Encyclique du 19 jan-
vier 1860, a pu prononcer cette sentence : « Singulari divinse
Providentise consilio factum est, ut in tanta temporalium
Principum multitudine, et varietate, Romana quoque Ecclesia
temporalem dominationem, nemini prorsus obnoxiam, habe-
ret, qua Romanus Pontifex, summus totius Ecclesi» pastor,
nulli unquam Principi subjectus, supremam universi domi-
nici gregis pascendi regendique potestatem auctoritatemque
ab ipso Christo Domino acceptam, per universum, qua hte
patet, orbem plenissima libertate exercere, ac simul facilius
divinam religionem magis in dies propagare, et variis fide-
lium indigentiis occurrere et opportuna flagitantibus auxilia
ferre, et alia omnia bona peragere posset, quse pro re ac tem-
pore ad raajorem totius christianse reipublicse utilitatem per-
tinere ipse cognosceret. »
PARS SEXTA. ^ 559
Jl faudrait que lo chanoine Iheologal N... consideral se-
rieusement que les Arnaldistes de nos jours, qui se donnent
( omme de fervents catholiques, et comme de chauds amis du
peuple, ne sont en effet que les plus cruels ennemis du peu-
ple et plus encore de ri.glise. Pour rabatlre plus surement,
ils prennent le vain ot spccicux tilre de Tamour de la patrie,
et ils s'elevent ainsi contre le principat civil des Papes, qui
( st le plus ancien et le plus legitime, le.plus sage et le plus
(loux de tous, precis6ment parcc qu'ils savent bien a quel
point ce principat sert a maintenir et a assurer au chef su-
prdme de rEglise rindependance dont il a besoin pour exercer
(lans tout runivers son ministcre apostolique; ils esperent,
nne fois que le pouvoir temporel des Papes aura ete detruit,
(iu'il lcur sera plus^^ise de d(Hruire la papaute elle-meme,
(lu au moinsd*enaffuiblirtcllement rinfluence dans lemonde,
([ue le monde restera comme une facile proie, qu'ils pour-
I ont a leur gre plonger ensuite dans les schismes, dans les
luiresies, dans rincredulite et dans les plus honteuses abomi-
nations.
Que le chanoine N... jclte un regard sur le triste etat ou
• 11 est reduite ritalie depuis 1859, et je suis persuade qu'il
versera des larmes de douleur. Qu'il observe a quelles en-
Iraves sont soumis les Evequcs, les uns emprisonnes, les au-
Ires exiles de lcurs dioceses, tous persecutes ou au moins re-
(luitsau silence, et n^ayant plus menie la faculte d'inlerdire
la messe aux pr^tres egares. Si le Pontife romain ne posse-
dait pas le principat civil, serait-il dans une meilleure situa-
tion que les Evcques italiens? Sa situation serait pire encore.
Que put faire Pie YII, Iorsqu'il fut mis en captivite et em-
mene dans un pays etranger, prive de toute communication
avec scs sujets et avec tous les fideles du monde? Et pour-
quoi? Parce que sa conscicnce lui defendait d'acceder aux
injustes volontes de Napoleon V\ Ces faits se r^nouvelle-
raient bien souvent, ils seraient pour ainsi dire a l'ordre du
340 TRACTATUS DE PAPA.
jour, si le Piemont ou quelque autre Etat etait maitre de
Rome. Devant de telles considerations le chanoine pourra-t-il
ne pas etre convaincu de la convenance, de Tantiquite, de
Tutilite et de la necessite du domaine temporel des Papes?...
De Y. S. Illust. et Rev., le serviteur devoue, — f P. Cardinal
Cateriki. — Rome, 8 avril 1864.
PARS VII
DE FORMA CANONICA ROMANTJM PONTIFICEM ELIGENDI
SEU CONSTITUENDI (REMISSIVE)
Lectorem remittimus ad tractalum ile curia Romana (parte I,
«apile x), ubi de conclavi et Romani Pontificis electione suffi-
cienter actum est. Cum tamen ibi niliil dixerimus de prsc-
lcnso quodamguberniorum jure, quod ex cl usiva', yoaxhulo de-
signari solet, et error liac in re valde noxius esse possit, quaes-
lionem islam hic breviter expendemus.
CAPUT UNiCUM
Pr/Enotandim. — Quid sit cxclusiva, et a quibusnam scripto-
ribus ile ea disceptatum. — IIoc nomine dicla est praxis qua}-
dam trium guberniorum, id est, Austrise, Gallise et Ilispania?,
ad impediendum ne bic vel ille Cardinalis in summum Pon-
tificcm cligeretur. Nimirum purpuiatis patribus in conclavi
degentibus unumquodqueex dictis guberniis nolum faciebat,
dari a se exchisivam tali Cardinali. Et unum duintaxat, non
plures excludendi sibi prajrogativam tribuebat. Qua? praxis a
duobus saeculis, auteliam paulo ante invecta est. Eam autem
542 TRACTATUS DE PAPA.
devii aliquot scriptores erigere lentarunt injus proprie dictumj
quo praefata gubernia non possent jam ab ecclesiastica aucto-
ritate privari; vel saltem in privUecjiumy Ecclesise concessione
ac longo usu firmaturn; cum tamen, ut inox videbimus, nec
jus unquam fuerit, nec ex parte Ecclesise aliud accesserit
quam mera tolerantia. De hoc argumento sat fuse disseruit,
ac sanam doctrinam tradidit Moroni (Dizionario de erudi-
zione..., verbo Esclusiva). Qui auctor ibidem indicat scripta
sequentia : Commentatio de jure exclusivse^ ut appellant^ quo
Cassar Augustus uti potest, quum Patre^ purpurati in creando
Pontifice sunt occupati, Genuse 1740, auctore Joanne Georgio
Estor. — Tamagna, de Orifjine et prderogativis Cardincdium,
capite VII. — Novaes, Elementi della storia cle Summi Pontefici^
t. XVIII, p. 9. — Discorso anomjmo sopra l esclusiva dei Papi,
Venetise, 1722. — Asserit insuper Moroni, loco citato, com-
positam hac de re disserlationem a Cardinali de Lugo, socie-
tatis Jesu, in conclavi anni 1655. Quae sane dissertatio, si
haberetur, potissimum consulenda esset. — Ilis indicationi-
bus addendum recens opus, D/c//o»/?a?r^ encijclopedique de la
theologie catholique, Paris 1860, verbo Exclusion. Quo tamen
articulo, nec lucide, nec etiam recte res exponitur.— Quibus
pra:^notatis, sit :
PRorosiTio V". — Exclusiva nunquam esse potuit jus dictis tri-
bus guberniis inhxrens quatenus suntgubernia. — Nam ad laicos
potestatemque civilem non perlinere jus statuendi de rebus
ecclesiasticis , est dogma catholicum, extra controversiara
omnem positum. Posuit nempe Spiritus sanctus non tempo-
ralia gubeniia, sed Episcopos regere Ecclesiam Dei. Et in
persona Beati Petri Romanis Pontificibus coUata fuit a Christo
plena polestas universalem Ecclesiam regendi, pascendi ac
gubernandi. Quod autem Romani Pontificis electio sit res
ecclesiastica, in dubium vocare yesanum foret. Igitur civilis
potestas ex seipsa jus non habet sese in ejusmodi negotium
ingerendi. Et si quando sese ingessit, id legitime fieri non
PARS SKPTIMA. 345
potuit, nisi cx concessione vel sallem lolerantia potestatis
ecclesiastica}. — Pra^terea si tribus istis gubcrniis competeret
tale jus ex ea ratione quod sint civilis potestas, competeret
etiam caeteris omnibus mundi gubcrniis; quod est absonum,
ut patet.
Propositio II". — Exdusivn non est jtis competens tribus di-ctis
(jubermis ^ quatenus successoribu^ populi Bomani et imperato-
rum, qui olim suas partes liabuerunt in eliijendo Romano Pon-
tijice. — Nam piimis Ecclesite temporibus, id est, anto Con-
siantinum, Romanus populus nuUas partes habuit in eligendo
Pontilice. Equidem postea fuit admissus; sed solummodo ad
dandum de vita et conversatioiTe elecli testimonium. Atque
id ipsum non fuil jus ab Ecclesiastica aucloritate independens,
sed mera concessio, quseretrahi poterat, et defacto aliquando
revocata fuit. (Vide meum tractatum de Guria Romana, parte I,
c. x). — Piffiterea dicta tria gubernia non sunt populus Ro-
inanoe dioecesis, nec cjus juribus unquam successerunt. — Ad
impeiatores quod attinet, sese quidem a sseculo quinto usque
ad undecimum eligendis Romanis Pontilicibus plurimum in-
gess(^runt. At vel illegitime, vel nonnisi ex concessione cleri
llomani, ad quem integra electio pertlnebat (vide loco ciiato),
Ejusmodi autem concessiones a Sede Apostolica sublata} sunt.
Igitur tria dicta gubernia non potuerunt pratenso ilii im-
peratorum juri succedere. Praeterea, eur tria haec gubernia,
potius quam alia successissent?
Propositio ill''. — Exclusiva nequidem est privilegiuni dictis gu-
berniis expresse a Sede Apostolica concessum. — Nullibi enim
extat ejusmodi concessio. Quam tamen si quis Romanus Pon-
tifex elargitus fuissct, cam multoties ista gubernia tanquam
pra^rogativa^ suk fundamentum allcgassent. In opere Diction-
naire encijclopedique de la theohnjie, verbo Exclusion, dicitur
expressam mentionem de exclusiva fieri a Gregorio XV, in
bulla ALterni Patris, g 18; sed erronee. Non enim is est sensus
allegati paragraphi. I
344 TRACTATUS DE PAPA.
Propositio IV«. — Cardbialium coUegium non sese ohVujatum
existimavit ad deferendum ejusmodi exdusionibus^ per prsefata
gubernia trafismissis. — Saepe quidem abstinuit ab eligendis
sic exclusis cardinalibus. At pluries etiam eos ipsos elegit,
prout constat faclis citatis apud Moroni [Bizionario di erudi-
zione.,. verbo Esclusiva). Quod tamen nunquam contigisset,
si exclusivam Cardinales habuissent tanquam jus dictorum
guberniorum, vel eliam tanquam merum privilegium ipsis a
Sede Apostolica concessum.
Propositio Va. — Exclusiva non nititur nisi meris factis ex
parte guberniorum, et mera tolerantia exparte auctoritatis eccle-
siasticx. — Sequitur ex prsecedentibus.
Propositio VI". — Ratio tolerandx exclusivx hodiernis tempo-
ribus omnino desiisse videtur. — Ratio enim illa fuit quod dicta
gubernia, non tantum sese catholica, sed etiam praecipuos
Ecclesise catholicae defensores profiteientur. Ast hodie Gallise
gubernium, quatenus tale, non magis se catholicum quam
musulmanum profitetur. Et invecta pariter in Austriam et Uis-
paniam libertas cultuum. Nec ullam obligationem dicta guber-
nia jam agnoscunt prsestandi ad jussum supremae auctorita-
tis ecclesiasticse brachii ssecularis auxilium. Hinc merito in
opere Dictionnaire encyclopedique de la theologie, par des doc-
teurs aUemands (verbo Exclusion) : « Que signifie ce droit d'ex-
clusion exerce encore de nos jours par 1'empereur d'Autriche,
par les souverains de France et d'Espagne, si ces princes ne
sont plus reellement les protecteurs de rEglise? Ils n'ont evi-
demment plus de motif pour soutenir leur pretention. »
PARS VIII
DE CONCILIO (ECUMEWCO
Dicemus : 1° de concilii oecumenici nalura; 2^ de ipsius
auctoiitate; 5** de celebratis hactenus conciliis oecumenicis.
CAPUT I
DE ^ATIIRA CO.HCILII «ECIIMEMICI.
Quid sit concilium cecumenicum, et qu3e ad proprie dictam
oecumenicitatem conditiones requirantur, expendilur sequenli
paragraphorum serie.
§ 1.- — De Concilii occumenici dellnitione.
I . De conciln et synodi nomine. — Vox lalina conciUum necnon
\ox graeca stjnoduSy idem sonat ac plurium in unum locum,
alicujus rei Iractandae gratia, conventus. Et olim quidem adhi-
bita utraque \ox ad civdes etiam convenlus designandos. At
jam dudum obsolevit is sensus; ila ut concilii ac synodi no-
mine nonnisi ecclesiasticae adunaliones intelligantur (confer
meum tractatum de Concilio provinciali, parte I, cap. i).
II. De variis conciliorum speciebus. — « Sunt autein. quatuor
genera conciliorum. Quwdam enim sunt generalia, quaedam
546 TRACTATUS DE PAPA.
nationalia, quaedam provincialia, et qusedam dioecesana...
GeneraUa dicunlur ea quibus interessepossunt et debent Epi-
scopi totius orbis, nisi legitime impediantur, et quibus nemo
recte pra^sidet nisi summus l^ontifex aut alius ejus nomine.
Inde enim dicuntur oecumenica, id est, orbis terrae totius
concilia. — Nationalia dicuntur in quibus conveniunt Arch.ie-
piscopi et Episcopi unius regni vel nationis, quibus praeest
aliquis patriarcha vel primas; qualia sunt multa concilia Ro-
mana, Toletana, et Alricana; de quibus illud nolandum est :
ea, licet sint revera distincla a generalibus et provincialibus,
tamen utrorumque nominibus interdum appellari... — Pro-
vincialia dicuntur, in quibus conveniunt (antum Episcopi
unius provincise, quibus pra^est archiepiscopus sive metro-
politanus... — Dioecesana sunt in quibus conveniunt tantum
presbyteri unius episcopatus; et iis Episcopus prseest... Vix
dici possunt concilia cum in eis ordinarie nullus sit qui juris-
dictionem habeat, praeter unum Episcopum qui prseest. »
(Bellarminus, de Conciliis, 1. I, c. iv.)
III. De recta clefiiiitione concilioriim in genere. — 1° Ut recte
defmianlur concilia in genere, debet defmitio exprimere con-
cilia esse coadunationes Episcoporum. Etsi enim primitus vox
concilium ad designandos etiam aliarum personarum con-
ventus usurpata fucW, a multis lamen sseculis, usu generali,
ad solos Episcoporum cmtus restricta fuit. Igitur qui vocem
illam ad aliud designandum transferret, quam Episcoporum
adunationem ., arbitrariam nec proinde rectam detinitionem
traderet. E contra tanquam genus in defmitione recte poni-
tur : Episcoporum adunatio seu conventus; quia, stante dicto
generali loquendi usu, quodlibet concilium est revera Epi-
scoporum adunatio; et nisi hoc sit, concilium non est. — Si
quis objiciat dioecesanam synodum sub variis conciliorum
speciebus comprehendi, etsi non pluribus adunatis Episco-
pis constet, respondeo : dioecesanam synodum nec esse pro-
prie, nec recte dici concilium. Usus nempe obtinuit ut solo
PARS OCTAYA. 54?
synodi nomine designelur; duni concilia, oecumenica, natio-
nalia et provincialia, indifferenter \el concilia vel synodi
vocari solenl. Igilur, duin enuinerantur variae conciliorum
species, inenlio quidem ficri solet eliam de dioecesana synodo,
sed adnotando illam non esse proprie concilium, ea praecise
de causa quod non sit plurium Episcoporum adunatio.
2** Item ul recto dcfiniatur concilium iir gonere, exprimi
debet coadunari Episcopos ad tractanda neyotia eccleslastica.
Enimvero Episcoporum adunatio quic in aliuin fmem fieret,
quam de negotiis ecclesiasticis deliberandi ac decernendi, hoc
ipso non esset concilium; Iioc siquidem nomine, ex generali
loquendi usu, non alia intelligitur Episcoporum congregatio,
quam quse negotiorum ecclesiasticorum tractalionem pro scopo
habet. Deriderelur sane qui adunatos ad prandendum Episco-
pos concUiinn vocaret.
5*" Insupor exprimendum est congregari Episcopos non so-
lum ad deliberanduin, sed eliam ndjudicandum et statuendum
de negotiis ecclesiasticis, Si quis princeps plures Episcopos ac-
cerseret, et ab unoquoque sententiam quoad aliquod nego-
tium ecclesiasticum posceret, conventus iste nequaquam
concilium foret. Licet enim isti Episcopi adunarentur ad
deliberandum de negotio ecclesiastico, non tamen ut propria
auctoritate de negotio illo judicarent vel statuerent.
4° Contingere potest ut illegitime adunentur Episcopi ad
judicandum seu statuendum de rebus ecclesiasticis. Porro
ejusmodi adunationes illegitimae, non concilia vocari solent,
sed latrocinia. Unde ut recta sit definitio, exprimi etiam debet
legitima auctoritate factam adunalionem.
5° Conciliuni in genere recte defmiri potest : Legitima Epi-
scoporum adunatio^ adjudicandum vel statuendum derebus eccle-
siasticis. Convenit definitio hsec tum oecumenicis, tum natio-
nalibus ct provincialibus conciliis, ut per sc palet. Nonautem
convenit dioecesanse synodo, quse, ut diximus, non est proprie
concilium.
348 TRACTATUS DE PAPA.
IV. Quomodo recle definiri possit concilium Kcumenicum. —
1° Graeca \ox oecumenicus idem sonat ac latina universalis.
Quaedam nempe concilia Kcumenica dicta suntiit significaretur
Episcopos ex toto orhe vocatos ad iliud convenisse. Unde, at-
tenta dumtaxat vi vocis, oecumenicum dicendum non esset
concilium, nisi ei omnes omnino catholici orbis Episcopi per
se, vel saltcm per procuratores, interfuissent. Sed, attento
sensu a primis Ecclesise sseculis constanter recepto, oecume-
nicum est et dici debet concilium (posito quod caetera requi-
sita non desint), cui multi Episcopi nec per se nec per procu-
ratorem interfuerunt, dummodo vocati omnes fuerint, ct ali-
qui ex majori parte christianarum proviriciarum de facto
convencrint. Constat quatuor primis conciliis cju3e in tota
Ecclesia semper pro oecumenicis habita sunt. Nam primo
Nicaeno interfuerunt dumtaxat ex Italia presbyteri duo, ex
Gallia unus Episcopus, unus ex Ilispania, et unus exAfrica.
Ad secundum autem ettertium concilium cecumenicum, nulli
ex Occidente accesserunt; sed Damasus et Coelestinus Ponti-
fices illa confirmarunt, tum nomine suo, tum nomine alio-
rum Episcoporum Occidentis, quos ipsi Romse collegerant;
atque id satis fuit ad oecumenicitatem. In cjuarto concilio
prsesentes fuerunt ex Occidente soli Legali Leonis; sed idem
Leo Papa consensum transmisit liispania^, Galliye et Italiae
Episcoporum, qui celebratis provincialibus conciliis ad eum
scripserant, se in omnibus sententiam ejus sequi. Igitiir con-
ciliorum cecumenicitas , prout in Ecclesia semper intellecta
fuit et inteliigi debet, non est materialis oecumenicitas con-
sistens in adunatione omnium omnino totius orbis Episcopo-
rum, per se vel per procuratores intervenientium; sed est mo-
rcdis dumtaxat acumenicitas, qua, per Episcopos adunatos,
omnes aut fere omnes eccle&iasticse provinciae reprsesentari
censendae sunt. Unde in definiendo concilio oecumenico, non
prior, sed posterior oecumenicitas describenda est.
2^ Praeterea, juxta sensum in Ecclesia catholica constanter
PAUS OCTAVA. 349
recepliim, ad constiliiendani proprie diclam seu perfectam
(xcnmemdtatem, non satis est per adunatos Episcopos reprae-
sentari ecclesiasticas omnes provincias, etiamsi fere omnes
ex unaquaque provincia Episcopi convencrint; sed insuper
necesse est in concilio repnipsentari totius Ecclesiai caput
Romanum Pontificem, ejusque assensum concilii actis acce-
dere. Concilia enim ab apostolica sede reprobata, pro oecu-
menicis non habentur, nec hoc nomine vocari solent, quam-
vis oecumenica fuerint hoc sensu quod fere omnes omnium
Ecclesiasticarum provinciarum Episcopi intervenerint. (Ecu-
menicitas nempe, ex scnsu generaliter recepto, involvit etiam
concilii auctoritatem, ex accedente Romani Episcopi assensu.
Unde perperam loqueretur, qui inter oecumenica concilia illas
etiam enumeraret synodos, quarum acta et docreta rejecit ac
reprobavit Sedes xVpostolica, quantumvis (attento solo gram-
maticali vocis sensu) oecumenicce fuerint. Item concilia (va-
cante Sede Romana, aut pluribus de papatu contendentibus
quin verus dignosci valeat Pontifex), absque Romani Pontificis
interventu celebrata, et legitima esse possunt, et oecumenica
in grammaticali vocis sensu. Non tamen simpliciter seu per-
fecte oecumenica recle dici possunt, sed imperfecte oecumenicis
sunt adnumeranda. Igitur distinguendum est concilium pro-
prie seu perfecte acumenicum^ a concilio imperfecte oecumenico;
et posterius in legitimum vel illegitimum subdividendum. In
dellnienda autem oecumenica synodo, describenda est solum-
modo perfecte «cummic«; quia dum simpliciter et sine addito
agitur de lecumenica synodo, id de perfecta oecumenicitate in-
telligendum est.
5° Nonnulli auctores oecumenicum inter et (jenerale conci-
lium discrimen aliquod ponunt. Ita nempe ut generalis con-
cilii denominatio involvat, tum eas synodos quas perfecte
oecumenicas, tum eas etiam quas imperfecle oecumenicas
diximus; conciiii autem mcumenici, non nisi perfecte oecume-
nicas designet. Sic verbi gralia Iheologi Wirceburgenses
550 TRACTATIJS DE PAPA.
(t. I, p. 142, Paris, 1852) : « Concilium ecclesiaslicuni divi-
ditur in generale et parliculare. Generale reprsesenlat uni\er-
sam Ecclesiam; atque hinc, ex etymo nominis, dicilur etiam
plenarium et univcrsale absolute; item oecumenicnm : quae
tamen postrenia appellatio, in sensu canonum, insuper le(ji-
timum, appvobatum et receptim exprimit. » Nos yeneralis ap-
pellationem tanquam o^cimenici synonimam habebimus. Et
sicut perfecte oRcumenicum, ita perfecte generale concilium ab
imperfecte (jeneraH distinguimus.
4*" Ilis praenotatis, concilium oecumenicum recte defmiri
videtur hac formula : Concilium universam Ecclesiam reprx-
sentans^ actis assentiente Romano Pontifice. — Dicitur primo
concilium; quai vox, ex tradita superius definitione concilio-
rum in genere, a^quivalet huic enuntiato : Le(jitima Episcopo-
rum adunatio ad statuendum de rebus ecclesiasticis. — Dicitur
secundo universam Ecclesiam reprxsentans; qua; pars defmi-
tionis exprimit adesse imprimis debere, per se vel per le-
gatos suos, totius Ecclesise caput Romanum Pontificem. Nam
de fide est constitutum a Christo Romanum Pontificem, Eccle-
sise caput, pastorem, patremque ac rectorem. Proinde sicut
non reprsesentatur inlegre corpus humanum si desit caput,
nec ovile si desit pastor, nec familia si desit pater, nec reg-
num si desit Rex, ita si absit Romanus Pontifex, non reprse-
sentabitur universa Ecclesia, siquidem deerit prsecipua illa
pars, quam Clnnstus voluit esse huic mystico corpori caput,
et huic mystico {sdificio fundamentum. Nec dicatur dari posse,
dum vacat Romana Sedes, concilium legitimum ac oecumeni-
cum absque Papa; proinde necessarium non esse in concilio
Papam, ut repr?csente(ur univcrsa Ecclesia. Nam legitimum
quidem esse potcst dictum concilium; at numquam erit aut
merito dici poterit perfecte cecumenicum. Debebit e contra vo-
cari imperfecte seu minus proprie oecumenicum, ex illa prse-
cise ratione quod absit Papa. In defmitione non posuimus
prxsidente Romano Pontifice, quia id sufticienter exprimitur
PARS OCTAVA. 551
his \erl)is universam Ecclesiam reprsesentans, Ut nempe con-
cilium rcprppsentet universam Ecclesiam, debet in eo adesse,
el quidem tanquam caput seu prgcses Romanus Ponlifex. Sed
dictae voces universam Ecclesiam repraesentans, exi*gunt insu-
per ut adsint aliqui saltem ex majori parte provinciarum
ecclesiasticarum Episcopi. Nisi enim major saltem pars pro-
vinciarum ecclesiasticarum per aliquos Episcopos reproe-
sententur, nec reprgesentabitur universa moraliter Eccle-
sia. — Dicimus tertio : Actis assentiente Romano Pontifice.
Ouamvis enim pr?csideat Papa, et convenerint ex omnibus
ecclesiasticis provinciis Episcopi, si Papa decretis concilii as-
sensum deneget, decreta hsec omni robore ac valore care-
bunt, ac nullius auctoi ilatis erit ejusmodi concilium. Porro,
ut dictum est supra, non ex grammaticali, sed ex recepto
generaliter vocis tt'ei/??i<f/iid sensu, hoc nomine non compre-
henditur concilium a Sede Apostolica rejectum seu non ap-
probatum. Ergo ad perfectam seu propriedictam oecumenici-
tatem requiritur ut concilii decreta Romani Pontificis assen-
sum obtinuerint.
§ 2. — An concilia occumenica sint instilutionis divinse, vel ccclosiasticie.
1'' De instilutione conciliorum in genere sic habent Ihco-
logi Wirceburgenses : « Institutionem humana majorem pro-
bat, lum apostolorum factum, quo plura Hierosolymae alibique
concilia celebrarunt, et in illius actuum 15 coacti defmitione
edixerunt: Visum est Spirituisancto et nobis; — tum argumen-
tum a minori ad majus ex verbis Christi (Matth., xviii, v. 20),
deductum a Coelestino I in cpistola ad synodum Ephesinam,
etaconcilio Chalcedonensi, actione 10, in relatione ad Leo-
nem ; — tum Ecclesi» Christi paritas cum synagoga, in qua
(exNumerorum xi, v. 10, et Deuteronomii xvii, v. 8), ordina-
tione divina institutum Synedrion novimus » (tomo I, p. 1 'f4,
Parisiis, 1852). Confer Suarez (de fide, disput. Xf, n. J).
352 TRACTATUS DE PAPA.
Istoe tamen rationes non videntur divinam conciliorum insti-
tutionem rigorose probare. Nam quod Apostoli plura concilia
celebraverint, contingere potuit etiam in hypothesi quod
Christus nihil hac de re docuisset aut praescripsisset. Si va-
leret e praxi apostolorum ad divinam institutionem illatio,
sequeretur institutionis divinse fuisse quidquid apostoli pere-
gerunt; quod manifestefalsum est. Item \erhdiVisum est Spmtui
sancto et nobis intentum non probant, quia referuntur, non
ad faclum celebrationis concilii, sed ad ritus judaicos de qui-
bus disceptabatur. Pariter verba Ghristi Ubi fuennt duo vel tres
congregati... (Matth., xviii, v. 20), per se designant quaslibet
fidelium in nomine Christi adunationes, atque ipsos etiam
foeminarum ad orandum conventus, qui sane concilia non
sunt. Quod autem Patres verba haec de conciliis specialiter
intellexerint, est gravissimum e traditione argumentum, ut
niox dicetur.
2^^ Concilia non sunt institutionis divinae quoad celebra-
tionis moduin aut tempus. — Nam si Christus apostolis prse-
scripsisset, verbi gratia, concilii oecumenici celebrationem
quolibet quinquennio aut decennio, concilii vero provincialis
quolibet biennio aut triennio, vel quid simile, de hoc divino
prsecepto frequentem mentionem exhiberent antiqua monu-
menta, et regulariter celebratas synodos statutis a (-hristo
temporibus historia ecclesiastica testaretur. Idem dic de
modo seu de forma qualibet non substantiali. Porro secus
sese res habet.
5** Concilia sunt institutionis divinae quoad substantiam. —
Nam concilia, fuerunt de facto prsecipuum, post supremam
Romani Pontificis potestatem, gubernandae Ecclesiae medium :
atqui factum istud divinam institutionem arguit : ergo. —
Probatur major : « Semper enim, ait Bellarminus, fuit in
Ecclesia ista consuetudo, ut ad res dubias explicandas con-
cilia Episcoporum haberentur. Et ipsi etiam Romani Ponti-
fices nullam unquam haeresim novam sine novo concilio dam-
I>ARS OCTAYA. 555
na\erunl, ut cognoscere polerit qui vel tomos conciliorum,
vel historias ecclesiaslicas evolvere voluerit » (de Conciliis,
1. I, c. xi). Igitur post supremam Romani Pontilicis auctori-
talem, prxcipuum regendoe universalis Ecclesia} medium fuit
revera conciliorum, sive generalium sive parlicularium, cele-
bratio. Estque factum istud cerlissimum. — Probatur minor,
videlicet ex isto facto merito argui divinam concilioruiii insti-
tutioncm. Nam supponi nequit Christum Petro et aliis apos-
tolis non revelassc prsecipua sallem media quibus Ecclesiam
suam rogi ac gubernari volebat. Alioquin enim prxcipua illa
media de jure dumtaxat humano forent, totumque mirabile
illud Ecclesia} Christi regimen sola humana sapienlia et insti-
tutione inniteretur. Falsilm id quoad prsecipuum regiminis
medium, Romani Pontificis jurisdictionalem primatum seu
plenam gubernandi poteslalem; siquidem cle fide est aChristo
ipsi in Beato Petro collatam fuisse monarchicam illam auclo-
rilatem. Divin» autem sapientice non congrueret, quod reve-
lato illo prxcipuo medio, aliud prsecipuum, quo regi Eccle-
siam suam volebat, non revelasset; praesertim cum, si ex solo
rationis luminc illud posterius apostolis instituendum reli-
quisset, facile omisissent, ne sciiicet revelatae successorum
Petri monarchiciB potestati ofliceret. Haec nempe duo, Ponti-
ficis simul et concilii oecumenici suprema potestas, nisi Chris-
tus revelasset, humanum ingenium non excogitasset nec insti-
tuisset. Cselerum, etsi expresse in sacris litteris non occurrat
divina conciliorum institutio, occurrit tamen obumbrala, ubi
Christus dicit aposlolis simul cum Petro adunatis quodcumque
solveritis^ etc... Sicut enim Petro seorsim sumpto dicens
quodcumque solveris, supremam ejus in Ecclesia potestatem
institucbat, ita Petri simul et aliorum apostoloriim coelui di-
cens quodcumque solveritis, etc, Episcoporum adunationibus
seu conciliis potestatem conferebat et Episcopos in his con-
ciliis judices instituebat. Accedit Patrum auctoritas. Ipsis
enim frequens fuit de conciliis praecipue interpretari verba
lU. 93
55^ TRACTATUS DE PAPA.
Christi quando diio aut tres congregati,.., et sic conciliorum
usum divinse institutioni adscripserunt.
4° Quae diximus de divina institutione conciliorum in ge-
nere, concilio oecumenico, utpote praecipuo applicanda sunt,
ut patet.
5" Opinionem de humana conciliorum institutione sic re-
jicit Bellarminus : «Hanc autem originem conciliorum, etsi
^^lbertus Pighius (lib. VI, de Coelesti Hierarchia^ cap. i), con-
tendat esse plane humanam et naturali ratione excogitatam,
probabilius tamen est divinam esse. Nam... » [de CojiciliiSy
1. I, c. iu). Suaresius sic habet : «Nec enim placet quod Pi-
ghius... sentit, congregationem horum conciliorum esse ex
humana institutione, nisi forte intelligat quantum ad tempus
et ordinationem, vel quia non est fortasse simpliciter ex prse-
cepto divino ut hsec concilia congregentur » [de fide, disput.
undecima, n. 1).
§ 3. — An concilia oecumenica sint necessaria, vel tantum utilia.
PiioposiTio I*. — Qiiando res aliqua necessaria dicitur, nisi
simnl dicatur aut ex adjunctis inteUigi possit, ad quid res ista
necessariapronuntietur, locutio sensum non habet. — Nam voces
istae, necessarius^ utilis, similis^ et alise hujusmodi, relationem
exprimunt; nec proinde sensum habent nisi exprimatur, vel
saltem ex adjunctis subintelligi possit uterque relationis ter-
minus. Verbi gratia, si dicatur de juvene, illum esse similemy
locutio sensum non habet. Si vero dicatur illum esse similem
patri suo, sensum habet. Item si quis dicat, mihi navicula ne-
cessaria est, absone loquitur. Si vero addat, ad trajiciendim
flumen, locutio determinatum sensum habet, potestqtie esse
vera vel falsa. Vera erit si nullum aliud praesto sit medium
perveniendi ad alteram fluminis ripam. Falsa erit, si flumen
trajicere possit, vel natando, vel per pontem non adeo longe
positum transeundo. Igitur quaeslio praesens non proponenda
PAUS OCTAVA. 355
est his terminis, an concUia oecumenica necessaria sint; quia
sic multis sequivocationibus obnoxia est, et sensum determi-
natum non habet; sed ponenda ct expendenda est sub hac
forma, an ail hoc vel illud necessaria sint. Nolandum insuper,
rem aliquam, relative ad obtinendum aliquem determinatum
effectum, necessariam dici posse duplici sensu : 1** eo sensu
quod sine ista re dictus effectus obtineri nequeat; 2° eo sensu
quod res necessaria solummodo sit ad effeclum melius et
faciUus obtinendum, quamvis absque illa possit absolute ob-
tineri. Bosterior autem necessitas, quse non est nisi ad me-
lius et facilius, est idipsum quod vocatur utilitas. Prior vero
est in stricto sensu necessitas.
Propositio II*. — Potest Papa, sine concilio cecuinenico, om-
nes fidei controversias dirimere cum auctoritate plena, seu qua
major esse nequeat. — Nam de fide est, utpote a concilio Flo-
rentino expresse definitum, ipsi (Komano Pontifici) in Beato
Petro pascendi, reyendi^ ac (juhernandi universam Ecclesiam a
Domino nostro Jesu Ckristo plenam potestatem traditam esse
(Labbe, t. XIII, col. 515, Parisiis, 1672). Porro plena non foret
Papaj potestas Ecclesiam pascendi et regendi, si ad omnes fidei
controversias dirimendas non extenderetur. Enimvero si ad ali-
quas dirimendas impar esset papalis auctoritas, et necessario
ad concilium oecumenicum esset recurrendum, Papa non re-
cepisset plenam potestatem docendi et regendi universam
Ecclesiam, sed accepisset dumtaxat partem illius potestatis;
etaltera pars non ipsi quatenus seorsiin a concilio acumenico
definienti,sedsoligeneraliconcilio competeret.Igitur doctrina
qusi necessarium asserit concilium cecumenicum ad dirimen-
das cum plena auctoritale aliquas fidei controversias, erronea
est et prorsus rejicienda. — Praiterea, eadcm Florenlina syno-
dus dcfinivit Romanum Pontificem omnium christianorum pa-
trem ac doctorem existere \loco citato) . Porro doctor omnium
cliristianorum non esset, si non posset omnes fidei controversias
diriinere. Non enim revelavit Chrislus cataloguin controver-
366 TRACTATUS DE PAPA.
siarum quae a Papa, et earum quae a solo concilio oecumenico
dirimi possint. Ergo quoties Papa circa fidem pronuntiaret,
merito dubilaretur an decisio auctoiitatem ipsius excederet,
utpote circa controversiam quse forte a solo concilio oecume-
nico dirimi potest. Quo stante dubio, decisio Papae nihil diri-
meret» Igilur vel omnes fidei controversias Papa dirimere po-
test absque concilio oecumenico, vel nullas. Falsum posterius,
quia tunc non esset omnium christianorum doctor; ergo ve-
rum prius. — Praeterea officium fratres in fide confirmandi
commisit Christus Romano Pontifici; estque id dogma catho-
licum. Porro si qua darelur controversia fidei, quam Papa
non posset sine concilio oecumenico dirimere, quoad contro-
versiam islam non ab ipso fratres confirmari deberent , sed
ipse a fratribus. Siquidem ipse non posset, quoad controver-
sam quaestionem, veram fidem certo cognoscere nisi ex judi-
cio Episcoporum in generali concilio coadunatorum. Igitur
officium fratres confirmandi non fuisset Romano Pontifici col-
latum quoad omnes fidei controversias, sed dumtaxat quoad
aliqiias. Cumque Christus non distinxerit, sed istam proposi-
tionis universalis formam adhibuerit, confirma fratres tuos,
sequeretur divinum hoc etfatum veritate carere.
Propositio IIP. — Contingere nequit ut Papa careat lumine ad
definietidam sine concilio oecumenico aliquam fidei controversiam^
ita ut necessarium sit concilium oecumenicum ut dicta contro-
versia dirimi possit. — Nam, ex prsecedenti propositione, Papae
competit potestas sine concilio oecumenico dirimendi omnes
fidei controversias. Si nempe aliquam dirimere non posset,
jam plena non foret, prout definivit Florentina synodus,.ejus
potestas universam Ecclesiam pascendi, regendi ac guber-
nandi. Item falso ipsi in persona Beati Petri dictum fuisset,
confirma fratres tuos...; Pasce agnos^ pasce oves. Jam vero si
Papa possit omnes fidei controversias sine concilio oecume-
nico dirimere, repugnat necessarium esse concilium cecume-
nicum ad aliquam fidei controversiam dirimendam.
PARS OCTAVA. 357
Hinc errorem recondit sequens diclum Cardinalis du Per-
ron (citalum in diario rUnivers, 19 juillet 1869, col. 8) :
« L'infaillibilite qu'on attribue au Pape, comme au tribunal
souverain de TEglise, ne veut pas dire qu'il soit assiste de
rEsprit de Dieu pour avoir directement sa lumiere necessaire a
decider loutes lesquestions; maisson infaillibiliteconsisteen
ce que toutes les questions auxquelles il se sent assiste d'assez
de lumieres, il les juge; et les autres auxquelles il ne se sent
pas assez assist6 de lumi^res pour les juger, il les remet au
concile. » Ex iis nempe verbis sequeretur dari posse fidei
controversias, quse non nisi a concilio oecumenico dirimi pos-
sent, et pro quibus ipse Papa deberet ab ovibus suis veram
fidem edoceri, et a fratribus in fide conflrmari; quod sane
prorsus erroneum est. Erroneum pariter Thomassini effatum :
« Ne nous batfons plus pour savoir si le concile acumenique
est au-dessus ou au-dessous du Pape. Conlentons-nous de sa-
voir que le Pape aii milieu du concile est au-dessus de lui-
meme^ et que le concile decapite de son chef est au-dessous
de lui-m^me^ » Auctoritas Papae decernentis cum generali
concilio, non est intensive major nec minor auctoritate Papse
decernentis sine concilio, sed est ipsi sequalis, prout proba-
tum est supra, parte III. Igitur falsum omnino est Papam
in concilio esse supra seipsum. Non est supra, nec infra. Et
ideo potest Papa, extra concilium, immutare disciplinam a
Papa in concilio oecumenico decretam. Quod sane non posset
si major foret in concilio quam extra concilium ipsius aucto-
ritas; quia nequit auctoritas minor abrogare vel immutare
legem superioris, aut in ea dispensare.
PRorosiTio IV\ — ConciUum oecumenicum non est necessarium
ad dirimendas aiiquas (idei conlroversias, quas Papa non possit
sine concilio (Bcumenico cum plena auctoritate dirimere. — Se-
quilur ex priecedenti propositione. Si enim contingere ne-
queat ut Papa careat lumine ac potestate ad dirimendam ali-
* Citatum in diario IVnivers, 19 juillet 1869.
358 TRACTATUS DE PAPA.
quam fidei controversiam, hoc ipso contingere non poterit
ut synodus oecumenica sit ad hoc ipsum nccessaria.
PRorosiTio V\ — Concilium oecumenicum non est necessamm
iit errores et hxreses damnentur ciim plena^ seu qua major esse
nequeat auctoritate. — Nam propositiones damnare ut erro-
neas aut hoereticas, est dirimere controversias fidei. Porro,
ex praecedenti proposilione, ut dirimantur cum plena aucto-
ritate controversise fidei, necessarium non est concilium oecu-
menicum, sed sufficit collafa Romano Pontifici auctoritas. —
Praeterea ex supra citata concilii Florentini definitione, Ro-
mano Pontifici jure divino competit plena potestas universam
Ecclesiam docendi, regendi atque gubernandi. Poiro talis pr?e-
rogativa includit jus hsereses damnandi ut patet, et quidem
cum potestate plena seu qua existere nequeat major, seu ma-
gis conscienlias constringens.
PRorosiTio VF. — ConciUum occumenicum non est necessarium
ut schismata proprie dicta damnentur auctoritate plena^ seu qua
major esse nequeat. — Schismaticos ]jropri> rf;cf05 vocamus eos
qui cerle legitimo Romano Pontifici ohedire renuunt. Dissen-
sionesautem quoe orirentur inter catholicos quando plures de
papatu contendunt, et certo iion liquet quis sit verus et legi-
timus Pontifex, nonnisi improprio sensu schismata sunt. Nam
tunc omnes in eo concordant quod velint vero ac legrtimo
Papse adhserere, non autem intruso. Et dissentiunt dumtaxat
in qurestione an legitimus is aut ille sit. Quod autem Papse
non desit plena seu qua major esse nequeat potestas schisma-
ticam pronuntiandi aliquam agendi ralionem, et fideles om-
nes obligandi ut pro schismaticis habeant quos ut tales Sedes
Apostolica damnaverit, aperte sequitur ex plena universam
Ecclesiam regendi, pascendi et gubernandi potestate, qua do-
natum a CJiristo fuisse Papam definivit I^lorentina synodus. —
Item ex plenapoteslate qusestiones dogmalicas dirimendi;
siquidem an talis agendi ratio sit necne schismatica, est quses-
tio dogmatica.
PARS OCTAVA. 359
PuoposiTio VII'. — CoucUium cccumeuicum non est necessarium
tit (ihusus et vitia proscribautur auctoritate plena^ seu quamajor
esse nequeat. — Nani concilii oecumenici auctoritas non est
intcnsive inajor auctoritate Pontificis extra concilium decer-
nentis, prout fuse parte tertia probavinius. Eigo decretum
reformationis a Papa promulgatum nilitur aucloritate, quam
concilium oecumenicum majorem reddere nequit. Aliunde
autem Papae potestas in regenda Ecclesia est plena, ut defi-
nivit Florentina synodus, necnon suprema, ut illam vocavit
concilium Tridenlinum. Ergo, ut proscribantur abusus cum
auctoritale plena, seu suprema, seu qua major dari nequit,
necessarium non est concilium cecumenicum.
Pjiopositio VIII'. — Concilia iJecumenica non sunt necessaria ad
hoc ut Ecclesia subsistat, seu non pereat. — Ab actu ad posse
valet conseculio. Atqui per Iria prima sacula nullum celebra-
tum est concilium oecumenicum; et quamvis eo temporis
tractu conquassata fuerit Ecclesia multis haeresibus ac scbis-
malibus, abusibus et \itiis*multis, non tamen periit. Item
deinceps per magna temporis spatia subsistere potuit Eccle-
sia sine concilio acumenico, siquidem non nisi octodecim
hactenus celebrata sunt concilia cecumenica : ergo. — Prae-
terea dicta necessitas propugnaretur, \el eo sensu quod con-
cilium cecumenicum deberct esse permanens, ita ut desinere
seu interrumpi non posset quin statim Ecclesia deficeret, vel
eo sensu quod nisi per certa saltem temporis intervalla cele-
braretur, secuturus necessario foret Ecclesiae interitus. Porro
utrumque absorium. Imprimis ut Ecclesia subsistat necessa-
rium non est concilium oecumenicum permanens, siquidein
^ab octodecim sseculis extitit absque uUo permanenti concilio
cecumenico. Nec magis necessaria dici potest celebralio con-
cilii oecumenici per certa temporis intervalla. Non enim pos-
set brcvius intervallum assignari quam trium saeculorum;
siquidem ante primum oecumcnicum concilium eflluxerant
anni525; etab incepto ultimo,nempeTridentino,jam effluxe-
560 TRACTATUS DE PAPA.
runt anni 314. Igitur qui propugnaret interituram Ecclesiani
nisi per intervalla celebrentur synodi oecumenicae, concedere
tamen deberet, posse Ecclesiam per tria saltem soecula sine
concilio oecumenico vivere. Porro si Ecclesia per trium ssecu-
lorum tractum carere possit oecumenica synodo quin pereat,
nulla polest assignari rationabilis causa cur perire debeat si
absque conciliis oecumenicis elabantur quatuor, vel decem,
vel eliam octodecim ssecula. Enimvero causa illa desumeretur
vel ex natura Ecclesise et concilii oecumenici, vel ex aliqua
Christi slc decernentis ordinatione. Atqui neutrum dici potest.
Nam id quod est essentiale alicui rei, numquam ab isla re
abesse potest. Igitur si ex natura seu essentia sua synodum
cecumenicam Ecclesia requireret, illam requireret quolibet
temporis articulo, et nec vel una hora sine isto requisito sub-
sistere posset. Nec objicialur ad vitam hominis requiri cibum
per intervalla, licet non requiratur omni hora; et a pari Ec-
clesiae necessarias esse synodos oecumenicas, licet eis carere
possit per aliquod temporis intervalliim. Respondetur, per
carentiam cibi, ultra certos terminos protractam, destrui sta-
tum corporis ad vitam nccessarium. Sed per carentiam con- ■
cilii cecumenici nihil in Ecclesia destruitur ad vitam ipsius
requisitum. Quod autem attinet ad ordinationem Chrisli, sta-
tuenlis ut tertio quoque ad minus sseculo synodus cecumenica
celebretur, alioquin ipso facto extinguendam Ecclesiam, ad
somnia prorsus rejiciendum est; cum in sacris litteris aut^
Patrum traditione nihil occurrat quo vel minimum innuatur
talis ordinatio. Igitur nequaquam necessaria sunt concilia
oecumenica ad hoc ut Ecclesia subsistat seu non pereat.
Propositio IX\ — Necessarhim non est cOnciUum oecumenicum
acl hoc ut non violetur prasceptum Christi conciliorum oecumeni-
corum celebrationem injungentis. — Nam talis prsecepti ne
vestigium quidem ullibi extat.
PnorosiTio X"". — ConciUum cecumenicum potesl esse, non tan-
tum utile, sed etiam stricte necessarium ad hoc ut hseretici vel
PARS OCTAVA. 361
schismatici ail siuum Ecclesia^ ile facto rediicantur, vel saltem
grassari et Ecclesiam exayitare desiuant. — Nam ob errores a
teneris imbibitos ac varias circumstantias, possunt isti haere-
tici ac schismatici esse hic et nunc animo ita comparali, ut
si ^olus Popa ipsos \iam perdilionis currere pronuntiet, id
nihili facluri sint, immo forsan et ignoraturi : si vero idem
pronuntielur a concilio oecumcnico, id menlem ipsorum per-
cellat, et ipsis occasio sit expendendi num revera penes catho-
licos vera fides sit, et ognoscendi tandem ac abjurandi erro-
rem suum. Enimvero celebrari nequit concilium cecumeni-
cum, quin dc hoc facto fama quaslibct (hcerelicas etiam et
schismaticas) regiones pervadat. Neque possunt sectarum
duces ac ministri impedire ne faclum ejusmodi ctiam infimae
plol)i innotcscat, et doclos simul ac indoctos attentos reddat.
Dum e conlra, si agatur de buUa dogmatica, extra concilium
a Romano Pontifice promulgata, iidem seclarum duces ac mi-
nistri, vel artibus suis procurabunt ignolam multitudini re-
manere, vel falsis suis commenlalionibus despiciendam per-
suadebunt. Prseterea, quamvis penes concilium acumenicum
non extet auctoritas inteusive major quam in solo Papa, extal
tamen major extensive; id est, auctorilas haec per plures exer-
cetur. Porro ita sunt homines natura comparati, ut eosvalde
percellat ingens judicantium numerus, prtesertim si prfficipuse
doctrina} sint el ex tolo orbe vocali. Et quamvis dicti hserelici
et schismalici, post conversionem suam, plencim confessuri
sint Papa^ auclorilatem, nec minorem auctoritate concilii
cecumenici, tamen verum remanebil, concilium cecumeni-
cum ipsorum conversioni occasionem fuisse; quod nisi cele-
bratum fuisset, in ha^resi aut schismate remansisscnt. Ergo
revera conlingere potest, ut concilium oecumenicum sit stricte
necessarium ad hoc ut de facto hujus aut illius regionis hsere-
tici aut schismatici ad Ecclesise sinum reducantur. Ex iisdem
autem rationibus necessarium etiam esse polest concilium
oecumenicum ad hoc ut hieretici grassari et Ecclesiam exagi-
562 TRACTATUS DE PAPA.
tare desinant. Ob publicam nempe in concilio confutationeni,
et subsequentem confusionem, vilescunt et viribus ad sedu-
cendas plebes destituuntur. Qui effectus possunt non sequi
ex sola Papai defmitione, licet non minor sit hujus quara
concilii oecumenici auctoritas.
Propositio XI^. — Concilium cemmenicum potest esse, non tan-
tim iitile^ sed etiam stricte necessarium, ad hoc ut de facto
evellantur aliqui errores inter catholicos exorli^ quin errantes
extra Ecclesiam, projiciajitur . — Agitur hic de erroribus quo-
rum propugnatores non sunt formaliter hseretici, licet gra-
viter peccent nisi bona tide excusentur; quales sunt, verbi
gratia, quatuor articuli Gallicani anni 1682; qui licet pluries
a Sede Apostolica reprobati sint, non tamen cum nota ha?re-
seos. Equidem ad hoc ut isti errores cum plena et qua major
esse nequeat auctoritatedamnentur, et eorum propugnatores,
nisi resipiscant, extra Ecclesiam projiciantur, necessarium
non est concilium CECumenicum, sed sufficit Papai auctoritas.
Nam si Papa hserelicos defmiret dictos articulos, hoc ipso isti
errores ex Ecclesia efficaciter extirparentur; .^iquidem qui
eis adhuc adhaererent jam in Ecclesia non essent. Sed ne-
cessarium esse posse dicimus concilium oecumenicum ad
hoc, ut isti errores evellanlur resipiscentibus omnibus aut
fere omnibus eorum propugnatoribus, ita ut in haeresim seu
extra Ecclesiam non proruant. Nam ex imbibitis regionis suse
opinionibus variisque aliis circumstantiis, possimt dictorum
errorum propugnatores esse ita animo comparati ut, si pro-
nuntiet concilium oecumenicum, obsecuturi sint, non autem
si solus Papa pronuntiet; eo quod, verbi gratia, inter alios
errores, sibi falso persuaserint infallibilem et supremam non
esse in detinienda fide Romani Ponlificis auctoritatem. Quibus
stantibuscircumstantiis, non reducentur ejusmodi errantes
sine concilio oecumenico. Ergo ad dictum effectum obtinen-
dum, stricte necessarium esse potest concilium cecumeni-
cum.
PARS OCTAVA. 565
Propositio Xll". — Arf effwacem abusiium ac vitiovum veforma-
tionem, non tantum utHe, sed stricte nccessarium esse potest
concilium oecumenicum. — Supponamus, verbi gratia, in cjus-
modi abusus ct vitia ipsos etiam multarum regionum Episco-
pos et clericos abreptos fuissc, proilt contigcrat sub sancto
Gregorio septimo. Ob invcleratas pravas consuctudines, non
repugnat ita comparatos existere magna ex parte animos, ut
si solus Papa reformationem decernat, etsi sub poenis gra-
\issimis, non obsequantur; sin autem celebretur concilium
oecumcnicum in quo Episcopi reformationcm promiltant et
cum I\ipa dcccriiant, postca dc facto cam in suis respective
dia?ccsibus exequantur. Quibus stantibus circumstantiis, ne-
cessarium cum veritate dici poterit concilium, ad obtinendam
gencralcm cjusmodi reformationem.
PisoposiTio XIIP. — Licet conciHum o^cumenicum stricte neces-
sarium esse possit ad effectus in tribus nltimis propositionibus
enumeratos, vera simul remanet communis Bellarmini et alio-
rum cathoUcorum scriptormn doctrina, nimirum concilia oecume-
nica non esse absolute necessaria. — Nam dicti effcctus non
sunt ipsimet absolute necessaiii ad hoc ui Ecclcsia Christi
subsistat et finem sibi proprium consequalur. Verbi gratia,
quod alicujus regionis hseretici vel schismatici de facto ad
sinum Ecclcsise reducantur, est quidem summopere optan-
dum; sed tamcn si perscverent cxtra Ecclesiam permanere,
non ideo Ecclesia diem extremum obibil. Idcm dic de erro-
ribus in propositione undecima, et de abusibus in duodecima
memoratis. Igitur simul verum est concilium oecumenicum
esse posse ad supra dictos effeclus absolute necessarium, ct
nequaquam cssc absolute necessarium ad lioc ut Ecclesia sub-
sistat ct assequatur iinem sibi proprium, id est, prtTdeler-
minatum a Deo electorum numerum parturiat, alat, atque ad
ccelum traducat.
Propositio XIV". — Absone a gaUicani sijstematis propugnato-
ribus objiciuntur patrum textus, qui conciUorum axumenicorum
564 TRA.CTATUS DE PAPA.
necessilatem asserere videntur. — Ejusmodi nempe textus Ro-
mani Pontificis infallibilitati sic opponunt : docent Palres
concilia oecumenica esse aliquando necessaria; porro nunquam
forent necessaria, si Romanus Pontifex infallibililate poti-
retur; ipse siquidem controversias omnes dirimere posset. —
Respondeo :
Sancti Patres necessarium concilium asseruerunt, non ad
hoc ut Ecclesia non pereat, neque ad hoc ut controversiae fidei
plena et qua major esse nequeat auctoritate definiantur; sed
solummodo ad hoc ut haeretici schismaticive ad sinum Eccle-
siae reducantur, vel certi abusus efficaciter reformentur.
Quod patebit ejusmodi textus recensendo, prout eos- com-
memoravit, verbi gratia, Bellarminus [de ConciUis^ 1. I,
c. x).
1'' Objicitur, sanctum Augustinum (libro quarto contra
duas epistolas Pelagianorum, c. xii) affirmasse, paucas quas-
dam haereses fuisse, ad quas superandas necessarium fuerit
concilium plenarium Occidentis et Orienlis. — Respondeo :
Necessarium concilium oecumenicum existimavit S. Augus-
iinus ad hoc ut Ariana et paucae aliae hereses superarentur ; id
est, ut grassari et Ecclesiam exagitare desinerent, sive con-
victis et resipiscentibus hsereticis, sive confusis saltem et
jam ad seducendos simplices imparibus. Et nos etiam hoc
sensu necessarium esse posse concilium oecumenicum dixi-
nius supra, propositione X^. Al non dixit Augustinus contro-
versias cum istis hsereticis non potuisse a Papa dirimi cum
'plena et qua major esse nequeat auctoritate. Item non dixit :
nisi celebrata fuissent talia concilia oecumenica, Ecclesia pe-
riisset. Patet autem Augustini mens hoc eodem citato loco.
Nam ibi simul scripsit hseresim Pelagianani aliasque plurimas
sine concilio generali comprimi poluisse. Igitur concilii oecu-
menici ad comprimendas haereses necessitatem non intellexit
Augustinus in eo sensu, quodin solo concilio oecumenico
extet infallibilis controversias fidei dirimendi auctoritas. Alio-
PARS OCTAVA. 565
qiiin dixissct e conlra Pclagianam haeresim nondum compres-
sam fuisse.
2" Objiciunlur nonnulla quoe scripsit S. Augustinus in libris
suis de Baptismate. Ad quos lexlus jam respondimus (partc
secunda, sectione secunda, cap. i, propos. XV11I% lomo I,
p. 557).
S"* Objiciiur a S. Leone (epist. XLIIl ad Martiaiuim) lauda-
lum imperatorem, ex eo quod eliam ipse generalem synodum
necessariam judicaret. Quse verba testantur omnimodam Leo-
nis persuasionem de necessitate concilii oecumenici, cui adu-
nando tunc adlaborabat. — Respondeo : Concilii generalis
necessitalem admisit S. Leo relative ad obtinendos effeclus de
quibus supra, propositionibus X, XI et XII; non autem eo sensu
quod ipse non posset fidei conlroversias dirimere auctoritate
plena, cui omnes obsequi tenerentur; nec eo sensu quod nisi
celebrarelur oecumenicum illud concilium, secuturus foret
Ecclesise interitus.
4** Objicitur conflictus Cyprianum inter et Stephanum Pa-
pam de ha^reticorum rebaptisatione. Quod nempe Stephanus
decreto suo quaestionem finire voluei it et non poUierit; qnodque
iinila non fuerit nisi a concilio oecumenico. — Vide responsum
supra (parle II, sect. v, cap. iv). — NonnuUas alias objectiones
solutas vide apud Bellarminum (de Conciliis, 1. 1, cap. x).
§4. — Ad quem pertineat concilium oecumeniciun convocare.
PfiOPosiTio P. — Concilia cecumenica legitime celebrari ne-
qneunt sine auctoritate Romani Pontificis^. — Probatur 1** ex
ecclesiastica legc, quam in tola retro antiquitate viguisse con-
stat. Postquam enarravit Socrates [Hist. eecles., I. II, c. xviii)
celebratum ab Eusebianis concilium absque ullo Romani Pon-
* Hic non agitur de casu extraordinario quo plures de Papatu contendereht, et
dignosci nonposset legilimus Pontifex. In hoc casu posse legitime convocari con-
cilium generale, licet non perfecte oecumenicum, dicitur infra.
r.66 TRACTATUS DE PAPA.
ficis intervenlu, sic addi.t : Etsi canon ecclesiastiais prohibeat
ne praeter Romani Episcopi sententiam Ecclesice statuant (xaiTot
xavovoc; £y,7,Xr^aiacTiy,C!j y.sAduovTCt;, [j.y; ^eTv Trapa Yvcb|j/^v tcu i7:t(7xc7:cu
Pa)[j.Y;c; Ta; i'/.'AlTiaioLq y.avcvi^eiv). Et capite prsecedenti allegatus
reperitur iisdemfere terminis idem canon ecclesiasticus, tan-
quam quid certissimum et apud catholicos exti a omnem con-
troversiam positum. — Item Sozomenes (lib. III, cap. x) nar-
rat a sancto Julio I exprobratum Eusebianis, quod ipsum ad
suum concilium non invitassent, et hanc ab ipso allegatam
rationem : Est quippe lex sacra pro nulUs habenda esse qusecum-
qtie gesta fuerint prseter sententiam episcopi Romanorum {zim
yap vo[J.ov UpaTixcv axupa aTuoca-vaiv Ta T.OLpx Yvwirr^v '^:paTTC[j.£va tcj
P(i)[jLaa)v eTc.CiXCTiou). — De illalege mentionem etiam reperies apud
Nicephorum (lib.IX, cap. v). — Nolelur autemverba hcec, [^.YjSst
£y.y,>.Y3a(a? xavov(?£'.v, idem apud graecos significasse, quod latini
hac formula exprimebant, 7ion posse concilia celebrari. Quod
patet ex modo quo reprehensos a Julio I Eusebianos enarrat
Socrates. Beprehendit nempe Pontifex, quod concilium absque
ipsius assensu celebrassent; atque ut probet id perperam fac-
tum, adducit canonem, prxter sententiam Romani Episcopi^ [jlyj
5£:v £y,xXr^Gta<; y,avov'.?£iv. Porro nisi sensus foret, absque Ro-
mani Ponticifis aucloritate celebrari legitime non posse conciUa,
ratiocinium Julii stultum esset, prout adnotavit Bellarminus
{de Conciliis, 1. I, c. xn). Prseterea perpetuo viguit apud lati-
nos eadem lex ecclesiastica, subistis aut sequivalentibus ter-
minis : Sine auctoritate Romani Episcopi non posse concilia
celebrari, prout constat mox adducendis texlibus. Igitur viguit
revera dicta lex et persuasio, in tola retro anliquitate.
Probatur 2** : Romanorum Pontificum praxi et auctoritate.—
Leo IX, constitutione Cum ex eo : « Nolo vos lateat, non debere
prseter sententiam Romani Pontificis universale conciiium
celebrari. » — Pius II constitutione in minoribus : « Inter con-
cilia nullum invenimus unquam fuisse ratum, quod stante
llomano indubitato Pontifice, absque ipsius auctoritate con-
PAHS OCTAVa. 367
venerit; qiiia non est corpus EcclesiiB absque capite, etomnis
ex capile denuit in membra potcstas. » — Gregorius 11 syno-
dum 500 Episcoporum, ab impcratore Leone IsauroConstanti-
nopoli convocatam anno 730, reprobavit ex ea ratione, quod
sine Romani Episcopi auctoritate celebrata fuisset. — Eadem
de causa Stephanus IV, anno 769, reprobavit pseudo-o^cume-
nicum concilium, Constantinopoli a Constantino Copronimo
congregatum anno 754. — Eadem de causa reprobatum in
concilio Lateranensi V Pisana synodus, contra Julium II in-
dicta, anno 1514. — Eadem decausa EugeniusIV, anno 1435,
reprobavit acla omnia synodi Basileensis, peracla post pro-
nuntialam ab ipso dissolutionem et translationem.
Probatur 5*" : conciliorum auctoritatc. — In concilio Chal-
cedonensi, anno 451, cum a Legatis Sedis Apostolicse postu-
latum fuissel cur Alexandrinum Patriarcham Dioscorum e
concilio expulsum vellent, responderunt : Qiiia sijnodum au-
sm est facere sine auctoritate Sedis ApostoUcx, quod nunquam
factum est, nec fieri licet. Quod assertum (scilicet nunquam id
factum fuisse, nec fieri licere)^ patrum nullus impugnavit. —
Anno 502 concilium Romanum actis suis inseri voluit En-
nodii diaconi pro Symmacho Papa lihrum apologeticum. In
quo scripto hanc sibi fieri objectionem supponit : Ergo con-
cilia sacet;4otum ecclesiasticis legibus quotannis deci^eta per pro-
vindas^ quia prxsentiam Papx non hahent, valetudinem perdi-
derunt? Et sic respondet : Legite, insanissimi, aliquando in illis
prseter Apostolici apicis sanctionem aliquid constitutum^ et non
de maoribu^ negotiis si quid occurrerit, prxfatx sedis arbitrio
fuisse servatum. — Concilium oecumenicum Laterancnse quin-
tum, sub LeoneX, scssione undecima, ita pronuntiavit : « So-
lum Romanum Pontiiicem, tanquam super omnia concilia
auctoritatem habentem, conciliorum indicendorum, transfe-
rendorum ac dissolvendorum plenum jus et poteslatem lia-
bere, nedum ex Sacrce Scriptura} testimonio, dictis sanctorum
Patrum ac aliorum Romanorum Pontificum, sed propria eliam
368 TRACTATUS DE PAPA.
eorumdem conciliorum confessione manifeste constat. » Quod
autem a nonnuUis Gallicanis theologi dicli concilii oecume-
nicitas perperam in dubium \ocata fuerit, vide supra (parte
terlia, sect. II, cap. n, n. 8).
Probatur 4° : rationibus theologicis. — De fide est Romano
Pontifici competere jurisdictionis primatum in universam
Ecclesiam. Porroid falsum foret si penes alium staret potestas
concilium legitimum convocandi absque Romarii Pontificis
auctoritale. Nam ejusmodi concilium, vel nuliam haberet po-
testatem , \el haberet aliquam . Si nullam , ergo non esset verum
et legilimum concilium; et potestas illud convocandi absque
auctoritate Romani Pontificis, non esset potestas concilium le-
gitimum convocandi. Si tali concilio adscribatur potestas ali-
qua, quaero quaenam illa sit? An papali auctoritate minor, an
major, an sequalis? Si minor, ergo subjicitur Romano Pontifici,
et illegitimum fit hoc ipso quod renitente Papa coadunetur.
Si aequalis vel major, ergo Papae non competit prima seu prin-
cipahs auctoritas, id est, primatus jurisdictionis in univer-
sam Ecclesiam. Ergo argumenta omnia quae probant Romani
Pontificis jurisdictionalem primatum, probant simul absque
ipsius auctoritate legilime convocari non posse conciUura
oecumenicum. — De fide est ijlenam Papae competere potesta-
tem quoad universalis Ecclesise regimen. Porro plena non
foret si alter independenter ab ipso explere posset illum tanti
momenti regiminis actum, concilii oecumenici convocationem.
— Papae potestas est monarchka. Verus autem monarcha non
est ille princeps, quo invito potest aliquis ejus subditus co-
mitia generalia regni legitime convocare. — Nullus est aut
unquam esse poterit in Ecclesia, qui non sit Romano Ponlilici
subditus et ei obedire teneatur. Petro quippe dictum pasce
oves^ pasce agnos. Ra ut quilibet, vel non sit de ovili Christi, vel
Papae obsequi teneatur. Igitur et ille cui adscriberetur po-
testas concilium convocandi independentcr a Romano Ponti-
fice, teneretur simul, quatenus ovis et subjectus relative ad
PARS OCTAYA. 369
Papam, concilium renitente Papa non convocare; ac proinde
nonnisi illegitime ac per summum scelus illud invito Papa
convocaret.
Propositio IP. — Potest conciinim cecumenkum legitime con-
vocari ab alio quam Papa, verbi yratia, ab imperatore^ dum-
modo Papa consentiat. — Nam hocipso quod assensum pra3stet
Romanus Pontifex, vult convocationem legilime sic fieri per
imperatorem ; et hoc ipso implicite imperatorem ad id de-
legat; et lioc ipso convocatio fit aucloritate Pontificia, licet
mediante et brachii ssecularis auxilium praestante impera-
tore.
PuoposiTio IIP. — Licet concilium illeijitimum initio fuerit ob
factam sine auctoritate Papx convocationem^ potest legitimum
fieri, superveniente Pontificia ratihabitione. — Nam ex quo Papa
consensum prwstat, el quod peractum est ratum habet, in-
tervenit Ponlilicia auctoritas, ac proinde concilium incipit
esse legitimum.
Propositio IV\ — ConciUum initio legitimum, si continuetur
post pronuntiatam a Papa dissolutionem, statim evadit illegi-
timum. — Nam dissolulionem pronuntiando, sesc Romanus
Pontifex e concilio retrahit. Proinde remanet conciliuin trun-
ilum capite suo, et jam caret Romani Pontificis auctoritate,
>ine qua legitimum esse nequit.
Propositio Y^ — Ab imperatoribus convocata concilia oecume-
nica, vel cum Romani Pontificis consensu convocata sunt, vel
jiunquam recepta sunt ut legitima. — Ex octodecim conciliis,
certo oecumenicis ac legitimis, ad hanc usque diem celebratis,
sex ab imperatoribus indicta sunt, coetcra vero a Romanis Pon-
tificibus. PoiTO in iilissex, imperalorum jussu convocatis, cer-
lum est intervenisse Romani Pontificis consensum.
Nictenum I convocavit quidem Constantinus Magnus: sed
nmscnsu ct aucloritate Romani Pontiticis Sylvestri. Collii^itur
.X his verbis Ruffini [Hist., libro X, cap. i) : « Turn iilo (Con-
^tantinus), ex Sacerdotum sententia, apud urbem Nicceam
III. 24
570 TRACTATIS DE PAPA.
episcopale concilium convocat. » Item colligitur ex irrefraga-
bili testimonio concilii oecunienici sexti. Sic nempe legere.
est, actione 18 : « Constantinus semper Augustus et Sylvester
laudabilis, magnam atque insignem in Nicaea synodum con-
gregabant, per quam ipsa Trinitas tam fidei symbolum dicta-
\it, quamque adversus arianam malitiam sententiam promul-
gavit » (Labbe, t. YI, col. 1049, edit. Parisiis, 1671). Consonat
auctor libri Pontificalis, in Vita Sylvestri : « Hiijus temporibus^
factum est concilium cum ejus consensu (aUi legunt, prsecepto)»
in Nicaea Bythiniee. » Idem testatur Sozomenus (lib. I, cap. xvi).
Et tandem intervenisse Sylvestri Papae auctoritalem, omnino
colligendum est ex istis verbis Legatorum Sedis Apostolicaein
concilio Chalcedonensi : Synodum aums est (Dioscorus) facere-
sine auctoritate Sedis Apostolicx^ quod nunquam licuit, nun-
quam factum est (Labbe, t. IV, col. 95, edit. Parisiis, 1671).
Sane si Nicaenum concilium absque Romani Pontificis aucto-
ritate comocatum fuisset, nonausi fuissent isti Legati Ponti-
ficii dicere : Nunquain factum est. Praesertim cum a Nicaena
usque ad Chalcedonensem synodum 126 anni dumtaxat ef-
fiuxissent. « Proinde dicendum est Constantinum praecepisse
congregationem concilii Nicaeni, ex Ecclesise consensu, im-
pulsione, auctoritate, et potestate dumtaxat executoria seu
praesidii » (Muzzarelli, de auctoritate Bom. Pontificis in con-
ciliis^ 1. 1, p. 82, edit. Gandavi, absque anni indicatione).
Concilium Constantinopolitanum I, generale II, indixit
Theodosius imperator. At non absque auctoritate Romani
Pontificis Damasi. Constat testimonio generalis synodi sextae,
actione 18 : «Macedonius Deitatem Spiritus sancti denegabat;
sed maximus imperator Theodosius, et Damasus adaemas fidei,
cujus solida mens gressionibus atque conflictibus alienarum
sectarum nullatenus erat sauciabilis, Gregorius et Nectarius,
illam in hac regia urbe synodum congregabant. » Praeterea
testalur Baronius (Ud annum 581, n. 19) extare pervetustos
codices in quibus haec scripta leguntur : « Sententiam de
PARS OCTAYA. 371
damnationc Maccdonii ct Eunomii Damasus confirmari prse-
cepit cliam in sancta secunda synodo, qua? prascepto et aucto-
ritate ejus apud Constantinopolim cclcbrata csl. »
Ephcsinum concilium convocavil impcrator Tlicodosius ju-
nior. At certum est accessisse conscnsum Ccelestini Papae.
Nam sancto Cyrillo viccs suas in concilio delcgavit, ct insu-
per trcs alios lcgatos ab urbe Roma misil; a quo sane absti-
nuissct si concilii liujus cclcbrationi consensum dencgasset.
Dclegatum Cyrillum ad obeundas in concilio C(jelestini vices,
testatur Evagrius, his verbis : Cyrillo synodum disponente, et
locum Co^lestini veteris Romx Episcopi obtinente (lib. I, cap. iv).
Atquc idcm constat ipsismet Ephesini concilii actis, in quibus
legitur, aclione prima : Cyrillus Alexandride, qui et Coslestini
quoque sanctissimi sacratissimique RomanaeEcclesiae archiepiscopi
locum obtinebat. Igitur facta ^st revera hsec synodus Cmlestini
auctoritate^ prout scripsit sanctus Prospcr (\\i.Chronicis) . Facta
est ncmpc a Coelestino, una cum sceptrorum domino (id cst
imperatorc) prout habctur in actis sexti generalis concilii,
actione 18 : Itenm Nestonus, et iterum Coelestinus et CyriUus.
lUe quidem Christum dividebat et partiebat; hi vero cum Domino
conspirantes, una cum sceptrorum domino divisorem dejiciebant.
(Labbc, t. VI, col. i049, edit. Parisiis, i671.) — Perperam
objiceretur, factamprius ab imperatore convocationem, quam
consensisset Coeleslinus. Nam ctiamsi hoc verum foret, se-
queretur dumtaxat illegitimam fuissc convocalionem doncc
acccssit Ccelcstini consensus. Sed neque conceditur ante dic-
tum consensum factam convocationem. Cum enim sanctus
Cyrillus auctor Theodosio fuerit ut ejus nutu synodus colli-
geretur, prout tcstatur Evagrius (1. 1, c. in), et aliunde idem
Cyrillusadeo concorditer cum CoBleslino cgorit, ut is ipsi viccs
suas dclegaverit, quis dubitet Cyrillum, priusquam synodi con-
vocationcm ab imperatore postularet, cjus modi propositum
( jclcstino indicasse et ipsius consensum obtinuisse?
Concilium Chalcedonense, generale quartum, antequam
572 TRACTATUS DE PAPA.
convocaret imperator Marcianus, scripserat ad S. Leonem Pa-
pam. Immo el ipse Leo synodum congregari postulaverat ; et
ad illam misit Legalos, qui ipsius loco prsesiderent. Id docu-
mentis probatum vide apud Muzzarelli, qui sic concludit :
« Patet itaque, quod concilium Chalcedonense convocatum
fuit per auctoritatem ecclesiasticam a Leone, et per saecula-
rem potestatem praesidii a Marciano imperatore. » (De aucto-
ritate Rom. Pontip,ds in conciUis gen., t. II, pag. 76, edit.
Gandavi.) Confer Bellarminum {{(e Conciliis, 1. I, c. xiii).
Quoad concilium Constantinopolitanum secundum, gene-
rale quintum, sic habet Muzzarelli (de Auctoritate Rom. Pon-
tificis in conciliis, t. II, p. 165, edit. Lovanii) : « Ex his actis
constant, primum requisitam fuisse Vigilii auctoritatem ad
convocationem concilii, et ipsum consensisse. Secundo, de-
latam ei fuisse prxsidentiam concilii; sed ipsum concilio inte-
resse recusasse. Quse duo satis manifestant, constans fuisse
apud antiquitatem, quod Romanus Pontifex concilia oecume-
nica convocaret, et eis congregatis praesideret. Quod si, non
obstante secessu summi Pontificis, synodus habita fuit, factum
parliculare non probat contra jus, maxime in conventu, in
quo omnia per vim principis et per metum Episcoporum per-
acta fuere. Quare concludendum est quod ille Constantino-
politanus conventus orientalium Episcoporum non repraesen-
tabat legitimum concilium oecumenicum... Etenim praeter
praesentiam Romani Pontificis per se vel per legatos suos,
deerat huic synodo reprsesi^ntatio Ecclesioe occidentaIis...Hsec
ante oculos non habuit illustrissimus Bossuetius, cum quintae
synodo habitae, invito ac repugnante Vigilio Papa, auctorita-
tem concilii vere oecumenici deferre videtur, parte III, I. VII,
cap. XX. Cerle oblitus fuerat suae sententiae pro quinta synodo,
cum (libro VIII, cap. vni) de canone vigesimo octavo synodi
quarlse deinde scripsit : In eo canone statuendo nequaquam
conciUi (jeneralis ductoritate gaudebant, a quorum decretis in ea
actione cum Sede ApostoUca universus occidens recedehat. Quod
PARS OCTAVA. 573
si quinta synodus inter oecumenica concilia locum obtinuit,
quis ncscit hoc illi nomen et auctorilatem obvenisse ex con-
firmatione ipsius Yigilii el aliorum Romanorum Pontificum,
et ex acceptatione deinde occidentalis Ecclesiae? »
Concilium Gonstantinopolitanum tertium, generale sextum,
non fuit ab imperatore Constanlino Pogonato convocatum,
nisi post priTstitum ab Agathone Papa consensum, et suam
ad id auctoritatem adhibente eodem Agathone (vide apud
-Muzzarelli, de Aiictoritate Rom. Pontificls in conciliis, t. 11,
p. 202, edit. Lovanii).
Concilium Ni(\Tnum sccundum, generale septimum, Ila-
diiaiii Papte ordinatione convocatum fuit. Sic enim ipsc Ila-
drianus scripsit Carolo Magno : « Et sic synodum istam se-
cimdum nostram ordinationem fecerunt. » (Labbe, tomo YIl,
col. 962, edit. Parisiis, 1671.)
Concilium Constantinopolitanum quartum, generale octa-
vum, jussu Hadriani Papse II convocatum est. (Yide apud
Muzzarelli, tomo citafo, p. 258.)
Quod decem alia concilia cecumenica, id est, quatuorLatc-
ranensia, duoLugdunensia, Yiennense, Florentinum, ultimum
Lateranensc, et Tridentinum, Romanorum Pontiticuin aucto-
rilate convocata fuerint, in dubium vocavit nullus. Igitur
veia prima pars propositionis, id esl, synodos ab imperato-
ribus convocatas, et pro OBcumenicis habitas ac receptas, non-
nisi consentientibus Romanis Pontitlcibus celebiatas fuiss.£.
Ycra etiam secundapars, id est, tanquam conventicula seu
conciliabula reprobata fuisse concilia qujfi assentientis Romani
Pontificis auctoritate caruerunt. « Hoc titulo (ait Ferraris,
V. ConciUum, art. I, n. II) reprobatum est in synodo Ro-
mana a Gregorio II conciliabulum Constantinopolitanum tre-
centorum Episcoporum, congregatum anno 750, eodem Gre-
gorio renitente, a Leone Isauro imperatore. — Eadem ratione
in concilio Romano a Stephano IV, anno 769, rescissa sunt
acla conciliabuli Constantinopolilani pscudo-seplimi universa-
374 TRACTATUS DE PAPA.
lis, a Gonstantino Copronymo Leonis filio congregati anno 754.
— Eaclem causa in concilio Lateranensi V reprobatum est con-
ciliabulum Pisanum contra Julium secundum Papam indic-
tum anno 1511. — Sic ab Eugenio IV anno 1433, fuerunt cas-
sata, irrita et annullata omnia et singula statuta et decreta
edita a concilio Basileensi, postquam ab ipso fuerat ibi disso-
lutum, et Bononiam, inde Ferrariam et ultimo Florentiam
translatum. Et sic de coeteris dicendum, cassata et infirmata
esse concilia, quse absque auctoritate Romani Pontificis con-
vocata seu continuata esse constat, et inter acephala et schis-
matica conciliabula numeranda esse. »
NoTA. — De casibus extraordinarils ob quos sine auctoritate
Papx legitime convocari posse conciliim, non quidem perfecte
oecumenicum, sed tamen aliquo sensu generale, tradunt doctores
catholici. — Primus casus est, si sedes Romana vacet, vel morte,
vel renuntiatione, vel amentia, vel perpetua captivitate Ponti-
ticis.Posse in hoc casu a Cardinalibus convocari conciliumge-
nerale, si ejus necessitas evidens sit, immo, si Cardinales
renuant, posse mutuo hortatu Episcopos in unum locum con-
venire, fuit communior doctorum sentenlia (vide Theolog.
Wirceburg., t. I, p. 255, Parisiis, 1852. — Bellarminum, de
Conciliis, I. I, c. xiv). Tale autem concilium esset imperfecte
oecumenicum, quia deesset Papae auctoritas. Ego vero casum
existimochimericum.Dependet si quidem ab hac circumstan-
tia, quod necessitas celebrandi tunc generalis concilii evidens
mf . Quam ei;i(/e?i(iam contingere unquam posse vix crediderim.
Secundus casus est, si plures de Papatu contendaijt et dig-
nosci nequeat legitimus. In hoc casu potest concilium legi-
time convocari, absque Papae auctoritate, a Cardinalibus, aut
etiam, si Cardinales renuant, ab ipsismetEpiscopis sese mutuo
ad id hortantibus. Erit autem ejusmodi concilium imperfecte
oecumenicum, nec ad aliud auctoritatem habebit, quam ut
de certo Papa provideat (vide Bellarminum et Wirceburgenses,
cituto loco).
PARS OCTAVA. 375
Tertius casus est, si Papa forel haereticus. Agitur de hseresi
quam profitcrctur Pontifex, nou tanquam Papa seu definiendo
ex calhedra, cum sic errare nequeat, sed tanquam privata
persona. Kt in hoc etiam casu legitime congregari posse a
Cardinalibus, aut, si renuant, ab Episcopis spontc convenien-
tibus generale concilium, opinali sunt nonnuUi doclorcs ca-
tholici. Ast primo negari potest casus, id est, Papam in ha^re-
sim lal)i posse, eliam ut doctorem privatum. Secundo, dato
quod tanquam persona privata posset hserelicus fieri, legiti-
nium non foret tale concilium generale, absque auctoritate
PapiB convocalum (vide supra^ parle III, sect. iv, cap. m).
Quartus casus est, si Papa sit gravi scelere infamatus. Sed
omnino errasse qui opinati sunt in hoc casu legitime can-
vocaii posse generale concilium absque auctoritate Papce,
vide supra (parte III, sect. iv, cap. ii). Et a fortiori apertissi-
mus error est, posse ab alio convocari generale concilium, si
Papa rogatus convocare renuat.
Quoad diclos extraordinarios casus, cavendum est a non-
nullis auctoribus, c*'teroquin catholicis, qui tempore Gon-
stantiensis concilii aut subsecuto soeculo scripserunt. Lon-
gissimum quippe scliisma mentes perturbaverat , et circa
respectivam concilii et Papae auctoritatem novas ac erroneas
opiniones ingesserat. Quos errores Sedes Apostolica non sta-
tim damiiandos, sed diu tolerandos duxit. Et ideo subsecuti
noimulli doctores, etsi catholici, eos in scriptis suis reti-
nueruut.
Cceterum de praefatis extraordinariis casibus sic mihi con-
cludendum videtur : primus chimericus : S€cundus, seinel
visus, nunquam redibit : in tertio et ([uarlo falsum esl con-
vocari posse conciliuin absque Romani Poniificis auctoritate .
§ 5. — Quinam ad concilium occumenicum sint vocandi.
Propositio P. — NuUus laicus est necessario ad concilium vo-
candus ut judex sit et suffraijium ferat. — De illa propositione
r
576 TRACTATUS DE PAPA.
dicit Siiarez : est de fide (Tractatu de fide, disp. undecima,
sect. I, n. 7).
Probatur 1'' Scriptura sacra. — Ad laicos non pertinet jus
interveniendi conciliis cum suffragio decisivo, si ad ipsos
non pertineat munus definiendi quse sint credenda vel agenda.
Porro lale munus ad laicos non pertinere, sed ad sacerdotes
seu Ecclesiae pastores, commonent plures tum Veteris tum
Novi Testamenti textus, verbi gratia: Sacerdotes levitx populum
meum docebunt (Ezech. 44). Interroga sacerdotes legem (Xggm
secundo). Labia sacerdotis custodient scientiam et legem re-
quirent ex ore ejus (Malach. secundo). Veniam ad te ut audiat
me populus, et credat tibi in perpetuum (Exod. 19). Si ambi-
guum judicium..., venies ad sacerdotes (Deuter. 17). — Quos-
dam dedit apostolos^ alios pastores et doctores (ad Ephes. 4).
In quo Spiritus sanctus posuit vos Episcopos regere Ecclesiam
Dei (Act. 20). Vos estis lux mundi (Matth. 5). Euntes docete
(Matth. ultimo). Qui vos audit me audit (Luc. 10). — Ex scrip-
tura sacra constat esse in Ecclesia, ex institutione Christi,
pastores et oves. Jamvero si laici sint pastores, ubinam erunt
oves? Si sint oves, ad eos non spectat munus pascendi, nec
proinde munus judicium ferendi in conciliis.
Probatur 2° traditione. — Constat hac de re traditio primo
conciliis. In primo illo concilio Hierosolymitano, quod re-
fertur Actuum apostolorum capite xv, apostoli ipsi cum pres-
byteris conveniunt et defmiunt; reliqua multitudo audit et
obedit. — In Nicseno primo, soli 318 Episcopi judicant et de-
fmiunt; et imperator Constantinus fatetur fidei defensionem
ad se non pertinere, et humiliorem locum sibi deligit. Ita
Eusebius (lib. Illde Yita Constantini), Rufmus (lib. I, cap. ii),
Socrates (lib. I, cap. vm), Tlieodoretus (lib. I, cap. vii). — In
Ephesina synodo, etin Chalcedonensi (actione 1), soli Episcopi
conveniunt, dant suffragia et subscribunt. — In octavo con-
cilio oecumenico, canone 17, expresse rejiciuntur asserentes
concilia non posse congregari absque ssecularibus principi-
PARS OCTAVA. 577
bus; idqiie contra canones et perpetuam EcclesioD consuetu-
dinem esse dicilur. — De faclo nunquam laicis concessum
fuisse decisivum suffragium, conslatex omnium conciliorum
subscriptionibus. Nam formula bffic defmiens \c\judicans sub-
scripsi, non adbibita reperitur ab ullo laico; sed dumtaxat ab
Episcopis, et (ex privilegio) ab abbatibus et generalibus ordi-
num religiosorum superiorijjus. Equidem in aliquot paucis
oecumenicis subscripsit etiam imperator, sed cum formula,
consentiens subscripsi; qua exprimitur dumtaxat submissio,
excluditur jus decisivi suffragii.
Secundo, constat eadem traditio imperatorum factis accon-
fessione. Teste Ruffino (Hist.^ 1. I, c. ii) Constantinus Magnus
in concilio JNica^no requisilus ut, auditis quorumdam Episco-
porum querimoniis, judex esset, illud dignum tanto principe
protulit : Vos a Deo nobis dati estis dii; et conveniens non est ut
homo judicet deos. — Tbeodosius junior in suis ad Ephesinam
synodum litteris : Illicitum est eum qui non sit in ordine sanc-
tissimorum Episcoporum^ ecclesiasticis immisceri tractatibus. —
Basilius imperator, inconcilio oecumenico oclavo, aclione de-
cima (Labbe, t. VIII, col. H53, Parisiis, 1671) : « Quisquis
habet aliquid adversus hanc sanctam et universalem synodum
dicendum..., stet in medio, et quae sibi videntur dicat, sive
Episcopussit, sive quisquam de ecclesiaslico clero, sive laicus
aut ex iis qui civilibus officiis mancipantur existat; quamquam
non datum sit istis, secundum canonem^ dicendi quidpiam peni-
tus de ecclesiasticis causis; opus enim hoc Pontificum et sacerdo-
tum est; sed, ex abundanti, omne os iniquum obstruere vo-
lentes, licenliam prsestamus omiiibus... » (Confer Evagrium,
lib. in, cap. iv; et Liberatum, libro II Breviarii, cap. xvi). —
In quarta Romr/ia synodo sub Symmacbo Papa, refertur simi-
lis confessio Theodorici Regis Ariani. — Similem Ilunnerici
regis confessionem refert Victor {de Persec. VandaL, libro II).
Justinus imperator, in octava generali synodo pronuntiavit,
in causis fidei et religionis, imperiale judicium Sacerdotum
578 TRACTATUS DE PAPA.
judicio submitti. — Adrem etiam facit imperatricis Pulcheriae
epistola, quam reperies inter pr?eambulas ad Chalcedonense
concilium epistolas.
Tertio, constat eadem traditio ex sanctis Patribus. Eam
nempe doctrinam reperies apud Ignatium, epistola ad Smyr^
nenses: apud Dionysium, epistola 8 ad Demophikim; apud
Tertullianum, de Prxscriptione^ ubi late irridet htereticos qui
laicis attribuunt sacerdotalia munera; apud Ambrosium, epi-
stola 34 contra Maxentium; apud Chrysostoraum, libro terlio
de sacerdotio, et homilia 4 de verbis Isaiae; apud Augustinum,
epistolis 48, 166, 167; apud Cyrillum, epistola 4; apud Atha-
nasium, epistola ad solitariam vitam agentcs, ubi refert Osii
Cordubensis ad Constanlinum imperatorem prieclara verba :
Nec te immisceas ecclesiasticis, ncc nobis in hoc genere prsecipe,
sed a nobis disce; apud Cyprianum, 1. IV, epist. 9; apud Basi-
lium, in regula contractiori; apud Gregorium Nazianzenum,
orationibus 10, 14, 17.
Probatiir 3° ratione theologica. — Constitutam a Christo
Ecclesiam, ita ut alii sint qui regant et alii qui regantur, alii
pastores existant et alii oves, ahi docere debeant et alii do-
ceri, est dogma catholicum; quod, prjBter alias probationes
quas hic omittimus, omnino certum faciunt sacrse paginse.
Christus enim Ecclesiam a se constituendam expressit typis
regni, ovilis, civitatis. Porro in quolibet regno alii regunt, et
alii reguntur. Nec dari potest ovile sine pastore aut pastori-
bus qui ducant, et ovibus quce ducantur. Nec esse potest
civitas seu societas civilis sine auctorilate praipositorum com-
muni bono et tranquillitati consulentium, etsine civibus huic
auctoritati subjectis. Aliunde autem non minus certum estad
exercendam in Ecclesia regiminis potestatem constitutos a
Christo Apostolos, et eorum successores Episcopos. Igitur
laicis non competit jus Christi fideles regendi ac docendi.
Proinde ipsis non competit jus in conciliis oecumenicis inter-
veniendi tanquam judices, seu cum suffragio decisivo.
PARS OCTAVA. 379
Nota. — Prolestanliuin objeclioncs conlra praesentem pro-
posilioncm confulatas \ide apud Bellarminum (de ConcHiis,
1. I, cap. XVI).
Propositio IP. — De jiire ordinario vocandi sunt et jiis suf-
fra(jii decisivi habent Episcopi omnes jurisdictionem habentes. —
Dicimus de jure ordinario., ad dislinclionom juris extraordi-
narii, id est, ex privileyio vel consuetudine provenientiSy Cx quo
solo vocandi sunt et suffragium decisivum habent, tum Car-
dinales Episcopali charactere carentes, lum abbatcs exempti,
tum generales ordinum religiosoruin superiores. Dicimus in-
super, « Episcopi omncs jurisdictionem habentes, » ad dislin-
ctionem Episcoporum in partibus, qui jurisdictione carent.
Quo prainotato, probatur thesis sequentibus rationibus :
1'' Jure vocandi sunt ad concilium generale, qui Eccle-
siam regunt, repraBsentant, ac tractandarum causarum po-
testatcm seu jurisdictionem habent. Nam in conciliis defi-
niuntur dogmala, condemnantur haereses, statuuntur canones,
disciplina roformatur pro universa Ecclesia, ecclesiarum jura
necnon Episcoporum controversiae deciduntur, damnantur et
absolvuntur rei, infliguntur poenae. Haec vero ad eos pertinent
qui Ecclesiam regunt ac reprsesentant, pollentque jurisdic-
tione in foro externo. Igitur ad concilium vocari debent. Sed
isli non alii sunt quam Episcopi jurisdiclionem habentes. Ete-
nim a Sp-ritu sancto positi sunt Episcopi regere Ecclesiam Dei
(Actuum XX, V. 28). Et, ex diclo Cypriani (epist. 69), Ecclesia
est in EpiscopOy scilicet quoad repraesentationem etjurisdiclio-
nem. Et Apostolis eorumque successoribus Episcopis contulit
Chrislus ligandi solvendique polcstatem.
2° Usum a primis Ecclesiie seeculis viguisse, ut Episcopi, et
quidem soli, in conciliis convenirent ac judicarent, testanlur
haec Eusebii verba : Ob quam causam (id est ob qusestionem
Pascbatis sub Victore Papa) conventus Episcoporum et conciUa
per singulas quasque provincias convocantur (lib. V, c. xxiii).
Idem tostantur reliquorum conciliorum acta, siquidem ex eis
380 TRACTATUS DE PAPA.
constat unumquoclque concilium fuisse de faclo convenlum
episcoporum, non aliorum.
3° Idem probat ediclum (in epistola imperalricis Pulcherise
ad S(rategum) derepellendis etiam pervim a concilio omnibus
non Episcopis.
4" Idem probat exclamatio Chalcedonensium Patrum (ac-
tione 4), contra monachos et laicos concilium ingressos :
Mitte foras superfliios : concUium Episcoporum est.
5** Idem probat formula in subscribendo ab Episcopis adhi-
bita : Ego Einscopus definiens^ vel statuens siibscripsi. Probat
nempe Episcopos, et quidem solos, judicum munus in con-
ciiiis exercuisse.
6** Idem probat celebre dictum Osii ad Constantinum (apud
Athanasium epistola ad solitariam vitam degentes) : Tibi Deus
commisit imperium; nobis Episcopis quas sunt Ecclesix concredi-
dit. Kem dictum sancti Ambrosii ad Valentinianum (epist. 32) :
Si conferendum de fide., Sacerdotum^ debet ista esse coUatio, sicut
factum estsub Constantino, qui judicium dedU Sacerdotibus.
Igitur vocandi sunt episcopi; et per se, seu secluso privi-
legio, ipsi soli ex necessitate vocandi sunt. Et quod Episcopi
congregati Ecclesiam reprtesentent, fuit doctrina perpetuo re-
cepta, teste Eusebio qui (lib. III Vitoe Constantini) Nicsenum
concilium vocat conventum orbis terrarum; teste Augustino
(lib. I de Baptismo) qui Patrum Nicaenorum consensum vocat
Ecclesiae totius consensum.
Propositio IIP. — Ad concUium oecumenicum vocandos et cum
decisivo suffragio admittendos esse omnes Episcopos jurisdictio-
nem habentes, est jus divinum, quod mUla humana auctoritas
immutare potest. — Est enim de jure divino ut variae Ecclesise
partesEpiscopis tanquam ordinariis pastoribus regendse com-
mittantur. Quod vide probatum in meo tractatu de Episcopo
(parte I, sect. i, cap. vii). « Sacrosancta synodus declarat...,
* Sacerdotum noinine, non tantum primis quatuor, sed subsequutis ctiam
speculis, episcopos designatos, eruditis omnino oxplorata res est.
PARS OCTAVA. 381
Episcopos... positos sicut idem apostolus ait, regere Ecclesiam
Dei )) (concil. Trid., sess. xxiii, c. iv). « Episcopi per terrae
terininos definiti, ex Jesu Cliristi sunt sententia )> (S. Igna-
tius, epist. ad Ephesios, c. iii). Equidem voluiilas hiec Christi
non inlelligenda est eo sensu quod nequeat Papa exceplionalifer
et justis de causis aliquas dioRceses simplicibus prsesbyteris,
vel Vicariis apostolicis regendas committerc; sed intelligenda
est eo sensu quod velit Christus generaliter et onUnarie regi
dioeceses per Episcopos, qui sint proprii earum pastores. Unde
contingere nunquam potest ut Papa Episcopos instituere de-
sinat, et cis ad regendas difficeses generaliter et ordinarie
Vicarios apostolicos substitual; quia si hoc contingeret, des-
trueretur Ecclesiam quam instituit Christus.
Jam vero ex eo quod sit de jure divino ut variae partes
Ecclesia? per Episcopos tanquam ordinarios paslores regantur,
sequitur esse pariter de jure divino ut iidem Episcopi ad c^n-
cilium oecumenicum vocari debeant et cum suffragio decisivo
admitti. Nam concilium nequit oecumenicum esse nisi patres
universalem Ecclesiam reprsesentent. Universalem autem Ec-
clesiam non reproesentabunt concilii patres, nisi unusquisque
unam particularem Ecclesianq reproesentet, sicquc omnes si-
mul patres reprsesentent omnes parliculares ecclesias seu to-
lam moraliter Ecclesiam. Unusquisque autem non repraesen-
tabit aliquam particularem ecclesiam, si hujus parlicularis
Ecclesiai caput, seu ordinarius pastor, e concilio excludatur,
et alius, ab ipso non delegatus, concilio intersil. Nam etiamsi
quis ad concilium deputaretur a tota reliqua dioecesi, sed non
ab Episcopo, non reprsesentaret particularem illam eccle-
siam; siquidem non repra^sentaret praicipuam ejus partem,
id est, caput, id est, Episcopum. Nec legilima esse posset talis
deputatio, utpotefacta sine auctoritate illius qui in ea dioecesi
totius ecclesiastici regiminis potestatern iiabet. Econtra aur
tem unusquisque ordinarius pastor alicujus Ecclesi» parlicu-
.laris, hoc ipso quod potestalem habeat regendi illius ovilis.
382 TRACTATUS DE PAPA.
absqueulla sibi per oves facla delegatione, ovile illud in con-
cilio occumenico vere ac legitime repra^senlabit. Ac proinde
simul collccti ordinarii particularium ecclesiarum pastores,
totam Ecclesiam reprsesentabunt. Cumque id babeant ex eo
quod sint ordinarii particularium ecclesiarum pastores, et hoc
ipsum dimanet e jure divino, sequitur e jure divino pariter
manare, quod sint necessaria concilii oecumenici membra,
quodque debeant vocari, et cum decisivo suffragio admitti. —
Hinc quando Christus apostolis, simul cum Petro eorum prin-
cipe coadunatis, dixit : Quodcimqiie UgaveritiSy non solum vide-^
lur instituisse concilium cecumenicum, sed simul instituisse
ut in concilio cecumenico judiccs sederent apostolorum in re-
gendis ecclesiis successores, id est, Episcopi jurisdictionem
habentes.
Propositio IY''. — Episcopi nondum consecrati, sed jam episco-
palem jurisdictionem in allqua dixcesi ohtinentes, videntur ad
concilium vocandi et cum suffragio decisivo admittendi. — Equi-
dem expensam illam qusestionem apud auctores non reperio,
et si quis expenderit, ignoro. Sed recepta generaliter videtur
doctrina, quse vocandi ad concilium Episcopos necessilatem
repetit, non ab episcopali cliaractere, sed ab episcopali juris-
dictione. « Totum quippc ecciesiastici concilii negotium (ait
Melchior Canus, de locisy 1. V, c. n) non oidinis sed jurisdic-
tionis potestate transigitur. » Proinde statim ac quis per ju-
risdictionem episcopalem constitutus fuit alicujus particularis
Ecclesise pastor, licet nondum episcopali consecratione insi-
gnitus fuerit, videlur jus fundatum babere concilio oecume-
nico interveniendi cum suffragio decisivo. Jgitur ejusmodi
praesules comprehendi videntur sub convocationis foimula,
qua uti solent Romani Pontidces, id est, qua vocant ad futu-
rum concilium Episcopos, Archiejnscopos, Primates, Patriar'
chas et omnes alios qui de jure vocandi sunt.
Propositio Y\ — ProbabiUus non tenetur summus PontifeJO
vocare ad conciUum et admittere cum suffragio decisivo Episco-
PARS OCTAVA. 385
pos (jui titulares, seii anulares, seu iu partibus nuncupantur. —
Triplcx quoad illam quaestionem, doctorum sententia.
Prima sententia eorum est qui contendunt episcopaH cha-
racteri seu consecrationi alligatam a Christo fuisse jurisdictio-
nem universalem, seu in universam Ecclesiam ; quee tameii
iurisdictio non competat Episcopis quatenus singulis, sed so-
lum quatenus coUegialiter seu conciliariter agentibus. Vi au-
tem jurisdictionis ejusmodi, de jure divino vocari ad concilium
deberent et cum suffragio decisivo recipi quilibet Episcopi,
hoc ipso quod episcopalem consecrationem receperint, et
quamvis non essent ullius dioocesis Episcopi; ac proinde ipsi
etiam Episcopi qui dicuntur titulares seu anulares, seu in par-
tibus infidelnnn, Christus tamen dictam universalem jurisdic-
lionem non ita consecrationi episcopali annexam voluit, ut
non possit aliquis Episcopus ea privari per excommunicatio-
nem, sententiamve Romani Pontificis. Et boc esl systema
Bolgenii, quod expositum cum citationibus vide in meo Trac-
tatu de Episcopo (parte J, sect. i, c. vu). Fuit etiam sententia
Catalani, qui sic babet (proleg. in conc, c. xni) : « Soli Epi-
scopi, ex constitutione divina, seu vi characteris episcopalis,
jus habent ferendi judicium defmitivum in conciliis. »
Secunda sententia, cui solum adhffirere puto Lucium Fer-
raris, Episcopis titularibus jus pariter tribuit interveniendi
conciliis oecumcnicis cum suffragio dccisivo; sed jus illud
repetit a jurisdictione in actu primo quam liabent in respecti-
vas titulorum suorum ecclesias ac dioeceses. En ip&ius verba :
« Immo eodem suffragii decisivi jure gaudent etiam Episcopi
titularcs; et ideo etiam ipsi sunt de jure vocandi ad generalia
concilia. Licet enim a tyrannis infidelibus sint occupatie ec-
clesia:', ad quorum titulum sunt ordinati et consecrati Epi-
scopi, et consequenter in actu secundo careant jurisdictione,
ex quo non habeant territorium actuale, in quo subditis jus
dicere possint, elc..., rctinent tamen jurisdictionem in actu
primo quoad suas titulares ecclesias; alque potest dari (et
384 TRACTATUS DE PAPA.
utinam prodilatione fidei detiir), quod liberentur a tyrannide
infidelium, et sic eliam inactu secundo habeant territorium »
(Ferraris, v. Concilium^ art. i, n. 29).
Tertia sententia tenet ejusmodi anularibus Episcopis non
competere decisivum suffragium in concilio oecumenico, eos-
que non esse de jure vocandos. Et fundatur hac ratione, quod
omni episcopali jurisdictione careant. Et supponit eos omni
jurisdictione carere, hoc ipso quod nullam dioecesim regen-
dam habeant. Sic habet Melchior Canus : « Sane nisi me opinio
fallit, sicut nec simplices presbyteri ita nec anulares fsti
Episcopi in synodum cogendi sunt. Totum quippe ecclesias-
tici concilii negotium, non ordinis sed jurisdictionis potestate
transigitur. Ferre namque sententiam, solvere aut ligare,
absque jurisdictione nemo potest» (Melchior Canus, cle Locis
theoL, 1. V, c. n). '
Eadem doctrina sic a Suaresio exponitur : « Dico tertio ;
soli Episcopi per se et necessario sunt ad concilia generalia
convocandi, ut in illis judices sint u (de fide, disput. XI, sect. i,
n. 12). Id probat Suarez, tum aliis rationibus, tum ex eo
quod Episcopi proprie habeant universalem jurisdictionem in
Ecclesia. Postea vero sic habet : « Objicies primo : hinc sequi
Cardinales non perlinere ad concilium si Episcopi fortasse
non sint, quia nullam habent potestatem jurisdictionis. Se-
cundo, idem argumentum est de Episcopis titularibus seu
anularibus, ut appellant » (ibid., n. 15). Et ad objectionem
qua3 anulares Episcopos respicit, ita respondet : « Episcopi
anulares vocari sine dubio possunt ad concilium, et habere
suffiagia. Per se vero id minime necessarium est, quia juris-
dictione carent episcopali. Et ita habet usus » (ibid., n. 18).
Eidem sententiai adliaeret Schmalzgrueber : « Episcopi titu-
lares vocari possunt et habere suftragia; sed non est necesse,
quia actu carent jurisdictione episcopali; sicque habere usum
testatur Suarez » (dissertatio prooemialis, g 8, n. 525).
« li soti sunt de jure vocandi, inquit Billuart, qui habent
Vm OCTAVA. 585
jurisdictioiiem iion soluin in foro interno, sed etiam in foro
externo. » His prffinotatis, probabiiiorem esse tertiam senten-
Uiun, probatur ['' ex eo quod duie priores non satis fundattc
videantur. Enimvero systema Bolgenii esse quid novum et
pugnans cum principiis aliunde certis, vide in meo Tractatu
de Episcopo (parte I, secl. i, c. vii). Sententia vero Lucii Fer-
raris nititur falso supposito, videlicet penes litulares Episco-
pos esse jurisdiclionem m actu primo qua^ transiret ad actum
secundum, si loca illa liberarentur ab infidelium tyrannide.
Cum loca ista inlra fines alicujus vicariatus aposlolici con-
cludaiUur, ac proinde sul)sint episcopali jurisdictioni alicujus
vicarii apostoiici, non possunt simul esse sub jurisdictione
lilularis seu anularis Episcopi. Et etiamsi liberarentur ab
infidelium tyrannide, adbuc jurisdictio in loca ista perma-
nerel penes Vicarium Apostolicum, et nequaquam transiret
ad litulares Episcopos. Jnsuper etiamsi cbinierica non csset
jurisdiclio illa iu actu prinw, non censcnda foret dare jusin
actu secundo inlerveniendi oecumenicifi synodo, sed dumtaxat,
jus in actu primo, quod nuUi juri aequivalet. Probatur 2° ex
eo quod numero plures ac graviores videantur doctores qui
necessitalem Episcopos ad concilium oecumenicum vocandi
repetunt ab ipsoruin jurisdictione in suas respective dioece-
ses, et inde concludunt titulares Episcopos de jure iion essc
vocandos.
Nota. Eximiam de bac quiestione dissertationem, auctoie
E. (iranclaude, reperies in pul)licatione periodica Revue des
sciences ecclesiastiques ^ decembre 1868, et janvier 1869.
riiorosnio Vl'. — Cardinales^ etiamsi careant episcopali cha-
ractere, vocandi sunt et suffraijium deci/ivum habent. An autem
ex jure divino^ vel solum Pontifuio, controvertitur. — Sic babet
Suarez {de fide, disp. undocinia, sect. i, n. 17) : « Probabilius
est Cardinales nunc ex jure ordinario pertinere ad i;enerale
concilium: sive id babeant a jure divino, sive rontidcio. Quod
eliam pendet e\ illa quiestione, an Cardinaliuin di^nitas sit
586 TRACTATUS DE PAPA.
jure humario introducta, ut vult Sotus... Victoria.,., vel di-
vino, ut tenet Turrecremata (1. 1, c. viii) et plures alii. Quid-
quid vero de hoc sit, jam doctores omnes citati conveniunt,
Cardinales habere suffragium defmitivum in concilio, ut latius
prosequiturTurrecremata, libro tertio, capite xiv. Ratio vero
est, quia jam ex usu et concessione Ponlitlcum, praeferuntur
Cardinales Episcopis, inhis quae episcopalis consecratio essen-
tialiter non lundat. Tum etiam quia in suis titulis habent
jurisdictionem episcopalem... Unde in conciiio Lateranensi
sub Leone X, ante Episcopos subscribunt Cardinales. »
« Catholicorum sententia est, inquit Bellarminus, solos
prselatos majores eosque omnes, id est, Episcopos, in conci-
liis geneialibus et provincialibus iiabere jus suffragii decisivi,
ordinarie; ex privilegio autem et consuetudine, etiam Cardinales,
abbates, et generales ordinum, licet Episcopi non sint » {de
Conciliis, 1. I, c. xv).
Qugestionem solvit Schmalzgrueber hoc modo : « Vocari de-
bent Cardinales, etiam non Episcopi. Idque ex privilegio vel
consuetudine, ut quidam existimant, vel (ut alii cum Suare-
sio) etiam ex jure ordinario. Quia actus jurisdictionis qui ad
externum Ecclesiae regimen ordinantur, et intrinsece a con-
secratione episcopali non pendent, communicari possunt qui-
busvis personis ecclesiasticis capacibus » (Dissert. prooemiaUs,
g 8, n. 326).
Propositio VIP. — Abbates exempti, etiamsi jurisdictionem
quasi-episcopalem non habeant nisi in monachos suos, ad conci-
Uum sunt vocandi et suffragiam decisivum habent, ex priuilegio
et consuetudine. — Agimus hic de abbatibus qui jurisdictio-
nem quasi-episcopalem habent in subjectos sibi monachos,
suntque ab ordinaria Episcopi dioecesani jurisdictioneexempti,
nec subsunt alteri abbati, sed immediate Romano Pontifici. Et
cum inter ejusmodi abbates extent nonnulli qui jurisdictione
quasi-episcopali potiuntur etiam in populum aliquem et in
aliquod territoriuin, ne sit iequivocatio, in propositione de-
PARS OCTAVA. 587
cisivi suliragii jus adscribitur abbalibus , etiamsi jnrisdic-
tionem non nisi i}i monachos siios habeant. Quo prsenolato,
sit :
AiiGUMENTUftf 1. — Ex communi doctarum seiitentia. — Beilar-
minus : « Calholicorum sententia est... Episcopos... habere
jus suffragii decisivi ordinarie : ex privilegio autem et consue-
tudine, etiam Cardinales, abbates, et generales ordinum, licet
Episcopi nonsint)) (deConciUis^ 1. I, c. xv). — Schmalzgrueber :
« Similiter suffragium habent in conciliis decisivum... Abba-
tes, et generales ordinum regularium, ex usu et privilegio »
(dissert. prooemialis^ g 8, n. 528). — Feiraris : « Ex privilegio
autem et consuetudine vocandi sunt ad concilia generalia cum
suffragio decisivo Cardinales etiam non Episcopi, abbates, et
ordinum regularium generales » (verbo Concilium^ art. 1,
n. 50). — Wirceburgenses theologi, loquentes de Cardinalibus,
abbatibus cxeinptis et generalibus ordinum : « Nunc tamen
ut judices admittuntur in conciliis, quia in Florenlino, Lalc-
ranensi et Tridentino subscripserunt definientes; ergo. Con-
firmatur : ex privilegio et consuetudine habent Cardinales
jurisdictionem episcopalem in Ecclesiis sui tituli : abbates
exempti et generales ordinum quasi episcopalem in suos reli-
giosos. Ergo supposito hoc privilegio, accedente etiam con-
suetudine, ad concilium sunt vocandi; ut totius Ecclesiae re-
prgesentatio, suoruin etiam fidelium subditorum ratione ac
rcspectu obtineatur )> (de Principiis theologicis, disput. TI, c. ii,
art. 5, 1. 1, p. 257,Parisiis, 1852). — Cardinaiis PaUavicinus :
Quanquam enim ea potestas solis Episcopis ordinario jurc
debeatur, constat tamen, ex privilegio per veterrimum etiam
usum praesulibus vel minoris nota? fuisse concessum. Unde
non in tribus postremis solum conciliis, Constantiensi, Flo-
rentino, acLateranensi, generales ordinum religiosorum prae-
fecti atque abbates ea usi, sed in Viennensi in Gallia, in duo-
bus Lugdunensibus, et in aliis quatuor Lateranensibus, juxta
ac Episcopi habiti sunt. Cujus etiam moris vesligium satis
388 TKACTATUS DE PAPA.
apparet in septima orienlali synodo \ ubi in secunda actione
monachi pariter advocantur ad suam sententiam proferen-
dam. Et in actione quarta Archimandritse et Hegumeni, hoc
est, ductores^ unius vel plurium monasteriorum ^rsefecturam
gerentes, una cum Episcopis sua nomina decretis fidei sub-
scribunt. Huc accedit, abbates, cum inaugurantur, obstrin-
gere se jurejurando, itidem ac Episcopi solent, ut concilio
intersint, ubi a Ponlifice advocentur. In Romanae pariter Ec-
clesiae ritualibus, connumeranlur abbates inter eos qui jus
suffragii obtinent in conciliis ; additurque, id postea merito
ad religiosorum summos prsesides inductum. Ex quibus li-
quet id quod dicebamus, hujusmodi auctoritatem, ut ad Epi-
scopos ex ordinarii juris potestate ea pertinet, perinde ab-
batibus ex privilegio veteris consuetudinis tribuendum. »
{Historia concilii Tridentini, lib. VI, cap. ii, t. I, p. S-^S, An-
tuerpise, 1670.)
In concilio Tridentino (id est, in quibusdam coetibus pne-
paratoriis ante primam sessionem, et cum paucissimi adhuc
patres advenissenl) disputatum quidem fuit an abbales cum
decisivo suffragio essent admittendi. Sed longam eorum pos-
sessionem quoad dictam decisivi suffragii praerogativam alle-
gabant Legati Pontificii. Qui vero exclusos abbates volebant,
non negabant ejusmodi possessionem, scd contendebant revo-
canda esse talia regularium jura, utpote nociva. Id nempe
mihi coUigendum videtur ex Pallavicini narratiojie (lib. YI,
c. ii). Igilur unanimis tuiic fuit sententia de acquisito ab ab-
batibus per longam possessionem decisivi suflragii jure, et
disputalum dumtaxat an ea prjerogativa continuenda foret.
De facto a Tridentinis Patribus revocata non fuit. -
Item sententia fuit Rornani Pontificis Pauli III, abbatibus in
concilio oecumenico decisivum suffragium competere. Nam,
teste Pallavicino (1. VI, c. n) • « Pontifex collaudavit pryesides,
^ Niciena secunda, aniiu 7'J4.
PARS OCTAVA. 389
quod eam judicandi potestatem in religiosis sustinuissent;
simul eliam cohortatus est ad eorum causam propugnandam;
quippe non modo rerum conditionibus opportunam, sed ra-
tioni consentaneam. »
Igitur commtmis revera sententia haec dici potest, quamvis
nonnulli auctores contrarium tenuerint.
Objicies. — Contrarium tenuit Siiarez, sequens Cardinalem
Jacobatium et Cardinalem Albanum. Sic nempe habet in suo
tractatu de (ide, disputationc undecima, n. 18 : c< Tertio, ge-
nerales ordinum, ex consuetudine et concessione Pontificum,
habent suffragium, quamvis ex jure communi non oporteret
illos vocare. Quarto, de Abbatibus non viget talis aliqua consue-
tudo, nec Ponti^ces illis Iwc concesserunt, nec eorum dignitas
talis est ut putandum sit, jure divino hoc ad ipsos pertinere.
Et quamvis aliis in rebus videatur eorum jurisdictio simiiis
episcopali, non tamen in omnibus quia id ex jure humano
descendit. Videatur Jacobatius referens multos, libro secundo,
capite secundo, versiculo dubium tamen est; Albanus, prima
parte de Concilio, capite xvi. »
Bespondeo. — 1"* Longum schisma in Constantiensi concilio
cxtinctum, mentes perturbaverat, et multis erroneis opinio-
nibus prffisertim circa ea quse Ecclesiae constilutionem etSedis
Apostolicff» auctoritatem respiciunt, ortum dederat. De Aber-
rationibus Gersonii et Petri de AUiaco jam supra diximus (parte H,
sect. II, cap. VI, § 5 et 4). Sed et illi qui proximis post Con-
slantiense concilium temporibus scripserunt, utpote antece-
dentium errorum caligine nondum satis expediti, cautequoad
dictas materias legendi sunt, etsi ca^teroquin erga Sedem
Apostolicam bene affecti fuerint, et bona fide utilitatem Eccle-
siae pro scopo habuerint. hiter quos recensendus potissimum
Cardinalis Jacobatius; cujus proinde auctoritas in multis me-
rito recusari debel. Et meo quidem judicio, non debuisset
Labbe in suo conciliorum apparatu, Jacobatii tractatum de
Conciliis edere. Et etiam Cardinali Albano appliranda sunt
390 TRAGTATUS DE PAPA.
quae dixi, licet multo minus, seu quoad pauca dumtaxat, pla-
cita. Unde vis objectionis tota stat in auctoritate Suaresii, quae
revera maxima est. — At T notare poterit lector a Suaresio
quseslionem hanc ex professo non expendi, sed pauculas tan-
tum citatas lineas per transennam exscriptas. Si attendisset
Suaresius ad id quod in concilio Tridentino contigerat, immo
\el ad id quod Bellarminus docuerat, sane non incunctanter
sic asseruisset : de Abbatibus non viget talis aliqua consuetudo;
quod assertum falsum prorsus esse apertissime constat mo-
numentis et factis historicis. Igitur quantacumque sit Suaresii
auctoritas, omnino dicendum est eum hac in re in errorem in-
ductum fuisse. Qui error non impedit quin contraria senten-
tia communis vocari possit. Si quis tamen, ob tanti viri aucto-
ritatem, non simpliciter communem esse vocandam, sed so-
lummodo communiorem, aut magis receptam contenderit,
haud dissentiemus.
Argumentum II. — Ex possessime plusquam mille annorum.
— Quod abbates cum suffragio decisivo interfuerint concilio
oecumenico Lateranensi anni 1180, et subsecutis omnibus ge-
neralibus synodis usque ad Tridentinam inclusive, satis con-
stat ex citato Cardinalis Pallavicini testimonio, et quisque
compertum habere potest dictorum conciliorum acta, id est,
subscriplionum catalogos pervolvendo, in coUectione, verbi
gratia, quam ediderunt Labbe et Cossart. Quod autem etiam
in concilio oecumenico Nicseno secundo, anni 787, abbates
dicta praerogativa jam potiti sint, paucis ostendamus. Sic le-
gere est sub tinem actionis secundoe (Labbe, t. VII, col. 151,
edit. Parisiis, 1671) : « Sancla synodus dixit : justum est ut
reverendissimi monachi pronuntient. Reverendissimi mona-
chi dixerunt : si ordo est talis (•?] Ta?t<; eaTlv), ut nos monachi
pronuntiemus, sicut jubetis. Tarasius sanctissimusPatriarcha
dixit : Ordo est unicuique qui reperitur in synodo, ut pro-
nuntiet confessionem suam. Sabbas reverendissimus mona-
chus et Hegumenus Studii dixit : secundum antiquam et pri§-
PARS OCTAVA. 391
corum temporum illibalam fidem..., et secundum destinatam
syllabam a ter Beato et Apostolico Papa Iladriano..., confiteor
ot credo, et adoro sacras imagines. Eos autem qui non ila
sentiimt analliematizo. Gregorius reverendissimus monachus
et Hegumenus sancti Sergii dixit :... Joannes Hegumenus Pa-
gurii similiter. » Et ibi septem alii Hegumeni nominanlur
cum eadcm formula smiUter. Ac tandem additur : « Et ca^leri
omnes monaclii pronuntiaverunt similiter. » Notetur autem
eamdem prorsus esse formulam qua usi sunt Episcopi. Verbi
gratia : Sisinnius sanctissimus Episcopus GariaUi simiUter (Labbe,
loco citato). Pariter sub finem actionis quarta? post subscrip-
tiones Episcoporum et cum eadem dicta formula, leguntur
subscriptiones centum et octodecim Hegumenorum seu abba-
lum, quarum prima iiaec est : « Sabbas monachus et Hegu-
menus monasterii Studii similiter. » (Labbe, citato tomo VII,
col. 359.) Et ex iis 118 Hegumenis, sex vocanlur simul Archi-
mandritde; verbi gratia : Theodorus Hegnmenus et Archimaii-
drita Bodi simiUter (Labbe, ibid., col. 559). Quod autem de-
nominatio illa Hegumenus idem omnino apud grsecos signifi-
caverit ac latina vox abbas., constat ex eo quod unus e duobus
Hadriani Papa^ Legatis, qui erat abbas sancti Sabbse in urbe
Roma, in actis eodem Hegumini nomine designetur. Sic, verbi
gratia, se habent subscriptiones dictorum Legatorum, quae
pr?ecedunt snbscriptiones Patriarcharum et caeterorum om-
nium, quamvis ii Legati non essent nisi simplices presbyteri :
« Petrus indignus primus presbyter Sedis sancti Apostoli Pe-
tri, et locum supplens Iladriani Papae senioris Romae, defi-
niens subscripsi. — Petrus indignus presbyler et Hegumemis
monasterii sancti Patris Sabbae siti Romae, et locum supplens
Hadriani Papio senioris Roma?, definiens subscripsi » (Labbe,
l. VH, col. 558, edit. Parisiis, 1671). Igitur jam ab anno 787
potiti sunt abbates dicta praerogativa, quae ipsis in omnibus
subsecutis conciliisoecuinenicis continuatafuit,et quae proinde
ab annis saltem mille et septuaginta perdurat.
592 TRACTATUS DE PAPA.
Objicies l^ — Dicti Hegumeni non erant unius monasterii
abbates, sed generales plurium monasteriorum superiores.
Proinde hoc exemplum non probat quoad abbates de quibus in
thesi.
Respondeo : Falsum est assertum. Nam plurium monaste-
rioriim generales superiores, non simpliciler Hegumeni^ sed
Archimandritx vocabantur. Absonum est pra^terea inuno coii-
cilio adfuisse 118 generales plurium monasterioriun superiores.
In hoc numero sex dumtaxat Archimandritse reperiuntur.
Cseteri 112 fuerunt solummodo unius monasterii Ilegumeni,
id est, rectores.
Objicies 2\ — Saltem valde restricta fuit dicta possessio ab-
batum in concilio Tridenfino. Nam, tesle Pallavicino (I. YI,
c. n), non admissi sunt nisi tres abbates Cassinenses, et cum
hac conditione quod trium suffragia pro unico haberentur.
Respondeo : 1" Falsum est tres solummodo abbates Tri-
dentino concilio interfuisse, nec hoc dicit Pallavicinus. Sed
l6co citato de solis istis tribus loquitur, quia nondum alii
advenerant. Nec mirum cum vix incoepta tunc foret synodus,
et primae sessioni adfuerint dumtaxat Archiepiscopi quatuor
et Episcopi 22. Caeterum constat Tridentino concilio inter-
fuisse abbates quatuordecim, videlicel : Isidorus Clarius, abbas
Pontidse Bergomensis, Brixiensis. (Labbe, ad calcem sessio-
nis 5.) — Chrysostomus Gimilianensis, abbas sanctae Trinitatis
de Caieta, Calaber. (Labbe, ibid.) — Lucianus de Othonibus,
abbas Pomposae Ferrariensis, Mantuanus. (Labbe, ad calcem
sessionis 7.) — Gerardus Hamericurth, abbas Bortini, ordinis
Carmelitarum, Germanus. (Labbe, ad calcem sessionis 15.) —
Marcus de Brixida, abbas sancti Vitalis de Ravenna, ordinis
sancti Benedicti, Italus. (Labbe, ibid.) — Eusebius de Parma,
abbas sanctae Marise Gratiarum, dioecesis Placentinse, ejusdem
ordinis, Italus. (Labbe, ibid.) — Hieronymus de Souchier (de
la Souchiere),GaIIus, Campanus, abbas Clarevallensis, postea
Cardinalis. (Labbe, t. XTV, col. 952, edit. Parisiis, 1672.) —
PARS OCTAVA. 593
Simplicianus, abbas sancli Salvatoris Papiae, de Vultolina,
congregationis Cassinensis (Lahbe, ibid.) — Slepbanus Cata-
nius, Novariensis, abbas Sanctie Mariae Gratiaium Plncentinse
dioecesis, congregationis Cassinensis. Is interfuit ultimse ses-
sioni. (Labbe ibid.) Ejusdem autem monasterii alter abbas,
Eusebius de Parma, interfuerat sessioni 15, ut supra vidimus.
— Auguslinus Loscus, Hispanus, abbas sancti Benedicti de
Ferraria, congregalionis Cassinensis. (Labbe, loco citato.) —
Claudius de Sainctes, Gallus, Campanus, abbas Lunevillanus.
(Labbe, ibid.) — Cosmas Damianus Hortulanus, Hispanus,
abbas Vill.iebertrandi. (Labl)e, ibid.) — His quatuordecim non
adjunximus Ludovicum de Baissey, abbatem Cisterciensem,
licet primo loco inter abbates ponatur (Labbe, tomo XIV,
(oL 952, Parisiis, 1G72), quia erat simul generalis totius
ordinis, unde objici posset eum non quatenus abbatem in-
lcrfuisse, sed qualenus alicujus religiosi ordinis superiorem
generalem.
Respondeo : 2*" Condilionem quod trium abbatum Cassinen-
sium suffragia pro unico computarentur, statutam fuisse
transitorie, id est, donec advenisset major Episcoporum nu-
merus. Poslea vero de transitoria ista restrictione nuUam
habitam fuisse ralionem mihi certum videtur. Id tamen di-
recte probare omitto, quia pr?e manibus non habeo necessaria
documenla.
Argumentum III. — Ex formula indictionis a Bomanis Ponti-
ficibus adhiberi solita, — Sic bulla indictionis Tridentini con-
cilii : « Omnes omnibus ex locis, tam venerabiles'fratres nos-
tros Patriarchas, Archiepiscopos, Episcopos, et dilectos filios
abbates, quam alios quoscumque, quibus jure aut privilegio
in conciliisgeneralibus residendi, et sentenlias in eis dicendi
permissa potestas est; requirentes, hortantes, admonentes,
ac nihilominus eis in vi jurisjurandi quod nobis et hnic Sanclae
Sedi prsestiterunt, ac sanctae virtute obedientise, aliisque sub
pcenis jure aut consuetudine in celebrationibus conciliorum
m TRAGTATUS DE PAPA.
adversus non accedentes ferri et proponi solitis, mandantes
arcteque praecipientes ut ipsimet, nisi forte justo dctineantur
irnpedimento, de quo tamen lidem facere compellantur, aut
certe per suos legitimos procuratores et nuntios, sacro huic
concilio omnino adesse et interesse debeant. » (Labbe, t. XIV,
col. 750 et 751, edit. Parisiis, 1672.) Notet lector ibi expresse
convocari abbates; de generalibus aulem ordinum superiori-
bus haud fieri expressam mentionem, etsi comprehendantur
sub verbis, quam alios, etc. — In bulla indictionis concilii
oecumenici Lateranensis quinti, anno 1512, sic loquitur Ju-
lius Papa II : « Insuper prsefalis et aliis venerabilibus fratri-
bus Patriarchis, Archiepiscopis, Episcopis, monasteriorum
abbatibus et prselatis... Mandamus ut ad ipsum concilium La-
teranense accedere... debeant » (Labbe, t. XIV, col. 57, Pari-
siis, 1672). — In buUa indictionis Constantiensis concilii a
Joanne Vigesimo tertio : c< Venerabiles fratres nostros Palriar-
chas, Archiepiscopos, Episcopos, et dilectos filios electos ab-
bates, et caeteros ecclesiarum et monasteriorum prffilatos,» etc.
(Labbe, t. XII, col. 12, edit. Parisiis, 1672.) — In buUa in-
dictionis concilii oecumenici Viennensis a Clemente V : « Ve-
nerabilibus fratribus nostris Archiepiscopis , Episcopis, ac di-
lectis filiis electis abbatibus, prioribus decanis, praepositis, » etc.
(Labbe, t. XI, parte II, col. 1545, Parisiis, 1671.) •— Paulo
post (col. 1556) apud eumdem Labbe videre est nomina duo-
decim abbatum, ad quos indictionis buUa directa est. — Et
landem buUa qua Pius IX feliciter regnans mox celebrandum
concilium Vaticanum indixit, vocatos pariter meminit, im-
mediate post Episcopos, dilectos filios abbates (buUa Mterni
Patris, 29 junii 1868. — tn diario (VUnivers), 5 juillet 1868.
Igitur consuetudo seu constans praxis abbates ad concilia
oecumenica vocandi, est factum certissimum,
Argumeintum IV. — Ex jurejurando ab abbatlbus, cum inaugU'
rantm\ prsestito, eundi ad concilium oecumenicum. — Nam, ut
videre est in Pontificali, ejusmodi juramentum eodem modo
PARS OCTAVA. 395
praestant ac Episcopi. Sane nisi Sedes Aposlolica, inter eos
qui vocari ad concilium debent, abbates etiam computarel,
dictum jusjurandum ab ipsis non exigeret.
Ahgume-ktum y. — Ex ntuaUbus Ecclesix Romanx libris. — In
eis enim, teste supra citato Pallavicino, connumerantur ab-
bates inter eos qui jus decisivi suffragii obtinent; et additur
eam abbatum pra^rogativam, merito postea extensam fuisse ad
generales ordinum superiores.
Objicies 1". — Allegata documenta commode intelligi pos-
sunt de solis abbatibus qui jurisdictionem quasi episcopalem
oblinent in aliquem populum. Unde isli soli vocandi sunt et
cum suffragio decisivo admittendi.
Respoudeo : Absona prorsus ejusmodi interpretatio. Abba-
tes enim tales non sunt per episcopalem in aliquem popu-
lum jurisdiclionem, sed sohammodo per jurisdictionem in
subjectos sihi monachos. Si haberent dumtaxat jurisdiclio-
nem in populum, essent quidem prxlati, abbates nullomodo.
Quod sint abbates totum ipsis venit e subjectis quibus prsesunt
monachis. Jurisdictionem autem in populum, nec acquirendo
magis tlunt abbates, nec amittendo minus. Igitur ubi docto-
res, ubi indictiones conciliorum, ubi libri rituales ac csetera
documenta de abbatibus simpliciter et sine addito agunt, eisque
in concilio jus decisivi suffragii ex privilegio ac vetustissima
consuetudine tribuunt, id intelligendum est de omnibus abba-
libus qui essentialia seu requisita ad constituendam dignila-
tem abbalialem habent; ac proinde intelligendum est etiam
deabbatibus in solos monachos jurisdictionem obtinentibus.
Et sane si vocandorum abbatum ratio fuisset eorum in ali-
quam plebem jurisdictio, id in buUis indictionis expressum
occurreret. Legeretur nempe : Et iUIectos filios abbates juris-
(lictionem in populum obtinentes. Atque idem canonistse dili-
genter adnotassent. — Idem cseteroquin facto solo plenissime
constal. Inquiratur, tum de illis quatuoidecim abbatibus qui
concilio Tridentino interfuere, tum de aliis successive anti-
396 TRACTATUS DE PAPA.
quiorum conciliorum, usque ad supradictos li2Hegumenos
seu abbates concilii Nicseni secundi anni 787; et comperietur
ex ipsis quam plurimos solis religiosis suis poteslate seu ju-
risdictione prcefuisse.
Objicies 2^ — Restringendum saltem est diclum privile-
gium ad abbates plurium monasteriorum, seu totius alicujus
monachalis congregationis generales superiores. Ut proinde
non qualenus abbatibus hoc cis competat; sed sicut cseteris
ordinum religiosorum generalibus pr«positis.
Respondeo : Hsec etiam restrictio fundamento caret. Equi-
dem ex quo, in Benedictina familia, per Cluniacensem refor-
mationem, coeperunt plura monasteria in congregationem
coalescere, orta etiam est abhatum diversitas. Antea sciHcet
monasteria omnia erant singularia; id est, unumquodque ab
omnibus aliis independens erat, et completam familiam con-
stituebat, cujus caput abbas. Ortis variis congregationibus,
verbi gratia, Cluniacensi, Cassinensi, AngHcana, distingui de-
buit abbas primarius seu monasterii primarii, tum ab abba-
tibus monasteriorum secundarionim ejusmodi congregatio-
num, tum ab abbaHbus monasteriorum quae singularia, id est,
extra omnem congregationem remanserant. Si valeret objec-
tio, praerogativa decisivi suffragii in concilio soHs abbatibus
primariis competerct; non autem abbatibus secundariis mo-
nachalium congregationum , nec abbatibus monasteriorum
quae singularia remanserunt. Porro,
l"" Competit dicta prserogaliva omnibus monasteriorum sin-
gularium abbatibus. Nam hi sunt in vero ac stricto sensu ab-
hates, siquidem exercent in suos monachos potestatem, nuHi
aHeri abbati subjectam. Primaiii autem congregationum ab-
bates, Hcet habeant majorem potestatem extensive seu in plura
monasteria, non tamen majorem habent intensive. Igitur nuHa
est ratio cur, sub denominatione abbatum, in indictionibus
conciHorum aHisve documentis, et canonistarum scriptis adhi-
bita, non comprehendantur monasteriorum extra omnem
PARS OCTAVA. 397
congregalionein existentium abbates. — Insuper recenseantur
(apud Labbe, \erbi gratia) abbates qui concilio Tridentino et
aliis retro conciliis cecumenicis usque ad Nicaenum secunduiu
interluerunt, et de tacto quam multi reperientur qui non
fuerunt (jenerales congregationum superiores.
2° An autem in monacbalibus congregalionibus, non tan-
tum primario totius congregationis abbali, sed etiam secun-
dariis ejusdcm congregationis abbatibus dicta prierogativa
competat, aliis expendendum relinquo; tum ne nimis volu-
men crescat, tum quod multa ignorem, quae forent ad illam
enucleandam qua^stionem scitu necessaria \
pROPosiTio VIIl^ — Generales ordimwi reliijiosorum superio-
res, ex privilegio et consuetudine, sunt vocandi et cum sufjraijio
decisivo admittendi. — Constat 1" ex unanimi doctorum seii-
lentia; qme satis innotescit ex dictis supra quoad abbales.
Coiistat 2" ex eo quud de facto ad ultima concilia oecumenica
vocati fuerint, et suffragium decisivum babuerint, prout in
dictorum conciliorum actis videri potest. Concilio Tridentino,
verbi gratia, interfuefunt octo ejusmodi generales, videlicet :
Dominicaiiorum, — Minorum de obseivantia, — Minorum con-
venlualium, — Eremitarum sancti Augustini, — Servorum
sanctse Marise, — Carmelitarum (per procuratorem), — Jesui-
tarum, — et Capuccinorum (eorum nomina vide apud Labbe,
t. XIV, col. 953, edit. Parisiis, 1072). In concilio Vaticano
sedent pariter cum suffragio decisivo generales ordinum reli-
giosoium superiores.
Pkopositio IX''. — Prociiratores Episcoporum in concilio Tri-
dentino non habuerunt suffrafjium decisivum^ sed dumtaxat con-
sultivum. — « Dubitari potest (ait Sclimalzgrueber, dissort.
prooem., g 8, n. 550) de prielatis vel aliis clericis, qui loco
* Ha?c de abbatibus scripseram aiite quam convenisset Vaticanum concilium.
Certum autem est ia hoc concilio admissos dumtaxat fuisse gcneralcs congrej;a-
tionum Abbalcs. Derogatum proinde fuit cieterorum pricrogativue, si revera
prierogativa hiec penes alios etiam abbates antea stelerit, prout evincere viden-
lur supra deductLC rationes.
398 TRACTATIJS DE PAPA.
Episcoporuin absentium intersunt concilio generali. Quod du-
bium resolvi ope distinctionis potest. Nam olim terebant suf-
fragium decisivum, non secus ac Episcopi a quibus mitte-
bantur et quorum vices gerebant; ut patet ex actis synodi
Nicense, Constantinopolitana^. I et If, Epliesinae et Chalcedo-
nensis. At novissime in concilio Tridentino nemo ad suffra-
gium decisivum admissus est, qui ab alio subrogatus fuisset,
sive is procurator esset cujusdam antistitis, sive generalis
alicujus praesidis ordinis religiosi. » Confer Pallavicinum,
Historia concilii Tridentini, 1. VI, c. ii.
Ex eo quod diclis procuratoribus suffragium decisivum a
Tridentina synodo denegatum fuerit, sequitur eos antea, non
ex jure divino, sed dumtaxat ecclesiastico, hac pr^rogativa
potitos fuisse. Cumque in concilio Tridentino interrupta fuerit
eorum possessio, ulterius sequitur, ab ipsis jam recuperari
non posse suffragii decisivi jus, nisi per novam Sedis Aposto-
lic8e aut alicujus generalis concilii concessionem. Et forsan
in futuro Vaticano concilio, quod jam indixit Pius Papa [X
feliciter regnans, diclam concessionem postulabunt. Quod
autem consecuturi sint, probabile non videtur, ob Patrum
Tridentinorum auctoritatem, queis utilior contraria ordinatio
visa est^
§ 6. — Ad Romanum Pontificem pertinel jus prtesidendi conciliis cecumenicis.
« Catholici omnes id munus proprium esse docent summi
Pontificis, ut, vel per se, vel per Legatos, synodo prsesideat,
et tanquam supremus judex omnia moderetur. Dicimus au-
tem, per se vel per Legatos, quia summus Pontifex nunquam
interfuit conciliis orientalibus per se» (Bellarminus, de Con-
* Nedum suffragii decisivi prserogativam recuperaverint, ne admissi quidem
fuerunt in conciliaribus tractationibus. Item admissi non sunt Episcoporum theo-
logi, In causa forte fuit ingens Episcoporum numerus, a quibus perorantes dif-
ficile audiri possunt. Interea tamen confirmat factum istud constantem stecu-
lorum doctrinam, Tidelicet, Episcoporum negotium esse concilia, non aliorum.
PABS OCTAVA. 599
ciliis, l. I, c. XIX). Cur orientalibus synodis Romani Pontifices
nunquam interfuerint, atque id non factum esse casu, sed ex
certa ratione, vide apud eumdem Bellarminum, loco citato.
Probalur aulem thesis argumentis sequentibus :
Argumemum I. — Ex omnibus generatim rationibus quw Ro-
mano Pontifici vindicant primatum jurisdictionis in universam,
Ecclesiam. — Ejusmodi quippe primatus innatum secum trahit
jus pnesidendi conciliis (jecumenicis. Enimvero vi suprcmai
sua^jurisdictionis in universam Ecclesiam, ad RomanumPon-
tificem pertinet totum Ecclesise regimen. OEcumenici autem
concilii moderatio, pars est regiminis Ecclesiae, ut patet. Et
moderatio hiec est ipsummet officium prsesidis. Ergo ad Pa-
pam officium illud pertinet. Unde rationes omnes, quibus iu
prima tractatus parte Romanis Pontificibus vindicalus esl
primatus jurisdictionis, simul ipsis vindicant conciliis oecu-
menicis prsesidendi priBrogativam. — Simile argumentum de-
duci potest e tertia tractatus parle, ubi probata est Romani
Pontificis supra concilium auctorilas. Hoc ipso enim quod
quis sit superior alicujus coetus, seu congregationis, et omnes
sic congregati teneantur ipsi obedire, habet simul prsesidendi
jus. Et vice versa nou esset superior relative ad talem congre-
gationem, si ha^c, invito ipso, posset alium prsesidem legi-
time sibi constituere.
AnGUMENTUM n. — Ex eo quod legitimum esse nequeat conci-
Uum absque assensu Romani Pontificis. — Necessarium esse
Romani Pontificis assensum, ut legitime celcbretur concilium
generale ac ejus decreta vim liabeant, probatum est supra,
parte tertia. Potest ergo Pontifex, assensum suum denegando,
quodlibet concilium, cui ipse, per se vel pcr legatos non pri^e-
sideret, illegitimum et irritum reddere. Sed hoc ipso ad Pa-
pam pertinet jus pra^sidendi, ut patet.
Argumfntum III. — E theologia Wirceburgensi transcriptum. —
« Jus praesidendi concilio generali regularittr ad Pontificem
Romanum perlinel. Probatur: qui in concilio generali habet
400 TRA.CTATUS DE PAPA.
praecellentiam respectu congregationis, superioritatem res-
pectu congregatorum , auctoritatem respeclu reprsesentati,
potestatem respectu causse ; ad eum jus prsesidendi concilio
generali pertinet; cum his comprehendantur quie in praeside
conventus desiderari queunt. Sed Pontifex omnia ista com-
plectitur. Quia, ut primas et pater ab ipsis Constantinopolitano
et Chalcedonensi conciliis appellatus, prsecellit in congre-
gatione. Ut successor Pelri et pastor supremus, est superior
congregatis. Ut vicarius Ghristi et caput visibile, auctoritatem
obtinet Ecclesiae per concilium repriesentatoe. Ut doctor, judex
et Papa oecumenicus, causarum omnium in synodo tractan-
darum potestatem habet... Prieter ipsum autem, nec uUi po-
testati saeculari, nec personae ecclesiasticae saltem singulari,
hiec competunt. Ergo. » (T. I. p. 251, edit. Parisiis, 1852.)
Argumentum IV. — Ex constantipraxi. — Nisi Romanis Pon-
lificibus dictum jus prsesidendi competeret, de facto oecume-
nicis omnibus conciliis non proefuissent. Obstitissent procul
dubio Orientis Patriarcha^, et quoad concilia in orientalibus
regionibus celebranda, sibi prijesidentiam reservassent, nisi
persuasum habuissent id certo jure veteris Roma3 prsesuli
omnino competere. Prsesertim cum Papa non accederet ipse,
non passi essent sibi prseferri et pra^sides agere Legatos ejus,
eosque quandoque simplices presbyteros. Unde valet omnino
a facto ad jus iliatio, et probandum dumtaxat factum. Immo
nec probatione indiget quoad decem ultima concilia gene-
ralia, cum nullus unquam negaverit in eis synodis, in occi-
dente celebratis, Papam per se vel per Legatos suos prsesidis
orticium explesse. Igitur recensoamus octo priora, et expen-
damus an eis etiam omnibus idem pnesidis munus Pontifex
obierit.
I. Concilio Nicseno anni 330 prdefuit Sylvester Papa, per tre.^
Leifatos suos, Osium Cordubensem Episcopum^ Vitum et Vincen-
tium presbyteros. — Constat 1'' subscriptionibus. iNam hi Ires
onniium priini subscripserunt, etiam ante Antiochenum el
I»ARS OCTAVA. 401
Alexandrinum Patriarchas. ?s'ulla autem alia ratio excogiiari
potesl de illa in subscribendo pr^cedentia, nisi quod reprae-
sentarent primam sedem, quie aliis omnibus dignitate et
auctoiitatc pra^ccllebat. — Constat 2° ex Socrate, qui, libro I
Historia^, capite ix, Patres Nicsenos recensens, primum pari-
ter locum Osio, Vito et Vincentio Iribuit. — Constat 5° ex
epitomc canonum quam Iladrianus Papa primus Carolo Magno
obtulit. Nam in prietalione canonum Sardicensium, quai vulgo
cretlilur a Dionysio Exiguo adornata, sic babetur : Sciendim
est hunc Osium inter 518 Potres concilii Nicasni Ivnorabilem
fuisse, utque ab Aposlolica Sede cum Vito et Vincentio prcsby-
teris destinatum. — Coiistat 4" ex sancto Athanasio. Sic loqui-
tur de O^io in apologia de luga sua : In qua sijnodo ille non
dux et antesignanus fuit? Qux Ecdesia ilUus prsesidentix non
pulcherrima monumenta retinet? Et in epistola sua ad solita-
rios : Hic est princeps sijnodorum, etc. Igitur pra^fuit Osius con-
cilio Nicicno. Pnesidere autem ibi non potuit nisi quatenus
Legatus Romani Pontificis. — Constat 5" ex Gelasio Cyziceno,
qui sic refert, in sua Historia conciUi Nicasniy lib. II, cap. m :
(( Aderant autem ex pluribus provinciis et civitatibus Epi-
scopi, de quibus Eusebius Pamphili, libro terlio de vita Con-
stantini, haec ipsa verba refert : Ex omnibus ecclesiis., qu3e fre-
(luentes in tota^uropa, Africa et Asia extiterunt, Dei sacerdotes
qui facile primas ferre putabantxu\ in nnum convocantur... Ipse
etiam Osius ex HispaniiSy nominis et famx celebritate insiynis,
qui Sylvestri Episcopi maxima^ Romse locum obtinebat^ iina
cum Rornanis presbyteris Vitone et Vincentio^ cum aliis multis
in concessu illo adfuit... Sic de iis qui in eo convenerant Eu-
sebius Pampliili disseruit. » Notet lector in lioc Gelasii Cyzi-
ceniiestiiiionio haberi eliam teitimoniumEusebiiCcCsariensis,
qui Nicaeno concilio interfuit, et cujus verba Gelasius Irans-
cribit. Equidem si adeas vulgatas Eusebii editiones, non re-
peries iniegrum illiim textum, quem Gelasius dicil a se ex
Eusebio transciiptum. Deest nempe integra periodus. Sed
III. 26
402 TRACTATUS DE PAPA.
sciendum csl Eusebii codices, ut nunc habentur, esse mu-
tilos, prout docet Morinus (libro I, exerc. 20). Et contextum
perpendenti lacile patebit, ex amanuensium incuria, aut alia
de causa, omissam fuisse dictam periodum. Gelasii Cyziceni
testimonium de Pontificia legatione Osii cum Vito et Vincenlio
ad concilium Nicaenum, refert Photius in sua BibUotheca, ca-
pite Lxxxviii, nec ullum movet de ipsius authenticitate aut
veritale dubium. At, quod ausus non est Photius, ausus est
EUies Dupin. Sic enim habet in opere suo BlbliotMque des
auteurs ecddsiastiques^ m notis ad Nicaenum concilium : « II
.y a plus d'apparence que ce fut Osius qui y presida en son
nom, et non pas au nom du Pape. Car il ne prend nulle part
la qualite de Legat du Saint Siege. Et aucun ancien n'a dit
qu'il ait pr^side a ce concile au noin du Pape. Gelase de
Cysique, qui Pa assur^ le premier, le dit sans preuve et sans
autorite. » Nota impudens illud mendacium, sans autorite^
cum adducat Gelasius ipsamet verba Eusebii, qui concilio
mterfuerat, et cujus auctoritas quoad historiam sui temporis
summa est apud eruditos. — Constat 6** ex Hincmaro Re-
mensi, qui in opusculo conlra Hincmarum Laudunensem, ca-
pite XX, sic loquitur de Nicgena svnodo : Cui ad vicem Sijluestri
praesederunt Osius Cordubensis Episcopus, Vitus et Vincentius
presbijteri. — Constat 1° ex sancto Gregorio VII, in cujus Apo-
logia^ capite iii, hsec occurrunt verba : Osiiis Cordiibensis, Victor
et Vincentius presbijteri Romanx Ecclesix^ ex parte Sijlvestri
concilio Nicaeno prsefuerunt. — Equidem in comitiis Gallicani
cleri anni I68'2, negavit Episcopus de Praslin, Sylvestrum Ni-
cseno concilio per Legatos suos praefuisse (non alia forsitan
dc causa quam ut Sedi Apostolicae molestiam ingereret, prout
tunc gubernium omnimode fieri procurabat). Sed Bossuetius
(in sua Defensione^ parte Ili, I. VII, c. vii, Operum t. XLII,
p. 21, edit. Gauthier, Parisiis, 1828) coiitrariam sententiam
sic profitetur : « Aderant sane sacro conventui presbyteri Ro-
manae Ecclesise, digniore prse cseteris Patriarchis, uti decebat,
PARS OCTAVA. i03
loco. VA Osium Cordubensein Sylvestri nomine adfuisse, Ge-
lasio Cyziceno auclori graeco, ita ex actis relerenti, facile as-
seiitimur ; cum et nemo contradicat ct secutis conciliis con-
gruat. »
JSotiL — De con« ilio Constanlinopolitano I, quod inter oecu-
menica secundo loco numeratur,quaestio esse non potest, an ei
Romanus Pontifex pra^fuerit. Nam ista synodus, ex solis orien-
talibus convocata, perseipsam solam non fuit oecumenica. Sed
vim fficumenicitatis obtinuit, tum ex superveniente Damasi
confirmatione, tum ex eo quod fidei, quam totus occidens
cum Romano Pontifice circa Spiritum sanclum profitebatur,
orientales prKsules paribus votis adhseserint. Fuit nempe
ista synodus, non fonnaliter, sed sequivalenter dumtaxat
cecumenica.
H. Condlio a'cumenico Ephesino, anni 413, praefuit Coelesti'
nus Papa per Leyatos suos Cijrillum^ Arcadium, Projectum et
Philippum. — Constat 1" actione P, ubi legilur : Considenti-
bus^.. reU(jiosissimis et sanctissimis Episcopis : Cijrillo Alexan-
drise., qui et Coslestini quoque sanctissimi sacratissimique Romanae
Ecclesiae Archiepiscopi locinn obtinebat (Labbe, t. III, col. 445,
edit. Parisiis, 1671). — Constat 2° ex Evagrio : CijriUo sijno-
dum disponente, et locum Coelestini veteris Romx Episcopi obti-
nente (lib. I, cap. iv). — Constat S*" ex constituto Vigilii Papie.
In eo scilicet constituto inserla fuit professio fidei quam Men-
nas (*t alii multi Episcopi emiserant, et in qua sic habetur :
' « Nos igitur aposlolicam sequentes doctrinam... imprimis
ipiatuor sanctas synodos, Nicaenam .., Constantinopolita-
uam..., Ephesinam primam ducentorum (Episcoporum), in
qua in Legatis suis nique vicariis, id est, beatissimo Cyrillo
Vlexandria^ urbis Episcopo, Arcadio et Projccto Episcopis, et
l'liilippo presbytero, Reatissimus Coelestinus Papa senioris Romx
noscitur prsesedisse... » (Labbe, t. V, col. 537 et 338, Pari-
lis, 1671.)
III. Chakedonensi concdio oecumenico, anni 443, prxfuit per
404 TRACTATUS DE PAPA.
suos Legatos sanctiis LeoPapa. — Constat Leonis ad concilium
epistola : In hfs fratribiis, Paschasino et Lucentio Episcopis.
Bomfacio et Basilio presbyteris, qui ab Apostolica Sede directi
sunt me sijnodo fraternitas vestra asstimet prassidere. — Constat
actione 111% in qua dixit Paschasinus : Nostram parvitatem huic
concilio pro seprxsidere PapaLeo prsecepit. — Constat epistola
concilii ad Leonem : Quibus quidem (Episcopis congregatis)
sicut memhris caput prxeras, in his qul tuum tenebant ordinem.
Nota. — De secundo coi\cilio Constantinopolitano, oecume-
nico quinto. — Synodus haecper seipsam solam non fuit oecu-
menica. Defuit siquidem Ecclesise occidentalis reprgesentatio,
et nec per se, nec per Legatos Romanus Pontifex interfuit.
Omnia insuper, \im inferente principe, ac metu Episcopos
compellente, facla fuisse constat. « Quod si quinta synodus
inter oecumenica concilia locum obtinuit, quis nescit hoc illi
noi»en et auctoritatem obvenisse ex confirmatione ipsius Vigi-
lii, et aliorum Romanorum Pontificum , et ex acceptalione
deinde occidentalis Ecclesi»? » (Muzzarelli, de Auctoritate
Rom. Pontificis in conciliis, cap. ix, § 4, 1. 11, p. 104, edit. Gan-
da\i.) Caeterum constat, ut ait citato paragrapho idem Muzza-
relli, « primum requisitam fuiss^ Vigilii auctoritatem ad con-
vocationem concilii, et ipsum consensisse; secundo, delatam
ei fuisse praesidentiam concilii; sed ipsum concilio interesse
recusasse. Quae duo satis manifeslant, constans fuisse apud
anliquitatem, quod Romanus Pontifex concilia oecumenica con-
vocaret, et iis congregatis praesideret. »
IV. Concilio Constantinopolitano tertio, oecumenico sexto, prse-\
fuit Agatho Papa., per Legatos suos. — Constat 1*" ex eo quodi
ante omnes alios Patres nominentur dicti Legati, quamvis
episcopali charactere non insigniti. Id quippe arguit ipsos in'
concilio praesides egisse vice Agathonis. Sic nempe Icgere est!
sub initium actionis primie : « Conveniente quoque sanc(a|
et universali synodo,... id est, Theodoro el Georgio venerabi-
libus presbyteris, et Joanne venerabili diacono, vicem agen-
PARS OCTAVA. 405
libus Agathonis sanclissimi el beatissimi archiepiscopi anti-
(juaiRoma% et Georgio venerabili ac sanctissimo archiepiscopo
liKigme Constanlinopoleos novir Roma3... » — Cunstat 2° ex
aiitiquolibroEcclesi» Romanse, qui Uber diunius nuncupatur,
et in quo legitur : Sextum concilium (jenerale^ cui Agatho Papa
per Legatos suos et responsales prsefuit. — Constat 5° ex Zonara
qui idem lestatur in vita Constantiiii IV.
V. Concilio Kicaeno secundo, uecumenico septimo, pnefuit Ha-
drianus Papa pej' Legatos siios, Petrum archipresbgterum et
Petrum abbatem. — Nisi enim isti Legati prxsides concilii fuis-
senl, vice lladriani, cum episcopali dignitate carerent, in
onumcratione Patrum non posili fuissent piimi, alque ante
ipsos eliam Patriarchas. Sic nempe habetur inilio actionis
primce : o Conveniente sancla et universali synodo..., id est,
Petro reverendissimo archipresbytero sanctissimae Romae Ec-
clesi», scilicel Aposloli Petri, ct Pelro reverendissimo pres-
hytero, monacho et abbate venerabilis monasterii Sancti Saba3
Roinffi siti, relinentibus locum Apostolicoe Sedis...» (Labbe,
l. VII, col. 39, edit. Parisiis, 1671.) — Insuper Nicolaus Papa
<cripsit ad Michaelem imperatorem : Quasinon et ipsiinNicaea
(ollectie sgnodo nostra fides praesederit,
VI. Concilio Constantinopolitano iv, cecumenko octavo, prse-
fiiit Adrianus secundus per Legatos suos. — Actione prima, ro-
gati suntisti Legati e^thibere mandatum Papae pro prsesidentiii ;
et jusserunt legi lilteras Adriani ad imperatorem Basilium, in
quibus sic dicebatur : « Volumus per vestrae pietatis indus-
triam illic numerosum celebrari concilium, cuinostri quoque
missi praesidentes, nempe Donalus et Stephanus Episcopi et
Marinus diaconus. . . » Et in actione decima, sic se habet pi ima
Hibscriptio : Ego Donatus, Dei gratia Episcopus Ostiensis locum
htinens Adriani universalis Papse^ huic sanctse et universali
^ijnodo prsesidens, omnia quae superius leguntur promulgavi et
manu propria subscripsi.
Igitur ex octo primis generalibus syrfodis, sex reperiuntur.
406 TRACTATUS DE PAPA.
quibus per Legatos suos Romani Poritifices praefuerunt. Et
quod duabus aliis similiter non pnefuerint, nihil facit ad
rem, cum toto tempore quo duravit earum celebratio non
fuerint cecumenicae, et vim oecumenicitatis solummodo obti-
nuerint per subsecutam Sedis Apostolicae coi.firmationem et
adhaesionem occidentalis Ecclesise, quae nullatenus in eis dua-
bus synodis repraesentata iiierat.
Objkies l^. — Imperatores pra?sedisse. •
Respondeo : Quoad honorationem forlasse locum, non quoad
auctoritatem et poteslatom. (Vide Theologiam Wirceburgensem ,
t. I, p. 253, Parisiis, 1852. — Necnon Bellarminum, de Cou-
ciliis, 1. 1, c. XIX.)
Objicies 2^ — Xonnulla documentorum verba, quie videntur
exprimere praesidentiam fuisse penes aliquem orientalem Pa-
triarcham, non penes Legatos Romani Pontificis.
Respondeo : Verba haec intelligenda non esse de proprie dicto
praesidendi officio ac jure (vidc Bellarminum et Wirccbur-
genses citato loco).
§ 7. — Ad Romanum Pontificem jus pertinet concilium oecumenicum dissolvendi
et alio transferendi.
Id expresse declaravit concilium o^cumenicum Lateranense
quintum sub Leone X, sessione xi, his verl)is : « Solum Ro-
manum Pontificem, tanquam super omnia conciha auclorita-
tem habentem, conciliorum indicendorum, transferendorum diC
dissolvendorum |>lenum jus et potestat^m habore; nedum ex sa-
crae Scripturaetcstimonio, dictis sanctorum Patrum ac aliorum
Romanorum Pontificum, sed propria etiam eorumdem conci-
liorum confessione manifeste constat. » Alia multa in proba-
tionem addi possenf, quae praetcrmitlimus brevitatis causa,
et quia facile possunt ex jam dictis a lectore introspici.
§ 8. — Quot requirantur Episcopi ad oecumenicilatem.
(( Respondeo (ait Bellarininns, de Conciliis, 1. I, c. xvii),
PARS OCTAVA. 407
iion posse istam qiijestioncm solvi melius, qiiam ex consue-
ludiiie Ecclesi», et ex iis conciliis, quje omnium consensu
generalia fuerunl; qualia fuorunl quatuor prinia. » .Attenla
vero potissinium dicla Ei clcsia^ praxi, solvcnda qna?slio est ut
seqnitur.
Propositio V. — « Ad concilinm generale per se necessarium
est nt convocatio ipsa gcncralis sit, id est, ut omnes Episcopi
Ecclesia?, qni pastorcs sunt et jurisdictionem habent, quoad
ficri possit, convoccntur» (sunt verba Snaresii, defide, disp. XI,
sccl. II, n. '2). — « Id enim constat sem^er fuisse servatum.
Adco ut septima synodus, actione 6, ideo judicaverit conci-
linm Constantinopolitanum conlra imagincs non fuisse gene-
ral«% quia non cxiit sonns ejus in omnem tcrram » (Bellar-
minus, de Conciliis, 1. I, c. xvii). — Praplerea certum est et
oinnino tcnendum, concilium non esse generale nisi reprae-
scntct univcrsam Ecclcsiam. Etenim Marlinus V, in concilio
Constanliensi, intcr reliquas interrogationes quibus suspecti
in fide sunt cxaminandi, eam etiam proponit : Utrum credatit
quod quodiibet concilium generale universalem Ecclesiam reprse-
sentet. Concilium autcm non repraesentabit universam Eccle-
siam, si convocati fucrint solnmmodo Episcopi aliquarum re-
gionum, non omnium, id est, si convocatio ipsa non fncrit
generalis. Ergo ad oecumenicitatem, generalis sit convocatio
necesse est.
nBices: Ergo si talis convocalio aliqua ratione impediatnr,
non potcrit fieri generale concilinm : atqne adco in potestate
cujusque tyranni sita erit concilii gencralis celcbratio. »
« Respondeo : Ideo addidisse me, quoad fieri possit. Quin
etiam necesse non erit convocationeni ad aures singulorum
pcncnire; sed ex intontione vo-.antis generalem esse, ac per
sc ad omncs referri. Non oportebit etiam omnes in particulari
vocari; sed satis erit Patriarchis vcl Primalibus, aut provin-
ciis omnibus, edictum concilii generalis congregandi piomul-
gari » (Suarez, de fide, disp. XI, sect. ii, n. 2).
408 TRACTATUS DE PAPA.
Propositio IP. — Ut concilium generale sit, necesse non est
convenire omnes totius Ecclesise Episcopos, inio nec majorem
eorum partem. — Nani cei to occumenica fuit synodus Coiislan-
tinopolitana prima, utpote una ex illis quatuor quse unanimi
EcclesijB catholicae assensu pro oecumenicis et lanquam qua-
tuor evangelia receploe sunt. Porro interfuere dumtaxat Epi-
scopi 150. Et extabant tunc in tota Ecclcsia plus quam ^OO
Episcopi. — In altera ex dictis quatuor, scilicet Chalcedonensi,
non interfuerunt ex toto occidente nisi soli Romani Poritificis
Legati. — In septima ^x iis quse pro generalibus habenlur sy-
nodo, lccta est, aclione terlia, epislola, in qua dicitur nihil dc-
rogari aulhoritati concilii goneralis ex absentia trium palriar-
chalium sedium, ac etiam plurimorum Episcoporum dictis
sedibus subjectorum.
Propositio IIP. — Ut concilium ge^ierale sit, necesse est inter-
venire per se vel Legatos suos Romanum Pontificem. — Non
enim generale est nisi reprsesentet Ecclesiam, prout sequitur
ex supradicta definitione Martini V. Sed Ecclesiam non reprae-
sentabit, si non repraesentet Ecclesise caput, seu Romanum
Pontificem. — Idem colligitur ex Ecclesiae praxi. Concilia
enim quibus Papa per se aut Legatos non interfuit, non re-
cepta sunt tanquam oecumenica, nisi Papa ipse per subse-
quentem suam acceptationem et confirmationem defectum
suppleverit, et aequivalenter seu quoad auctoritatem oecume-
nica reddiderit.
Propositio IV^ — Bari potest vera repraesentatio universalis
Eccleside, ac proinde concUium oecumenicum esse potest,licetad-
sint paucissimi ex occidente Episcopi cum multis orientalibus,
et vice versa. — Nam in Nicseno primo interfuere dumtaxat ex
Italia presbyteri duo, ex Gallia unus Episcopus, unus item ex
Hispania, et unus ex Africa. In concilio quarlo soli Legati
Pontificis interfuerunt. Yice \ersa, in Lateranensi sub Inno-
centio tertio, Lugdunensi sub Gregorio X, Viennensi, et Tri-
dentino, paucissimi ex oriente, ab occidente multi. Inde au-
PARS OCTAVA. 409
tem a fortiori colligitur dari posse siifficientcm universalis
Ecclesise reprsescntationcm, seu concilium esse posse oecu-
menicum, licet ex multis eliam provincns nulli adsint Epi-
scopi.
PnoposiTio V". — Sufficientia ad oecumemcitatem repraesenta-
tionis Ecclesix certum ar(jumentum est ipsamet cecumenicitatis
declaratio^ a concHio cum Papae assensu^ vel etiam a solo Ro-
mano Pontifice facta. — Nam, ut tota secunda tractatus partc
probatum fuit, infallibilis est Romanus Pontifex in definien-
dis quae ad fidem vel mores peitinent. Porro quod tale conci-
lium sil nec ne acumenicum, ad fidem et mores pertinet.
Nam Papa detiniendo tale concilium esse oecumenicum, hoc
ipso ^imul delinil veros esse fidei articulos ab illo concilio
decretos et omnibus Cbristi lidelibus incumbere strictam
obligationem iis articulis toto corde adhaerendi; item obliga-
tionem quoad omnes ecclesias disciplinse a concilio sancitae
parendi. Imo ipsamet propositio, tale concilium est oecume-
nicum, dogmatica est, et versatur circa divinam Ecclesiae con-
stitutionem. Ergo Papa errare nequit, dum, sive solus, sive
cum concilio, oecumenicam declarat aliquam synodum.
PiiOPOsiTio VP. — Licet impossibile sit privatis doctoribus Epi-
scoporum numerum determinare, infra quem deficiat (ecumeni-
citas, in praxi tamen aut nuUum intervenit dubium de uniuscu-
jusque concilii oecumenicitate, aut si contingat^ facile omnino
diluitur. — 1° Difficile admodum, immo impossibile doctoribus
est dictum numerum determinare, cum non innotescat ex
Scriptura sacra, neque ex traditione, neque ex uUa Ecclesiae
definitioiie, neque tandem ex evidentia. Quod sufficiat nu-
merus 150 Episcoporum, scimus ex eo quod certo cecumenica
sit secunda synodus, boc nuniero constans. Quod vcro slare
possit, vel non possit, cecumenicilas cum episcopis 100, vel 50,
vel 25, quis cum aliquo solido fundamento asserere valeat? —
2° Evanescit autem in praxi difficultas. Nam quodlibet conci-
lium oecumenicum solet quatenus tale sese imponere, assen-
410 TRACTATUS DE PAPA.
tiente Romano Pontifice. Quo casu ex hoc ipso certa fit ejus
cecumenicitas. Unde dubium oriri non posset nisi quoad syno-
dum quae nihil de sua oecumenicitate declarasset, aut cujus
declarationi nonnisi dubie accessisset Romani Pontificis assen-
sus. At tunc eliam facile difficultas solvi potest, cum Sedes
Apostolica competens omnino sit ad definiendam ejusmodi
causam , majoribus certe ac Romano Pontifici reservatis
accensendam.
Objicies. — Sequeretur absurdum. Posset nempe Papa, eum
viginti, verbi gratia, Episcopis, declarare generalem synodum
celebratam; et tenerenluromnes talem viginti prsesulum coa-
dunationem pro oecumenico concilio habere.
Respcmdeo : Nequit Papa, sive solus, sive cum aliquo Epi-
scoporum coetu, cecumenicam declarare illam synodum, quse
talis non foret ob praesulum paucitatem, aliave de causa.
Obstat quippe infallibilitatis prserogativa.
§ 9. — Episcopiin concilio non sunt meri consiliarii Papae, sed veri judices.
Esse dumtaxat consiliarios^ propugnarunt nonnuUi doctores^
catholici; quos non omnino pessimos fuisse adnotat Melchior
Canus (de locis Theol. lib. V, cap. v). Quibus autem nixi ratio-
nibus, expositum vide apud eumdem Canum, loco citato. Eos
errasse, ac omnino lenendum, Episcopos in concilio esse vere
ac proprie judices, evincitur argumentis sequentibus :
AiiGUMENTUM I. — Ex Scriptura sacra. — 1"^ Cum dogma ca-
tholicum sit, Reato PetroRomanum Pontificem, apostolis Epi-
scopos successores existere, si testentur sacrse lilterae adu-
nalis cum Petro apostolis collatam a Christo fuisse judicialem
ac legislativam potestatem, simul Episcopis in unum cum
Romano Pontifice coUectis eadem potestas collala ccnsenda
erit. Alqui revera, tesle sacro textu, apostolis cum Petro et
sub Petro coadunalis, conlulil Cliristus dictam judicialem ac
legislativam potestatem; his nempe verbis : Amen dico vobis :
PARS OCTAVA. 41i
qudecumqiie aUigaventis super ierram, Ugata erunt et in coelo;
et quaectimque solveritis super terram, erunt soluta et in ccelo
(Matlh., cap. xviii, v. 18). Ibi sane confertur polestas, non in
suggerendis consiliis conclusa, secl decernendi; ac proinde ju-
dicialis ac legislaliva potestas. Et \alde attendendus iste lexlus,
utpote iti quo adumbralum videtur et institutum a Christo
concilium oecumenicum. Enimvero plena et suprema potestas
Pe(ro seorsim tradifa, quaecumque ligaverisy etc, haec eadem
conferlur apostolis simul cum Petrojudicantibus et statuen-
tibus, qudecumque alHgaveritis^ etc. Nec ideo instituuntur dua?
supremae poteslates, quse in invicem pugnent. Nam apostolo-
rum potestas nulla est, nisi juslicent et statuant cum assensu
Petri, id est, ipsomet Pi tro judicante et statuente. Ut adeo im-
possibilis sit collisio inter potestatem Petri et potestatem apos-
tolorum, cum hsec posterior non data sit apostolis quatenus a
Petro sejunctis, sed dumtaxat quatenus eidem Petro in judi-
cando et statuendo adhaerentibus et consentientibus. Caeterum,
verificata conditione dictsecum Petro consensionis, ha^ceorum
potestas est vere judicialis, legislativa, plena et suprema,
prout satis indicant yerhR, quaecumque alligaveritis . . . qusecum-
que solveritis... Intelligitur praeterea quomodo in generali
concilio Episcopi, quamvis sint vere ac proprie judices, non
tamen siniinfaUibiles, nisi quatenusRomani Pontificis judicio
consentientes. El ulterius sequitur illud esse verum, infalli-
bile ac supremae auctorilatis judicium, quod protulerunt Epi-
scopi Sedis Aposlolicse judicio assentientes; etiamsi praesules
isti non nisi minorem concilii partem constituerent, et major
pars contra Papae judicium judicasset ac decrcvisset; quae
tnmen majoris partis a Papa dissensio, in concilio a violentia
et fraude libero, nunquam contigit.
2" Episcopos in concilio generali esse vere judices, manifes-
lum etiam facit Scriptura, ubi narrat quomodo celebrata sit
lerosolymis apostolorum synodus (Actuum capite xv). Nam
non soIusPetrus judicavit; sed, post aposlolorum principem.
412 TRACTATUS DE PAPA.
sententiam suam dixit Jacobus, his verbis : Propter quod ego
judico, etc. Ouae sane formiila, non merum consiliarium, sed
proprie dictum judicem denotat. Piseterea solutio quaestionis
de legalibus tribuitur, non uni Petro, sed omnibus apostolis
et senioribus. Num horum nomine scribitur epistola, in qua
dicunt : Visum est enim Spiritui sancto et nobis^ elc.Definire
autem ac statuere, non est merum consilium suggerere.
5'' Sanctus Paulus, \arias pertransiens civitates, tradebat
eis custodire dogmata qude. erant decreta ab apostoUs et seniori-
bus qui erant lerosolymis (Actuum cap. xvi, v. 4). Prdecipiens
custodire praecepta apostolorum et seniorum (ibid., cap. xv,
V. 41). Igitur, teste Paulo, doymata decreverant, et praecepta
edideranl , non solus Petrus, sed apostoli et seniores; qui proinde
non meros consiliarios egerant.
Argumejstum II. — Ex perpetua conciliorum praxi. — Nam Epi-
scopi sul)scribunt hac formula : Eyo N. definiens vel judicans
subscripsi. Qua} formula non modo illegitima sed et insana fo-
ret, si meri con^iliarii essent. — Patres Nicaense synodi a Sylves-
tro postulant, ut quidquid constituerunt confirmet. Ergo con-
stituerant, id est, judices, non meros consiliarios egerant. —
Sanctus Leo Magnus, quse a synodo Chalcedonensi de fide statuta
fuerant, ea dicit se probare. Igitur Ctialcedonenses Patres de
fide statuerant, quod sane per solum consiliarii munus fieri
nequit. — Eadem Chalcedonensis synodus ad sanctum Leonem
scribit : « Decretis tuis nostrum honora judicium. » — Sexta
generalis synodus, actione 18, sic habet : « Anathemalizamus
Theodorum, Sergium, Cyrum... His omnibus a sanclo hoc
concilio conslitutis, et per subscriptionem nostrse fortitudinis
confirmalis, sancimus ut nullus aliud quicquam de fide sat-
agat. » Sane non consulentis verba hsec, sed judicantis. —
Nicsena synodus, capite tertio, hoc utitur loquendi modo : In-
terdixit per omnia mayna synodus, efc. — Plena leperies con-
ciliorum acta ejusmodi formulis, quae judices Episcopos, non
meros consiliarios apertissime denotant.
PARS OCTAVA. 415
Argumentum III. — Ej: eo quod solis {jure ordinario) Episcopis
concilia constent. — « Alloqui, ait Melchior Canu?, non soluni
Episcopi ad fcrendain sonlcntiam synodalcm adhiberentur,
sed etiam docti theologi, et viri in Ecclesia prudenles; quod
inauditum est, contraque formam actornm 15 prffiscriplam,
ubi apostoli tantum cum presbyteris de fidei qnaestione judi-
carunt. Cuni igitur Ecclesiaa perpetuo usu soli paslores in
concilio sedeant, consequens fit, censores eos esse, non modo
consultores. Nam si ut consulerent advocarentur, iis Episco-
pis qui theologi» rudes et imperiti essent, nullus esset om-
nino in concilio locus, quando theologise qua?stio venirct in
dubium » [de locis Theol., lib. V, c. v).
Objicies. — Si omnes Episcopiessent judices, tenerctur Pon-
tifexqui concilio prsesidet in dccretis faciendis sequi majorem
partem Epi^coporum. At falsum est, cum Damasus irritaverit
acta concilii Arminensis, quibus major pars Episcoporum
consenserat, ut patet ex epislola Damasi ad IUyrici Episcopos;
et Leo quoddam irritaverit Chalcedonensis concilii decretum,
cui etiam major pars assenserat.
Respondeo : Teneretur Papa majorem partem seqni, si esset
solummodo concilii prseses. Sed est simul totius Ecclesise,
atque ipsius etiam conciiii princeps ac supremus pastor. Et
vi hujus olficii, non tantum potest, sed etiam tenetur concilii
Patres qui errani, sive pauci sint, sive multi, corrigere ac in
vera fide confirmare. Pro quo ipsi promissa est divinitns
assistentia : Ego rogavi pro te^ utnon deficiat fides tua... con-
firma fratres tuos. Papa igitur non est sicut prieses a Rege
conslitutus, qui tenetur majorcm judicum parlem in senten-
tia terenda sequi; sed est sicut Rex ipse relative ad istud tri-
bunal. Potest nempe rex a majori judicum parle prolalam
sententiam rescindere. Proinde, si possibile sit errare in con-
cilio oecumenico majorem Episcoporum partem, non (enebilur
Papa errantes sequi, neque hoc sequitur cx eo quod Episcopi
sint judices. Dico, si possibile siterrare majorem Episcoporum
414 TRACTATUS DE PAPA.
partem. Nam extia casum \idlontiir, iit in Armincnsi concilio,
vel fraudis, ut in Clialcedonensi quoad decrelum a Leone re-
jectum, nunquam contigit errare majorem patrum nume-
rum. Et forsan id contingcre nunquam Christus Dominus
permissuius est.
cAPni ij
DE AUCXORIXATE COMC1I.1I CECUIIEIIICI
Prsenotandum de auctoritate concilii relative ad Romanum
Pontilicem. — Maximi sane momenti qusestio, quomodo sese
ad invicem habeaiit llomani Pontiticis ac generalis concilii
anctoritas; an Papae generale concilium, an generali concilio
Papa, ex divina Christi institulione, subsit. De quo quid te-
nendum, lota terlia tiactatus parle luse diximus. Quapropter
prtesenti capite expendend» veniunt dumtaxat aliae quiestio-
nes, qujfi de concilii generalis auctoritate moveri solent.
§ 1 . — Quid rcquiratur ex parte Rornani Pontificis, ut concilii oecumenici judicium
circa fidem aut mores infallibile sit et ad credendum constringens.
Distinguendi sunt varii casus qui contingere possunt. De
quo sic habet Suarcz (de fide, disp. V, sect. vii, n. 5). « Primus
est, quando m illo (in geneiali concilio) Papa pcrsonalitcr
adest, ut in Lateranensi sub Innocenlio et similibus, et defi-
nitio fit consentiente Papa et concilio. Secundus est quando
Papa adest per Legalos habentes ab ipso instructionem de ve-
ritatibus definiendis, et defmitio fit a concilio juxta talem in-
structionem. Tertius est quando Legati veniunt sine inslruc-
tione particLilari, sed concilio in generali committitur, ut in
his vel illis materiis fidem deimiat, et postea definitio fit con-
sentientibus Legatis, et tandem additur confirmatio Pontificis.
Quartus gradus erit, si definitio facta a concilio et Legatis con-
PARS OCTAVA. U5
sideretur antequam confirmetur a Papa. Quintus erit, si con-
cilium ali(iuid dcfiniat repufjnantihus Lcgatis, habentibus
instructionem. S^^x^ws, si dcfiniat repugnanlibus Legalis qui
talem inslructionem non habent. » Quo prsenotato, sit :
PKorosiTio V. — Definitio conciUi oecumenici circa (idem aut
mores, prsesente personaliter et assentiente Papa^ infaUibiUs est,
et obUfjat ad credendum ^ — Probatw 1" Scriptura sacra. —
Apostolis simul cum Petro adunatis dixit Christus : Amen dico
vobis, quxcumque aUigoveritis... qusecumque solveritis... Data
est mihi omnis potestas in coelo et in terra; euntes enjo docete.
Qui non crediderit condemnabitur... Apostolis ergo sic cum Pe-
tro adunatis coUata ost a Christo plena docendi ac gubernandi
potestas; qua scilicet tenerentur omnes Christi fideles veras
firmiter crcdere ab apostolis editas de fide aut moribus defi-
nitiones. Id evincit obvius verborum Christi sensus. Potestatis
plenitudincmarguunt verba quxcumque aUigaveritis^ etc, qu3e'
cumque solverUis^ etc; restrictionem scilicet excludit \ox^f/a^-
cumque. Quod autehi expresse collata fuerit plena docendi
potestas, colligitur ex co quod jubeantur docere, vi plense
illius potcstatis quam ipse Christus oblincbat in coelo et in
terra : Data est mihi omnis... euntes ergo docete. Et tandem
aposlolorum coUegiocum hac plena docendi potestale, collata
est infallibililatis praerogativa, siquidem addit Chrislus : Qui
non crediderit condemnabitur. Id est, omnes sub poena damna-
tioriis ccterna^ obligat ad credendum iis quce apostolorum col-
legium credenda docueiit seu definiverit. Quani obligationem
Christus imponere non potuisset, si errori obnoxium in do-
cendo apostolorum collogium reliquisset. Alias enim obligatos
fideles adcrcdendum errori Christus voluisset; quod non ab-
sonum dumtaxat, sed et impium est. Aliundeautein ex Scrip-
* Confer Bellanniiiuni, qui sic thesim ponit : Fide catholica tenendum esl con-
cilia gcncralia, a Siiinmo Pontifice con/irmata, eirare non posse, nec in fide nec
in moribus (De conciliis, iib. II, cap. ii). Atque ibi fusius expositam reperics tum
e Scriitura sacra, tum cx Patribus probationem.
410 TRACTATUS DE PAPA.
tiira sacra non minus certum est, dictam potestatem et in-
fallibililatis prserogativam institutam a Cliristo fuisse, non
usque ad apostolorum obitum solummodo duraturam, sed ad
eorum successores usque ad fmem mundi prorogandam. Id
quippe arguunt verba Christi : Et ecce ego vobiscum siim usque
ad consummationem ssecuU. Sane non est nunc Christus cum
apostolis super terram docentibus, ligantibus, solventibus.
Proinde ne mendax promissio divina dicenda sit, necesse est
ut adsit apostolorum successoribus, eis continuans collatam
olim apostolis potestatem et prserogativam. Ergo, ab aposto-
lorum successoribus, id est, Episcopis, assentiente Petri suc-
cessore, id est, Romano Pontifice, edila defmitio circa fidera
aut mores, erronea esse nequit, et omnes ad credendum
obligat. Notet vero lector hanc e Scriptura sacra probationem,
qute infallibiles evincit generalis synodi definitiones, assen-
tiente Papa editas, omnl prorsus vi carere, quoad definitiones
dicto papali asscnsu carenles. Enimvcro quando apostolis
contulit Christus dictam infaliibiliter docendi seu defmiendi
potestatem, cum ipsis aderat Petrus. Unde conslat quidem
datam hanc prserogalivam apostolis docentibus simul cum
Petro; at minime constat datam eam aposlolis, etiam sine
Petro, docentibus. Irno contrarium certissime conslat. Nain
Petro seorsim et personaliler contulit Cliristustotius Ecclesiae
pascenda3 plenam potestatem. Porro piena litec Petri potestas
slare quidem potest cum plena etiam potestate apostolorum,
dummodo lisec posterior non possit exerceri nisi simul cum
Petro; at nequaquam stare potest cum plena potestate quae
apostolis quatenus a Petro sejunctis competeret, quamque
possent apostoli exercere sine Petro, vel etiam invito Petro.
Quia lunc voluisset Christus duas supremas Ecclcsia^ regendae
potestales instituere, quod insanurn est et impossibile, nec
sine blasphemia de Christo asseri potesl. — Ad rem etiam
facit caput xv Actuum apostolorum. Fuit enim conslans Pa-
trum persuasio Apostolos lerosolymis synodaliter congregatos
PAUS OCTAVA. 417
ct deriiiientes, lypum et formam secuturis conciliis generali-
bus indidisse. Ab isto proinde concilio ad alia similia valere
illationem. Jam vero in ista synodo facta est defmitio ab
apostolis assenliente Petro, seu potius Pctro ante omnes de-
finienti assentientibus. Et adhibita fuit formula Visim est.
Splritui sancto et riobis, ex qua cerlum est ipsos habuisse in-
fallibilitatem, eamque sibi tribuisse. Igitur in quolibet simili
concilio, id est, quando congregandi Episcopi defmient assen-
tiente Romano Pontifice, non deerit Spiritus sancti assistentia;
id cst, non deerit infallibilitatis prierogaliva. — Duos alios
scripturae textus allegatos vide a Suaresio (de Fide, disp. V,
sect. VII, n. 6).
Probatur 2" ex perpetua Patry,m traditione, ac totius Ecclesix
persuasione. — Ipsamet concilia generalia sibi aperlissime tri-
buunt infallibilitatem, necnon potestatem obligandi ad cre-
dendum definitionibus suis; siquidem i enuentes credere tan-
quam hiereticos sub anathemate damnant. El quamvis dictam
infallibilitalcm el poteslatem non sibi tribuant absque Ro-
mani Ponlificis approbatione, siquidem per ejusmodi appro-
bationem procurant decreta sua roborari, tamen sibi omnino
tribuunt cum assentientem habent Romanum Episcopum. Et
pariter Patresgeneralium conciliorum judicia, quibusnon de-
fuit Romani Pontificis assensus, censent infallibilia prorsus et
immutabilia. Ita ut etiam sanctus Gregorius Magnus dixerit,
qualuor prima generalia concilia, quatuor evangeliorum in-
star esse recipienda. Et sanctus Augustinus docuit in defini-
tionibus generalium conciliorum audiri totius Ecclesiae sen-
sum; disputare aulem de eo quod universa Ecclesia sentit,
insolentissimx demenliae eidem Augustino visum est. Unde nisi
infallibiles revera forent generales synodi, in suis circa fidem
et mores definitionibus, assentiente Papa editis, dicendum fo-
ret ab octodecim soeculis errasse perpeluo Patres, errasse per-
petuo universam Ecclesiam; seu potius ab octodecim saeculis
defecisse veram Christi Ecclesiam, utpote contra quam prse-
III. 27
418 TRACTATUS DE PAPA.
valiiissent inferoriim portse, id est, fimdamentalis error de
infallibili auctoritate concilii generalis, simul cum successore
Petri Romano Pontifice definicntis.
Prohatur 5" ratione theolofjica. — Constituit Christus Eccle-
siam suam ita ut essent in ea pastores et oves, id est, qui do-
cerenl et regercnt, ac \icissim qui docerentur ac regerentur.
Dixit siquidem Petro pasce oves, pasce agnos, eum pastorem-
supremum constituens. Dixit et apostolis euntes docete, pas-
tores etiam eos constituens, licet sub pastore supremo. In
quo fideles pascendi officio, apostolis Episcopi, Pelro Romani
Pontifices successerunt.Principiailla hic omninocerta supponi-
mus. Ex iis autem aperte sequitur infallibilem esse ac firmiter
credendam definitionem, a Papa simul et generali concilio
prolatam. Infallibilitatem enim quoad veram dignoscendam
et definiendam fidem contulit Christus, vel Romano Pontifici,
vel caeterorum Episcoporum concilio, vel conjunctim Papae
et cseterorum prsesulum coUegio, vel reliquis fidelibus, vel
tandem nemini. Porro in tribus primis hypothesibus certo
infallibilis erit et credenda definitio a concilio simul et Papa
prolata, ut patet. Quarta vero hypothesis absona est siquidem
repugnat voluisse Christum reliquos fideles a Papa et Episco-
pis doceri, et simul infallibilitatem contulisse, non eis qui
docere, sed eis qui doceri debent. Imo tunc Episcopi non es-
sent pastores sed oves, utpote qui a populo veram fidem edo-
ceri deberent. Tandem falsum est nullam a Christo in terris
relictam fiiisse vivam et infallibilem fidei regulam. Alioquin
enim fideles incertos reliquisset de vera fide. Non enim per
sacram Scripturam certo dignosci potest vera fides, siqui-
dem protestantes, qui hanc unicam fidei regulam sequi pro-
fitentur, in sectas quamplurimas, quoad dogma prorsus ab
invicem discrepantes, scissi sunt. Neque voluit Christus per
immediatas Spiritus sancti revelationes veram fidem a sin-
gulis dignosci. Nam de facto non extant ejusmodi revelatio-
nes, ut quisque quoad seipsum testari potest. Ergo remanet
PARS OCTAVA. 419
infallibilem et obligatoriam fidei defmiendae auctoritatem esse
penes concilium generale, assentiente Papa defmiens. Non di-
cimus non esse nisi penes conciUum defmiens cum Papa, quia
est ctiam in solo Papa definiente sine concilio; prout secunda
parte probatum est.
pROPOsiTio II*. -- Concilium generale, in qiio Papa non adest
per se, sedper Le(jatos,postquam ab ipso Papa confirmatum est^
est infallibUis regula fidei. — De illa propositione dicit Suarez :
« Est assertio de fide, in qua omnes catholici conveniunt »
{de Fide, disp. V, sect. vii, n. 9). Ad eam probandam valent
rationes quibus prsecedens probata est. Nam rationes istse
in eo fundantur, quod definitio sit conjunctim definitio con-
cilii ct Romani Pontificis. Porro licetPapa non sit personaliter
prsesens in concilio, sed solum per Legatos, statim ac defini-
tionein confirmando fecit suam, verum fit, illud idem quod
definivit concilium a Papa etiam fuisse definitum. Igitur ex
omnibus rationibus, in prsecedenti propositione adductis, ha-
benda est definitio pro regula fidei. — Extat praeterea quoad
casum ipsum Ecclesiae praxis et persuasio. Nam plura e con-
ciliis generalibus, qua3 pro fidei regula recepta fuere, cele-
brata sunt hoc modo. Id est, praefuit Papa per Legatos, et
postea confirmavit.
Propositio IIP. — Quando Legati habent a Papa instructionem
de rebus in particulari definiendis, et concilium juxta instructio-
nem illam definit, definitio statim est infallibilis regula fidei,
quin expectanda sit papalis confirmatio, — « Ila etiam sentiunt
communiler catholici, et est res certa; quia illa definitio jam
habet consensum totius concilii, et Papae, non soluin per Le-
gatos, sed eliam per seipsum. Ergo habet tantam auctorita-
tem et certitudinem, sicut definitio concilii generalis, ubi
adest pra^sens Papa. Patet consequentia, quia ut dixi, prae-
scntia vel absenlia personalis seu corporalis parum refert, si
alias constat de judicio et de consensu Pontificis. Deinde pro-
batur, quia illud concilium, quoad talem definitionem, habet
420 . TRACTATUS DE PAPA.
confirmationem Pontificis quasi anticipatam : ergo non habet
minorem auctoritatem quam concilium generale confirma-
tum )) (Suarez, de Fide, disp. V, sect. vii, n. 10).
Propositio IV\ — Absente Papa, et epis Legatis particuJarem
instructionem non hahentibus, definitio concilii, quamvis con-
sentientibus Legatis facta, non est regula fidel ante obtentam a
Papa confirmationem. — Equidem proposilio hsec controversiae
apud doctores catholicos obnoxia fuit. Atnon magni facienda
cst contradicenlium auctoritas. Suiit enim ferme iidem qui
erroneam opinionem de concilii supra Papam auctoritate pro-
pugnarunt; quique, ne sibi contradicerent, debuerunt in casu
posito infallibilem et obligatoriam propugnare detlnitionem
concilii, elsi nondum a Papa contirmatam. Quo prsenotato,
probatur thesis sequenti conclusionum serie :
1'' Contingere nequit nt omnes vel fere omnes generalis sy-
nodi patres, cadant in schisma aut haeresim. — i\am perire ne-
quit Ecclesia qualem Christus constituit, utpote contra quam,
ex divina promissione, non praevalebunt inferorum portae, et
cui nunquam deerit ejusdem Cliristi Dei assistentia, ut tes-
tantur ipsius verba : Ecce ego vobiscum sum usque ad consum-
matio7iem saeculi. Atqui periret Christi Ecclesia si generalis
synodi Patres omnes vel fere omnes (idem dic de generali-
late Episcoporum dispersorum), in hgeresim aut schisma ca-
derent. Nam ita Christus Ecclesiam suam consliluit ut con-
staretpastoribus seu Episcopis pascentibus seu gubernantibus,
et ovibus seu coeteris fidelibus, qui pascerentur et regerentur.
Insuper Ecclesiam pascentem seu regentem constituit cum
forma, non democratica, non aristocratica, sed monarchica.
Ei nempe prsefecit principem, cum plena et suprema potestate
docendi et gubernandi, nontantum fideles cseteros, sed etiam
ipsorum pastores Episcopos. Et huic principi contulit infalli-
bilitatis pra^rogativam, cum potestate ac officio fratres suos,
id est, Episcopos cseteros in fide confirmandi. Insuper voluit
Christus Ecclesiam suam regi, non per solum Episcopum to-
PARS CCTAVA. 421
tius Ecclcsioe principcm, nec per ipsum et paucos alios, sed
gencraliler per Episcopos tanquam ordinarios pastores. Unde
quamvis possit Papa hanc aut illam dicecesim supprimere et
in vicariatum apostolicum transmutare, contingere tamen ne-
quit ut omnes aut fere omnes Episcopos, quatenus ordinarios
pastores, supprimat, et Sedis Apostolicse vicarios eis substi-
tuat; quia tunc subverteretur et periret Ecclesia qualcm
Christus instituit. Igitur Ecclesia docens et regens, ex insti-
tutione Chrisli, est corpus morale, constans Romano Episcopo,
Petri successore, tanqiiam capite, et caeteris Episcopis ordina-
riispopulorum pastoribus, tanquam membris. Periret proindc
Christi institutio, sive supprimeretur caput, sivc membra re-
secarentur. Qute omnia principia, certa et alibi probata hic
supponimus.
Jamvero, si omnes aut fere omnes generalis synodi patres
n schisma aut haeresim caderent, hoc ipso a capite rescinde-
renlur, et desinerent esse membra, nec jam per suam cum
capite unioncm constitucrent corpus illud morale a Christo
institutum. Cum ergo corpus illud nuiiquam desinere possit,
neccontingere unquam potest ut omnes aut fere omnesgene-
ralis synodi patres in liseresim aut schisma cadant.
2° ConthKjere nequit tit omnes vel fere omnes (jeneralis synodi
Patres, sibi tribuant auctoritatem absolute ac definitive decer-
nendi de fide ac moribus, absque Romano Pontifice — Nam id
sibi tribuendo, hoc ipso negarent plenam et supremam Ro-
mano l^onlifici competere poteslatem regiminis quoad uni-
versam Ecclesiam. Enim vero plena et suprema non esset in
Papa fidem defmiendi et imponendi potestas, si Episcoporum
coetus, sine Papa valeret fidem definire ac definitiones suas
obligatorias facere. — Insuper id sibi tribuendo, hoc ipso ne-
garent se in fide confirmandos esse a Papa; immo sibi jus et
officium usurparent Papam in fide confirmandi. Nam aliquem
fidei arjiculum absolute ac definitive decernendo sine Papa,
ffquivalcnter decernerent teneri onmes, ac ipsuin proinde
422 TRACTATUS DE PAPA.
Papam, ad credendum huic articulo. — Insuper negarent cau-
sas fidei, utpote majores, esse Romano Pontifici reservatas.
Quie tamen reservatio certa est, non tantum ex perpetua Ec-
clesiae praxi, seu jure ecclesiastico, sed vi primatus jurisdic-
tionalis, seu jure divino. — Insuper Christus non conslituit
unam auctoritatem ad docendam et imperandam fidem, et
alteram pro reliquo Ecclesise regimine; sed uni eidemque
auctoritati contulit plenam universalis Ecclesiae pascendx ac
gubernandx potestatem. Igitur dicti Episcopi, sibi usurpando
jus defmiendse fidei sine Papa, hoc ipso totius reliqui regi-
minis plenam potestatem sibi vindicare censendi essent. Id
est, lequivalenter suo agendi modo declararent, non penes
Papam, sed penes se quatenus a Papa sejunctos, residere pri-
matum jurisdictionis, supremamque ac plenam totius Eccle-
sise docendae ac regendae potestatem. — Insuper erroneam
illam et haereticam doctrinam factis suis profitendo, legitimse
Romani Pontificis auctoritati resisterent, ab ipsius obedientia
sese subducerent, et sic schismatice agerent. — Igitur sibi
jus tribuendo absque Papa defmitive decernendi de fide, mul-
tipliciter in schisma et haeresim caderent. Sed, ex prsecedenti
conclusione, contingere nequit ut omnes vel fere omnes ge-
neralis synodi Patres in schisma aut hseresim cadant. Ergo
neque contingere potest ut sibi jus tribuant, absque Papa de-
finitive ac absolute decernendi de fide aut moribus (confer
partis III, sectionis m, capitis i, propositionem VI).
3*" Contingere nequit iit defmitio omnium aut fere omnmw
Patrum concilii sit absoluta seu proprie dicta defmitio, ante-
quam a Romano Pontifice approbetur. — Nam, ex prsecedenti
conclusione, contingere nequit ut omnes vel fere omnes Pa-
tres jus sibi tribuant absque Papa defmitive ac absolute de-
cernendi de fide aut moribus. Ergo si decretum aliquod dog-
maticum ediderint, omnino certum est eos non intendere ut
decretum istud, ante Pontiticiam approbationem, siUdefmiti-
vwm, absolutum^ et ad credendum obligans. Nimirum, ex ipso-
PARS OCTAVA. 425
rum iniento ac cerlissima volunlate, hujusmodi definitio est
solummodo inchoata, non autem completa, sed per Pontifi-
ciam approbalionem complenda. Et sicut post quatuor aut
quinquc palrum subscriplionem alicui decreto dogmatico,
nondum dici potest decrelum istud esse concilii definitionem,
ita postquam omnes subscripserunt, nondum est aut dici po-
test defiuitio proprie dicta, utpote cui deest, per quam solam
compleri possit, Romani Pontificis adhasio.
4° Approbatio Papae, sine qua dari nequit definitio jjroprie
dicta seu completa; non continetur sequivalenter in adhaesione
Leqatorum^ nec per eam suppletur. — Ideo quippe requirilur
approbatio Pap?e, quia requirilur judicium ejus infallibile.
Nam si Papa in approbanda conciiii definitione non esset in-
fallibilis, non magis necessaria foret ipsius approbatio quam
cujuslibet alterius absentis Episcopi. Jamvero infallibililalis
prffirogativa cst personalis Romano Pontifici. Inhaeret nempe
judicio ab ipsamet Pontificis mente elicito. Unde nequit Papa
suam infallibilitatis praerogativam delegare (vide supra , partell,
sect. V, cop. V, § 2; — et tractatum deCuria Romana, parte III,
sect. III, cap.vii) . Igilur infallibile Pontificis judicium, seu neces-
sariam ejus approbationem, supplere nequeunt ipsius Legati.
5'' Ergo definitio omnium aut fere omnium (jeneralis synodi
Patrum, etiam accedente Legatorum adhxsione, non est regula
fidei, ante obtentam Papse approbationem. — Nam, ex conclu-
sione o, absolufum seu definitivum esse nequit fidei decre-
tum ab omnibus seu fere omnibus patribus editum, nisi su-
perveniat Pontificis approbatio. Et ex conclusione 4, hanc ap-
probationem Legati non supplent. Ergo expectanda est haec
approbatio, ut concilii definitio evadat icgula fidei.
6° A fortiori regula fidei non est^ ante obtentam Pontificiam
approbationem^ definitio^ a majori Patrum iiumero, etsi consen-
tientibus Legatis, edita. — Casum nunc expendimus quo defi-
nilio fieret, non a fere omnibus, sed a majori patrum numero.
Qui casus connectitur cum quaestione, an major pars Episco-
424 TRACTATUS DE PAPA.
porum, sive in concilio sive extra, errare possit in fide, ac
sese aRomano Pontifice abscindere. Ilanc qua?stionem exposui
jam supra (partelll, sect. m, cap. i, prop. VI, in scholio), et
absque solutione reliqui, eo quod viderem doctores hac in
re, non concordare. Dicit, verbi gratia, Melchior Canus : « Non
ego admitto ut totiim concilium cum Legatis errare possit. At
errare polerit major pars concilii, et erranti illi polerunt Le-
gati subscribere» ide Locis, lib. V, cap. v). Contrarium alii
tenent, id est, errare non posse majorem partem cum Legatis.
Igitur conclusionem probabimus in utraque hypothesi. M
Prlmo^ si errare possit major pars cum Legalis, planum fit
definilionem majoris parlis et Legatorum non esse regiilam
fidei, antePontificiam approbationem.
Secundo, si dicta major pars errare non possit, hoc ipso nec
poterit unquam contingere ut prsesumat fidem independenter
a Papa proprie definire. Nam id prjiesumendo erraret; siqui-
dem sese caput et rectorem Ecclesioe prsetenderet quoad prse-
cipuum Ecclesiastici regiminis officium, quod in docenda et
prsescribenda vera fide consistit; nec proinde agnosceret ve-
rum Ecclesiae caput a Christo constitutum, Romanum Ponti-
ficem. Tgitur definilio a majori parte concilii facta, non po-
terit unquam esse definitio proprie dicta seu absoluta, sed
tantum inchoata et per Pontificium judicium complenda et
perficienda. Nec unquam contingere poterit ut major pars
velit et prsetendat proprie dictam definitionem independenter
a Pontificia confirmatione edere. Unde in utraque hypolhesi
vera conclusio.
7** E prgemissa sex conclusionum serie sequitur veram esse
propositionem IV"", id est, absentePapa, et Legatis particularem
instructionem non habentibus^ definitionem concilii, quamvis con-
sentientibus Legatis factam, non esse regulam fidei ante obten-
tam aPapa approbationem. Nam per verba definitio concilii in-
telligenda venit definitio, vel ab omnibus aut fere omnibus
patribus, vel a majori eorum numero facta. Porro in neutro
PARS OGTAVA. 425
casu est regula fidei, abstrahendo a Pontificis approbatione,
ut probatum est.
8"" Confirmatur eadem propositio IV*, ex eo quod adversa-
rii non negent neque negare possint, controverti lioc ipsum
quod sustinent, videlicet concilii defmitionem, in dicto casu,
ante obtentam a Papa confirmalionem esse regidam fidei. Nam
quod inter dgctores catholicos licite conlrovertitur, hoc ipso
non est nec esse potest regula fidei.
Objicies V. — Agitur de concilio generali, legitime convo-
cato et praesidentibus Papse Legatis celebrato. Aliunde autem
certum est per generale concilium reprsesenlari Ecclesiam
universam, prout defmivit Martinus V in Constantiensi con-
cilio. Porro repugnat fidei regulam non esse defmitionem
concilii, a quo universalis Ecclesia repraesentatur.
Respondeo. — Distinguo : repugnat defmitionem talis con-
cilii non esse regulam fidei, si (per impossibile) defmitio ista
esset absoluta et proprie dicta, concedo. Si defmilio ista non
talis proprie sit sed dumtaxat inchoata, et per Pontificiam ap-
probationem complenda, nego. Igitur id objicientes errant ex
falso supposito. Supponunt quippe contingere posse ut tale
concilium praesumat independenter a Papa definitive de fide
aut moribus decernere. Hoc autem contingere nullatenus po-
test, prsecise quia tale concilium, id prsesumendo, ab Eccle-
siae capite totum reliquum corpus abscinderet, sicque Christi
Ecclesiam perimeret; quod ne contingat divinae promissiones
semper obstabunt.
Objicies 2^ — Tale concilium, utpote omni ex parte legiti-
mum, dici potest in Spiritu sancto congregatum, habetque
Spiritus sancti assistenliam; ut adeo cum veritate possint Pa-
tres definiendo dicere visum est Spiritiii sancto et nobis. Forro
absonum est regulam fidei non esse, id quod Spiritui sancto
visum fuit.
Eespondeo ; Praecise quia sancti Spiritus assistentiam ha-
bet tale concilium, contingere non potest ul praesumat, sine
420 THACTATUS DE PAPA.
Papae concursu, fidem supremo ac defmUivo judicio decernerc.
Unde hic etiam negatur suppositum, id est, istud factum,
quod tale concilium talem defmitionem unquam edat.
PropositioY^. — Generalis concilii definitio^contra instructionem
a Papa missam, nimquam esse poterit regula fidei, etiam acce-
dente Legatorum adhdesione. — Nam per ejusmodi definitionem
Patres concilii oequivalcnter rejicerentet erroneam declararent
conlrariam Papa^ definitionem, in ipsius instructione conten-
tam. Proinde jam ab ipsis non admitteretur Romani Pontificis
plena et suprema potestas universam Ecclesiam docendi, re-
gendi ac gubernandi; et facto suo in supremam illam potes-
tatem insurgerent, sicque in schisma et haeresim prolabe-
rentur. Nec eos excusaret adhcesio Legatorum. Nam slatim ac
Legati Papse contra ejiis instructionem agunt, Legati esse de-
sinunt; siquidem non deputantur nisi ut juxta instructionem
sese gerant. Igitur, vel definitio supponitur ab omnibus vel
fere omiiibus palribus facta, et tunc impossibilis est casus,
cum contingere neque at, ut fere omnes Episcopi sic a capite suo
per schisma et h?eresim sese abscindant; Yel supponitur a ma-
jori dumtaxat numero cdita, cttuncredit dilemma : vel errare
potest major pars generalis concilii, vel non. Si prius regula
fidei noneritejus definitio : si posterius, casus contingere ne-
quit, quia erraret sibi jus tribuendo, non tantum fidem ahso-
lute definiendi, sed etiam definiendi contra Papse definitionem.
Propositio YP. — Definitio concUii, dissentientibus Legatis
quin tamen particularem instructionem habeant, non est regula
fidei. — Sequitur a fortiori ex eo quod definitio conciUi non
sit regula lidei ante obtentam Pontificiam approbationem,
etiamsi Legati consentiant, ut constat ex propositione lY^
g 2, __ Quid requiratur ex parte Romani Pontificis ut concilii oecumenici leges
disciplinares vim obligandi habeant.
Requiritur etiam ut accesserit Romani Pontificis approba
tio. Nam decretum generalis disciplinse continet implicite de-
PARS OCTAVA. 4^7
finitionem dogmaticam, scilicet : id quod praescribitur non
esse peccaminosum, sed bonum moraliler et utile. Igitur ra-
tione hujus implicifse defmilionis jam necessaria est Romani
Pontificis confirmalio, ex dictis sub proecedenti paragrapho.
Proeterea jus imperandi Ecclesioe universce pertinet quidem
ad concilii generalis Patres, simul cum Papa imperantes et
discipliuoe decretum sancientes; siquidem apostolis cum Pe-
tro adunalis dixit Christus miodcumque U(j(iventis...; sed ne-
quaquam ad ipsos pertinct quatenus a Papa sejunctos et sine
Papa decernenles. Immo nec conlingere potest ut omnes vel
fere omnes generalis concilii Patres prsetendant obligatorium
esse, absque Pontificis approbatione, universalis disciplinae
decrctum ab ipsis edilum; ob rationes sub prgecedenli para-
grapho deductas relalive ad definitiones fidei. Et idem dicen-
dum de mdjori purle concilii, si supponatiir eam errare non
posse, competentiam suam prselergrediendo. Quod si contin-
gere possit ut inaji r pars sibi jus tribuat quo caret, non obli-
gabit ex hoc ipso disciplinare ipsius dccretum.
§3,— Quitl requiratur ex parte formse, ut aliquod dictum generalis concilii
balendum sit pro defwiitione fidei, ad credendum obligante.
Requiritur et sufficit ut formula, qua synodus usa est, clare
denotet rem definiri tanquam articulum fidei ab omnibus cre*
dendum. Requiritur, inquam. Si enim exverbis concilii, du-
bium remaneat an revera Palres intendant proprie definire,
ac conscicnlias ad credendum constringere, hoc ipso nec pro-
prie defmiunt, nec conscientias ad credendum conslringunt.
Addidimus, et sufficit. Si enim ex evidenti verborum sensu
res defmita fuerit tanquam credendus fidei articulus, insa-
num foret id ipsum in dubium revocare. Ulterius vero quaeri
potest, qusenam formuljB certo seu evidenter, et quoenam
dubie dumtaxat fldei defmilionem exprimant? Respondeo :
I. Quam plurimse sunt formulae quibus certo ac evidenter
4^8 TRACTATUS DE PAPA.
ab oecumenica synodo exprimi potest defmitio lidei proprie
dicta seii conscientias ad credendum obligans. Solent aucto-
res nonnullas usu frequentiores indigitare, videlicet quinque
sequentes :
1'' Si concilium ita decernat, ut hfereticos pronuntict qui
contrarium asseruerint.
2° Quando dicit synodus : si quis hoc aut illud senserit,
anathema sit.
S'' Si in eos qui contra tenuerint decernatur excommuni-
catio ipso facto incurrenda.
4" Si hoc vel illud expresse dicatur a fidelibus firmiter cre-
dendim, vel tanquam dogma fidei cathoUcx accipiendum. (Vide
Melchiorem Canum, de locis TheoL, lib. V, cap. v.)
b"" Quando concilii Patres dicunt, definimus, et agunt de
materiafidei, non de mera disciplina.
Sed praeter ejusmodi formulas, excogitari possunt alise
multa3, quse non minus certum Faciant, licet sub aliis ter-
minis, rem defmiri tanquam articukim fidei ab omnibus fir-
miter credendum ^
II. Item multffi possibiles sunt formulae quae excludant vel"
dubiam relinquant proprie dictam concilii definitionem, qua
nempe conscientise ad credendum obstringanlur. Verbi gra-
tia, si Patres dicerent sibi videri, vel probabUissimum esse
hoc aut illud ad dogma catholicum pertinere, certo exclude-
retur proprie dicta defmitio, ut patet. Si vero synodus aliquid
dogmatis asserat et omnino certum supponat, sed in phrasi
incidenti, seu ita ut quod asseritur non sit principale ser-
monis objectum, tunc merito in dubium revocari potest an
* a Quando autem decretum proponatur tanquam de fide, facile cognoscitur
ex verbis concilii. Semper cnim diccre solent se explicare fidem catliolicam ; vel
hsereticos habendos qui contrariuiTi sentiunt; vel (quod est communissimum)
dicunt anathema et ab Ecclesia excludunt eos qui contrarium sentiimt » (Bel-
larminus, de Conciliis, 1. II, c. xn). Addit Bellarminus : « Quando autem nihil
AorMm dicimt, non cst certum rem esse dc iidc. » Scdintelliirendiim cst, quando
nihil horum aut iisdem aut (Bgiuva lentibus ierminis dicunt.
PARS OCTAVA. 429
intenderint Patres assertum ejusmodi tanquam articulum ab
omnibus credendum definire. Sit in exemplum textus iste
concilii cecumenici Lateranensis quinti, sessione undecima :
«Solum Homanum Ponlificem, tanquam super omnia concilia
auctoritatem habentem, conciliorum indicendorum, transfe-
rendorum ac dissolvendorum plenum jus et potestatem ha-
bere, nedum exsacrae Scripturie testimonio, dictis sanctorum
Patrum ac Romanorum Pontificum, sed propria etiam eorum-
dem conciliorum confessione manifeste constat. » Si verba
haec, tanquam super omnia concilia auctoritatem habentem, es-
sent definitio fidei, dicendum foret gallicanos theologos, qui
secundo e quatuor articulis anni 1682 adhaerent, non tantum
enormiter errare, sed esse formaliter haereticos. At quia verba
ista non ponuntiavitconcilium nisi incidenter, dubium remanel
an sint proprie dicta fidei definitio. Stante autem hoc dubio
formaliter hoerelici non sunt supra dicti theologi. Excusari
tamen non possunt a temeritate, ut ait Bellarminus, agens de
theologis Papam concilio subesse contendentibus. Sed neque
Sipeccato gravi excusari possunt, nisi ex bonafide; quaeadesse
quidem in aliquibus potest, ob imbibitos a teneris errores.
§ 4. — An et quatenus requiratur Palrum concilii diligentia in exquirenda
veritate, ad hoc ut eoruni definitio sit infallibilis et ad credendum obliget.
Propositio P. — Communis videtur catholicorum doctorum sen-
tentia, praerequirens dHitjentiam^ ut sive Papa, §ive concilium
(Bcumenicum infaUibiUter definiat. — Sallcm quos ego perlegi
auctores in hoc conveniunt; et an nonnuUi contrarium te-
nuerint, ignoro. Hujus autem communioris sententiie praeci-
pua ratio est, quod neque concilio, neque Romano Pontifici
promissa sit inspiratio, qualem habuerunt Scripturae sacrae
auctores, sed dumtaxat assistentia, qua3 supponit eum cui
datur facere quod in se est. De quo sic Melchior Canus : « Du-
plex enim discrimen inter sacros auctores, et summum Ponti-
cem patresque concilii reperitur. Unum, quod auctores sacri
450 . TRACTATUS DE PAPA.
ex proxima Dei revelatione vel inspiratione scribiint catholica
dogmata. Nec enim egentexteris ad scribendum incitamenlis,
aut humana ratiocinatione e scripturis aliis argumenlantur,
disquirunt, colligunt. At concilium et Pontifex humana via
incedunt, rationemque sequuntur, atque argumentando ve-
rum a falso discernunt. Non enim exislimandus est summus
Ponlifex eam habere facultatem, quse in Apostolis, Prophetis
et Evangelislis ineral, utproposita una qualibet de fide quses-
tione protinus dignoscere possit, utra quaestionis pars vera
falsave sit. Sed adhibere prius consilium necesse est, et ex-
pendere utriusque partis argumenla. Tum deinde sequitur
auxilium Dei, quod videlicet opus est, ut summus Pontifex in
recta fide conlineatur. In conciliis itidem non habent Patres,
mox quasi ex auctoritate sententiam absque alia discussione
dicere. Sed coUationibus et disputalionibus, re ante tractata,
precibusque primum ad Deum fusis, tum vero qusestioa con-
cilio sine errore finietur, Dei videlicet auxilio atque favore,
hominumque diligentia et studio confluentibus » (de locis
TheoL, 1. V, cap. v, pag. 216, edit. Parisiis, 1704). «Postu-
latur, inquit Suarez, quam diligentiam debeat Pontife\ adhi-
bere ad defmiendum, quando concilium generale non congre-
gat? Ad quod breviter respondeo, aliquam sine dubio esse
necessariam; quia Deus non vult ut homines temere judicent
vel gubernent. Quanta vero futura sit, nullo jnre, saltem di-
vino, defmitum est, sed prudentige ipsius Pontificis relin-
quitur » {de Fide^ disp. quinta, sect. octava, n. xi).
Propositio IP. — Plerique doctores catholici diligens examen
jjrxrequirentes, simul tenent contingere non posse ut examen
istud omittatur, et oh istam omissionem erronea sit Papse vel
concUii generalis defmitio . —\)\Q,\mi scilicet, provisurum Deum
ne omittatur ille dillgentise gradus qui necessarius est ad de-
finitionis infnllibilitatem. Cum enim, ut ipsi existimant, er-
ronea esse possit definitio temere seu absque praevio examine
facta, nisi provideret Deus ut nunquam temere fiat, jam in-
PARS OCTAVA. iol
cerf i essent omnes articnli fidei per Romanos Pontifices aut ge-
ncralia concilia denniti, ac in poslcrum deiiniendi. Semper
enim dici posset, omissum forsan diligens examen, nec de
hoc certo constare posset. « Dcus, inquil Melchior Canus,
suaviter disponit omnia, simulque prospicit ct fmem et media
ad fmem necessaria. Si enim promilteret cuiquam aeternam
\itam, mox conferret etiam illi bonarum gratiam aclionum,
quibus eam vitam consequeretur... Sic omnino, cum Ecclesiae
fidei llrmilatem fueril pollicitus, deesse non potest quominus
tribuatEcclesiseprecescaeteraqueproesidia^quibushaecfirmitas
conservatur... Itaque prscstat semper Pontifex quod in se est,
praestatque concilium, cum de fule pionuntiant... Ac si semel
hsereticis hanc licentiam permiltimus, ut in quaestionem vo-
cent, num Ecclesiae judices eam diligentiam et curam exhi-
buerint, quoe opus erat ut quaestio finiretur, ecquis adeo
csecus est, qui iion videat omnia mox Pontificum conciliorum-
que judicia labefactari?.... Fac enim quidpiam ex necessariis
omissum esse. Tum rogo, an fdeles his qui de fidei quaestione
judicarunt, tantisper parere debeant, dum illorum negligen-
lia innotescat Ecclesiae. Parere debent, aiunt. Jam igitur eo
tempore errantibus judicibus errabit Ecclesia... Quid quod si
semel de diligentia judicum dubitamus, novum examen judi-
ciumqiie semper recens postulabitur, ut de diligentia adhi-
bita vel non adhibita censeatur. Goncedamus ergo judicibus
a Deo in Ecclesia constitutis nihil eorum deesse posse, quae
ad rectum verumque judicium sunt necessaria » (de locis
TheoL, 1. V, c. v, p. 218 et seq., edit. Parisiis, 1704). Ad
rem etiam faciunt haec Bellarmini verba : « Quidam eorum
dicunt Pontificem non posse errarc si mature procedat et con-
silinm audiat aliorum pastorum. » Et paulo post de istis theo-
logis sic prosequitur : « Non volunt ponere infallibiiitatem in
consiliariis, sed in solo Pontifice. Verum explicare volunt Pon-
tificem debere facere quod in se est, consulendo viros doctos
et peritos rei de qua agitur. Si quis autem peteret, an Pon-
432 TRACTATUS DE PAPA.
tifex erraret, si temere definiret, sine dubio proedicti auclores
om;i<?6' responderent, non posse tieri ut Pontifex teinere defi-
niat. Qui enim promisit finem, sine dubio promisit et media
quse ad eum fmem obtinendum necessaria sunt. Parum autem
prodesset scire, Pontificem non erraturum quando non te-
mere defmit, nisi ctiam sciremus non permissuram Dei pro-
videntiam ut ille temere defmiat » (de Romano Pontifice, 1. IV,
c. ii). Quffi Bellarmini verba a?que valent quoad generale con-
cilium, ut patel.
Propositio IIP. — Illi doctores (si qui sint) qui simul tenent
et prasrequiri diUgens examen^ et continyere posse ut omittatur,
sicque concUium cecumenicum vel Papa^ erret in definienda fide,
omnino deserendi sunt tanquam erronei^ ac inducentes in hdere-
sim. — Etsi adductus modo Bellarmini textus potius innuat
non reperiri qui sic sentiant, nolui tamen in pnecedenti pro-
positione dicere omnes doctores catlwlici, sed plerique. Ne sci-
licet mihi obtruderetur forsan aliquis, qui Constantiensis
concilii tempore aut tolo conseqnenfe saeculo scripserit, ea
scilicet setate qua magni schismatis difTicuIlas mentes perlur-
baverat. Nam in hujus «vi scriptis mnlta occurrunt erronea
et etiam haeretica, licet bona fide et a catholicis aucloribus
propugnata. De quo tanquam specimen vide quae de Gersone
ac Petro de Alliaco diximus supra (parte II, sect. ii, cap. vi,
§ 5 et 4). Praeterea chimericam non fuisse opinionem quam
prsesenti propositione confulamus denotant hsec Melchioris
Cani verl)a : « Ac snnt etium qui non obscure dicant, quod
si quando Romanus Pontifex in definitione fidei erravit, inde
evenire potuit, quod non tantam quantam debebat adhibuit
diligentiam, antequam sententiam proferret... Quibus si ob-
jicias, Apostolicam Sedem errare in fide non posse, fatenlur
id quidem, sed aiunt, Sedis Apostolicae nomen non solum
summum Pontificem significare, sed ipsum, ut facit ea quoe
ad cathedram spectant : hoc est, quatenus non ex suo, sed
ex consilio bonorum virorum et doctorum procedit... Quae
PAUS OCTAVA. 453
res ut de conciliis quoque dicatur, subsunt omnino causge
e»dem, quas dixi paulo anle » (de locis TheoL^ lib. V, cap. v,
pag.218, edil. P;irisiis, 1704). Quibuspraenolatis sicprobatur
propositio :
IUa opinio erronea est et inducens iri haeresim, ex qua evi-
denter sequitur nullas Romanorum Pontificum et concilioruni
oecumenicorum defmitiones dogmaticas esse certo veras. Atqui
talis est opinio quam confutamus. Nam ex una parte asserit
erroneas esse potuisse omnes illas delinitiones ex omisso dili-
genti examine. Aliunde autem certo constare nequit an dili-
gens examen adhibitnm fuerit. Non enim rigorose probari
potest de unoquoque Romano Pontifice et de singulis conci-
liorum Patribus, ipsos non temere judicasse. Ergo sequitur
duble veras remanere dictas delinitiones fidei omnes. Quod
consectarium erroneum profecto est ac hjprelicum.
Propositio IV". — InfaUibUitas Papx necnon conciUi oecume-
nici in dejinienda fide^ non dependet ab uUa humana diligentia
seu prasvio examine. — Cum propositio hicc communi docto-
rum sententiae adversetur, nolim eam ut certam defendere.
Sed quia nutarc mihi videtur dicta^ communioris sententiae
fundamentum, volni subjiccre hujusce opinationis mcio ra-
tioncs; in hunc ulique scopum ut, vel probabilis evadat prje-
sens propositio, vel certe accuratius confutetur et falsa de-
monstretur.
Nimirum comnuinis sententitT fundamentum istud est :
non promissa fuit inspiratio sicut Scriptura? sacrse auctori-
bus, sed assistentia. Non datur autem assistentia ut vox ipsa
denotat, nisi jam ex se agenti seu facienti quod in se e^t.
Respondeo : Sufficit illa ipsa quam admillilis assistentia, ut
Papa ct synodus acumenica immunes ab erroneis fidei defi-
nitionibus serventur, etiamsi teinere, seu absque pranio dili-
genti examine definiant. Qnod sic probo :
1. Seclusa divina assistentia, fallibiles remanereni Papa
et synodus, non tantum si temere, sed etiam si pra^missis
III. 58
AU TRACTATUS DE PAPA.
diligentissimis curis et indagationibus definircnt. Id omnino
certum hic supponimus, et ab omnibus calholicis admissum.
Etcseteroquin, quoadPapam, verbi gratia, sic breviter ostendi
potest : tota humana diligentia quam adhibere potest, in his
duobus consistit : ut ipse qusestioni defmiendae accurate stu-
deat, ulque doctorum consilium et rationes requirat. Porro
non obstante diligenti studio erpare potest, praesertim si sit
in re theologica parum versalus, ut contingere potest. Con-
siliarii autem nec ipsi sunt infallibiles; unde ex ipsorum sen-
tentia et rationibus nequit Pontifex sibi comparare plenam
non errandi certitudinem.
2. Igitur merito supponi potest casus quo, seclusa assis-
tentia divina, concilii Patres (idem dic de Papa), licet prae-
misso diligentissimo examine, erronee defmirent. Sequitur
ex modo dictis.
5. In hoc autem casu, debet necessario assistentia divina
ita in ipsorum intellectum aUquo modo agere, ut ab edenda
erronea defmitione abslineant. Aliquo modo, inquam; id est,
vel suggerendo ratiocinium ex quo defmitionis, quam jamjam
erant edituri, falsitatem percipiant; vel per immediatam illus-
trationem qua eis veritas pateat.
4. HiGc porro eadem assistentia sufficit ut prsemuniantur
Patres ab erronea defmitione, quando temere, seu absque
prsevio diligenti examine definiunt. Nam difticilius non est
ipsorum intellectui suggerere motivum, quo ad recte defmien-
dum impellantur. Immo facilius quam in prsecedenti casu.
Nam quando post diligens examen edituri sunt erroneam de-
finitionem, assistentise divinse obstat insuper vis rationum
quas peremptorias existimabant, et quibus ad erronee defi-
niendum impellebantur.
Objicies. — Si ita sit, licite poterunt Papa et synodi oecume-
nicse Patres sese ad defmiendum praeparare dormiendo ac lu-
dendo, cum non minus adfutura sit assistentia divina.
Respondeo : Vult Deus ut faciant quod in se est, id est, ut
1
PARS OCTAVA. 435
convenientem diligentiam ad detegendam veritatem adhibeant.
Inordinatam qiiippe fore contrariam agendi rationem ex ipsa
lege naturali colligitur. Igitur si secus faciant, certo pecca-
bunt. At nequaquam sequilur non posse nihilominus tunc
per assistentiam divinam provideri, ut recle defiriiant.
5. Nisi dicatur inerrantiae prserogalivam a prsevia humana
diligenlia non pendere, duplex admittendus erit supernatu-
ralis interventus : 1*" Ne Patres diligens examen unquam
omittant; ^*" ne post islud examen erronee definiant. In altera
vero senlentia, unicus dumlaxat supernaturalis interventus;
videlicet ne Patres concilii, vel Papa, sive diligens examen
prsemiserint, sive omiserint, erroneam emittant fidei defmi-
tionem.
Propositio V\ — Sive prxrequiratur , sive uoUy diliyens exa-
men^ nunquam contingere potest ut ex defectu hujus conditionis
erronea sit defmitio fidei. — Nam si prserequiratur, semper
aderit, nec contingere unquam potest ut omiltatur, ex dictis
propositionelP. Si vero non requiralur, ad sensum proposilio-
nis quartse, ejus omissio infallibilitalis prifirogativse obslare
non poterit.
NoTA. — Be requisita libertate, ut defmitio fidei sit infaUibilis .
Remissive. — De illa qusestione jam actum est supra (parte H,
secl. V, cap. ii, § 2, prop. IV*).
CAPUT III
DE CEIiEBRATlS U.lCTEIVtJS CO'VCIl.llS <KCIJME]«IC1.9
Si aliqualem dumtaxat de celcbralis jam conciliis notionem
sibi lector comparare cupiat, adeat Iheologiam Wircebur-
gei\s'mm [de Prmcipiis theologicis, disput. 11, cap. ii, art. 1,
quaeres 2% tomo I, pag. 162, Parisiis, 1852). Si pleniorem
et relalive ad polemicam cum gallicaiii systemalis propugna-
456 TRACTATUS DE PAPA.
toribus, adeat eximium opus Alphonsi Muzzarelli, quod in-
scripsit : de auctoritate Romani Pontificis in conciliis generalibus
(Gandavi, typis Poelman, sine anni indicatione). Si plenissi-
mam, percurrat conciliorum collectionem, editam a Labbe et
Cossarts; vel eamdem a Coleto auctam ; vel hanc postremam
novis addilionibus ditalam a Mansi, qui tamen eam, ad vige-
simum usque volumen in folio perductam, absolvere non po-
luit. Nimis jejuna fuisset notio quam paliuntur praesentis
tractatus limites; et ideo prorsus omissam eam maluimus.
FINIS TRACTATUS DE PAPA.
Scripta mea omnia judicio ac correctioni Romani Pontificis subjicio.
INDEX
JUXTA MATERIARUM ORDINEM
TOMl III
Pro(emidm 1
g i. — An et quo sensu Romani Ponlificis infallibilitas sit personalis
etseparata i
Prop. /». — Romanus Pontifex, etiam quatenus distinctus a reliquo
Ecclesise corpore, est subjectum infallibilitatis i
Prop. IP. — Corpus Episcoporum, quatenus complectens caput suum
Romanum Pontificem, est infallibilitatissubjectum iv
Prop. IIP. — Corpus Eplscoporum, quatenus distinclum a capite suo
Roniano Pontifice, non est subjeclum infallibilitatis, nisi ineosensu
quod semper extituri sint multi Episcopi Romano Pontifici quoad
fidem consentientes el obsequentes v
Prop. /r». — Alii pra'ter Episcopos christiani non sunt infallibilitatis
subjectum, nisi in eo sensu quod semper extituri sint multi fide-
les, Ecclesise gubernanti quoad fi lem adhaerentes et obsequentes. vii
Prop. V*. — Ergo erroneum est systema infallibilitatem ita reponens ^
in senatu seu collegio Episcoporum, ut nuUiis Episcopus quatenus
ab isto collegio distinctus, sit infallibilitatis subjectum tii
Prop. VP. — Ergo erroneum est systema infallibilitatem non agnos-
cens nisi in conjuncto consensu capitis et corporis; ita scilicet ut
nec Papa quatenus distinctus ab Episcoporum corpore, nec corpus
Episcoporum quatenus distinctum a Papa, infallibilitate potiatur. vii
Prop. VIl*. — Ergo erroneum est systema, quo infallibilis quidem
Papa declaratur, sed solummodo quatenus instrumentum, per
quod Ecclesice fidesresonat et edicitur tni
Prop. VIIP. — Romani Pontificis infallibilitas est personalis in vero
ac magis obvio liujus vocis scnsu, licet personalis non sit in aliis
minus obviis sensibus x
458 INDEX JUXTA ^IATERIARUM ORDINEM.
Prop. IX^. — Luculio iiifallibilitatis separatse recla est in aliquo
satis obvio sensu, erronca in alio xn
Prop. X". — Ex eo quod Tapa intallibilis sit quatenus distinctus a rc-
liquo Ecclesise corpore, seuexeo quod ejus infallibilitas sit, in ex-
posito sensu obvio, pcrsonalis et scparata, sequitur in praxi Pa-
palem definitionem esse prorsus quoad omnes et singulos statira
-obligatoriam, antequam constet accessisse aliorun Episcoporum
consensum xjh
§ 2. — Adnotatio de quibusdam lomi secundi verbis, Jesuitas Gallise
respicientibus; necnon de commodatis mihi documentis a claris-
simo Carolo Gerin xiv
PARS IV
RO MANO PONTiriCI VINDICATUR POTESTAS IN REM TEMPORALEBI
SOCIETATUBI CIVILIUM.
DiscEPTATio prj:via. — De statu qusestionis ' 2
Prop. /», — Duplex moveri potest, et de facto mota est quicstio de
potestate Papse in rem temporalem societatum civilium, videlicet,
an sit et qualis sit , 2
Prop. II*. — Ex 00 quod doctores catholici inter se non consentiant
de modo hujusce potestatis, et modus ille incertus sit, non sequi-
tur rem seu potestatem ipsam non esse omnino certam atque ut
talem ab ipsis communiter admissam 2
Prop. Hb. — Ut erroneus probetur primus e quatuor articulis galli-
canis anni 1682, satis cst certam probari aliquam Roniani Pon-
tificis potestalem in rem temporalem statuum ; non autemnecesse
est ut potestas illa directa indircctave probetur 3
Prop /r». — Prfccipua et maximi momenti qurcstio est an Romano
Pontifici jure divino competat vera potestas in rem temporalem
staluum. Qualis autem hfcc potestas sit, directane an indirecta, est
secundaria seu minoris momenti qiiacstio 4
Prop. F*. — QuibusargumentisEcclesifc vindicatur potestas in rem
temporalem statuum, iisdem et Romano Pontifici eadem potestas
vindicatur
Prop. Vt. — Opinio quee omnem potestatem, id est sive directani
sive indirectam, in rem temporalem statuum Ecclesiae denegat, ex-
presse damnata fuit a Pio Papa IX, in bulla Quanta cura, propo-
sitione 24 Syllabi 6
SECTIO I. — Argumentumexunanimi consensu doctorum catholicorum, a
t empore sancti Bernardi, seu a duodecimo sseculo, usque ad annum 1C20. 7
§ 1. — Doctrina sancti Bernardi. — Inanes Bossuetii artcs ad eluden-
dam ejus auctorilatem 7
§ 2. — DoctrJna Petri Cluniacensis, qui obiit anno il5G 17
§ 3-. — . Doctrina Pclri Blescnsis, qui obiil anno 1200. . ..... 18
liNDEX JIIXTA MATERIARUM ORDmEM. 439
§ 4. — Doctriria Hugonis a Sancto Victore (obiit anno 1140). ... 20
§ 5. — Doctrina Joannis de Salisbury et Alexandri de Ales 25
§ 6. — Doctrina sancti Ivonis Carnotensis Episcopi 27
§ 7, — Doctrina sancti Tboma^ et saiicti Bonaventurse 31
§ 8. — Doctrina beati Augustini Triuinphi 35
§ 9. — Doctrina aliorum viginti trium e celeberrirais Galliaj docto-
ribus 45
§ 10. — Doctrina cleri galiicani in comitiis generalibus anni 1615. . . 54
§ 11. — Ab iis etiam schol» doctoribus qui audaciores extitere in de-
primenda Romani Ponlificis auctoritate, aliqua Ecclesise tribuitur po-
testas in rem temporalein staluum 60
g 12. — Etiam jurisconsultisGallia) usque ad sa?culum decimum septi-
mum, indubitata fuit Romani Pontilicis potestas in rem tempora-
lem statuum 67
^' 13, — Annodumtaxat 1626 cocperunt aliquot Jesuitcc Galliac necnon
Sorbona adliKrere opinioni, qua Ecclesiae denegatur quselibet po-
testas in rem temporalcm statuum, quse tamen adhsesio non videtur
fuisse libera, sed per vim et metum extorta 68
§ 14. — In aliis pr«ter Galliam regionibus, unanimis fuit doctorum
schol» consensus de aliqua Ecclesise potestatein rem temporalem
statuum 77
§ 15. — Unanimi scholte consensioni de dicta Romani Pontificis potes-
tate, accedit auctoritas, tum ex confcssione ipsorummet regum et
principum, tum (quse pra?cipue nolatu digna) ex ingenti numero
sanctorum et beatorum qui eidem doctrinie adliseserunt (remissive). 80
§ 16. — Ex communi doctorum scholai consensu certa rigorose proba-
tur Ecclesiai potestas in rem temporalem statuum 81
§17. — Inania Bossuetii effugia 84
SECTIO 11. — Argumentum ex conciliis cecumenicis qulnque, necnon e
pluribus synodis particularibus 100
Cap. I. — Concilium cecumenicum Lateranense tertiura, anno 1179, sibi
adscripsit potestatem in rem temporalem statuum 100
Cap. II. — Concilium oecumenicum Lateranense quartum, anno 1215, sibi
dictam potestatem vindicavil 102
Cap. 111. — Concilium oecumenicum Lugdunense anni 1245, eamdeni po-
testatem sibi vindicavit 107
Cap. IV. — Concilium Constantiense eamdem sibi adscripsit potestatein. . 108
Cap. V. — Concilium Tridentinum eamdem sibi potestatem vindicavit. . 111
Cap. VI. — Objectiones quibus tentavit Bossuet argumcntum edictisquin-
que conciliis deductum eludere, prorsus inanes sunt 112
l""" objection de Bossuet. — Si les conciles ont exerce un pouvoir sur le
temporel des fetats, ils ne Pont fait qu'en vertu du consenlement des
princes
2« objection de Bossuet. — Dans les decrets des conciles cites, il n'est
pas qucstion des Rois ni des Souvcrains proprement dits, mais seule-
ment des feudataires 120
5» objcction de Bossuct. — Le commencement du decret cite du 5«
concile de Latran. ou il cst dit que TEglise se contentc dii jugcinent
ecclesiastique sans fairc iVcxecutions sanglantcs, prouve que, selon
112
440 INDEX JUXTA MATI'RlAUliI\l ORDINEil.
la doclrine de ce concile, la puissance spirituelle ne s'etend pas au
temporel des Etats 123
4" objection de Bossuet. — Le concile general de Lyon ne prouve rien,
parce que la sentence de deposition contre Frederic II a ete pronon- «•
cee prcesente concilio, etnon \)3iS approbante concilio 125
5" objection de Bossuet.. — Saint Louis et les Frangais continuerent a
regarder Frederic comme empereur legitime, apres queGregoire IX
Teut depose, qnantumvis a Gregorio IX fuisset... depositionc per-
culsus: donc on ne croyait pas au pouvoir de FEglise de deposcrles
souverains, et la deposition de Frederic dans le concile de Lyon ne
prouve pas ce pouvoir 131
G« objection de Bossuet. — Le decret du concile de Trentc sur les duels
ne prouve pas que FEglise se soit attribue un pouvoir de droit
divin sur le temporel des Etats 135
Cap. \TI. — MuKa concilia parlicularia Ecclesiae adscripserunt poteslatem
in temporalia statuum 137
SECTIO III. — Argumcntuni e praxi Romanorum Ponlificum 145
Cap. I. — Agapetus Papa, anno 556, sibi dictam potestatem vindicavit. 145
Cap. II. — S. Gregorius Magnus eamdem potestatem sibi vindicavit. . . 14G
Cap. III. — Item Gregorins II, anno 726 150
Cap. IV. — Item S. ZacchariasPapa, anno circiter 751 163
Cap. Y. — Item Stephanus Papa III, anno 754 170
Cap. YI. — Item Leo Papa III, imperium ab Orienle in Occidentem trans-
ferendo, sub inilium SKCuli noni 171
Cap. VII. — Item Gregorius Papa V, electores imperiales instituendo. . . 202
Cap. VIII. — S. Gregorius VII et viginti subsccuti Pontifices dictam in
temporalia statuum poteslatem sibi vindicarunt 207
Cap. IX. — Exdictapraxi Romanorum Pontificum merito infertur Ecclesiae
competere jus in rem temporalem societatum civilium . 210
SECTIO IV. — Argumentum e constanti Ecclesisc praxi 217
Cap. I. — Synopsis chronoiogica 217
Cap. II. — Constans praxis qua auctoritas ecclesiastica sibipotcstatem vin-
dicavit in rem temporalem societatum civilium, probat ejusmodi po-
testatem ipsi revera jure divino competere 246
SECTIO V. — Confutantur Bossuctii argumenta e traditione divinoque textu
deprompta 248
Cap. I, — Non valent argumenla e traditione a Bossuelio deducta. . . 248
Cap. 11. — Non valent argumenta e sacro textu a Bossuetio deducta. . . 262
Cap. III. — Quam periculosum sit systema Bossuetii, ad verum Scriptura?
^ sacrse sensum necnon ad priorum sseculorum traditionem provocantis. 272
Cap. IV. — Quam potiori jure ad sacram Scripturam provocent propugna-
tores Pontificioe potestatis in rem temporalem statuum 279
SECTIO VI. — Argumenta e ralionibus theologicis 280
Cap. I. — Argumenlum ex utriusque societalis fine 280
§ 1 . — De societatis religiosa) dome^ticje et civilis proprio fine, et de
corumdem finium subordinalione 280
Prop. /*. — Non potuit Deus homir^S creando alium finem ultimum
sibi proponere quam seipsum tanquam summum bonum attinger.-
1M)EX JUXTA MATERIARUM ORDINEM. 441
dum, pcr uniuscujusque hominis rcternum cognitionis et amoris
actum 280
Prop. II*. — Deus voluit et instituit socielatem civilem tanquam me-
dium ad fmem societatis domesticjc seu familire; societatem vero
domeslicam tanquam medinm ad fincm societatis religiosse seuEc-
clesife; tpsam vicissim Ecclcsiam tanquom medium ad Cnem ulti-
mum, quam sibi homines crcando proposuit 283
Prop. III*. — Finis societatis civilis subordinatur fmi societatis do-
mcsticie seu familifc, et finis famili?c subordinatur lini Ecclesise. 286
2. — Quici^tio de possibili. — Non repujrnat seu possibile fuit a Deo
datum tcclesifc jusaliquod in rem temporalem slatuum 286
Prop. /». — Putuit Deus ambas potestates, ecclesiaslicam scilicet ct
civilem, distinctas institucre, et simul velle civilem alteri certo
modo subjcctam. 286
Prop. //». — Poluit Deus, etsi ambas potestatesdislinctas instituerit,
quoad casum quo civihs ecclesiaslicam injuste prajpediret, jus
ecclesiasticffi tribuere civilem coercendi, etiam regem aliosve civi-
lis potestatis ministros deponendo 289
Prop. III*. — Poluil Deus, stante ambarum potestatum distinctione,
Ecclesiic supremum judicium tribucre de prtcdicto casu, id est, an
civilis potestas ecclesiasticam injuste prffipediat 289
Prop. IV*. — Potuit Deus, etsi ambas potestatcs distinctas instilue-
rit, velle ut in maleriis mixtis, id cst, ad utramque simul perti-
nentibus, civiUs ecclesiasticai subesset 290
Prop. V*. — Potuit Deus velle ad ecclesiasticam potestatem perti-
nere judicium, an materia sit mixta, necne 290
Prop. VI*. — Si Deus ambas potestates prfcdicto mod© instituisset,
sequeretur civilem esse ab ecclesiastica independentem quoad ori-
ginem, non quoad subordinationem 291
Concliisio paragrapln. — Ergo possil)ile fuit a Deo dari Ecclesise jus
aliquod in rem temporalem siatuum 291
i "3. — Qujcstio facti. — De facto prwfatum jus a Deo Ecclesijc sua?
coUatum luisse, merilo colligitur ex utriusque potestatis fine. . . 291
Prop. /*. — Voluit et insliluit Deus civilem socielatem et potesta-
temtanquan medium ad finem societatis et potestatis rcligiosseseu
Ecclesijc 291
Pmp. II*. — Hoc ipso quod Deus voluerit et instituerit civilem po-
testatem tanquam medium ad Ecclesiai finem, voluit potestatem
civilem Ecclesitc subcsse quantum opus est ut htec finem suum
proprium convenienter prosequi possit et attingere. 291
Prop. III*. — Hoc ipso quod Deus volucrif potostatem civilem Eccle-
sirc subesse quantum exigit finis Ecclesire proprius, jus Ecclesia;
contulit ea impediendi seu coercendi per qune societas civilis, non
medium sed impedimentum foret dicto Ecclcsiw fini 292
Prop. /r* — De facto jus Ecclesi» compelit : 1» irritandi seu annul-
landi societatis civilis legcs fini Ecclesifc advcrsas ; 2" obligandi
ejusdem socictatis civilis rectorcs ad cohibentlam typographiae
liberfate n, ifa ut ecii nequeant libri absque auctoriiatis ecclesias-
442 LNDEX JUXTA MATERIARUM ORDINEM.
ticae facullate ; 5° quoad juvenum instructionem sivc lilterariam
sive scientificam ea exigendi circa libros et maj^istros quae fini
Ecclesise necessaria, ea repellendi quvc noxia exislimabit; 4° reges
seu imperatores deponendi, si fidem caiholicam subvertant. . . . 293
Prop. F». — De lacto Ecclesi» competit supremum judicium de hac
quaestione; an civilispoteslatis agendi ratio prsepediat necne pro-
prium Ecclesia} finem 294
Conchisio totliis capitis. — Do facto Ecclesije a Deo coliata fuisse
jura qutedam in rem tcmporalem societatum civilium rigorose
colligitur ex utriusque polestatis fine 296
Cap. II. — Argumentum ex eo quod Reges Christiani non solum quoad
actus vit» supe privat», sed etiam quoad regi?e potestatis usum spiri-
tuali Romani Pontificis regimini subsint, et ab eo puniri ac etiam de-
poni possint 296
Prop. /». — Reges Cliristiani sunt et ipsi oves relative ad summum
Ecelesiae pastorem Romanum Pontificem 296
Prop. IP. — Regcs Christiani subsunt spiriluali Pap» reginiini,
etiam quoad regioe suje potestatis usum 297
Prop. Ilh — Auctoritas Pap» reges dirigendi quoad usum etiam re-
gise potestatis suto, non est niera facultas dandi eis consilia, eosve
monendi aut rogandi ; sed est auctoritas obligandi 29S
Prop. IV*. — Potcst Papa : l" leges civiles bonis moribus seu reli-
gioni noxias irritare vel de se irritas declarare; 2° pronuntiare an
belium aliquod sit injustum, et casu quo injustum judicet, prohi-
bere regi ne bellum istud infcrat; 5° reges obligare ad prsestan-
dum Ecclesifc brachii srecularis auxilium 298
Prop. r*. — Regcs per suum gubernandi modum Ecclesise noxios po-
test Romanus Pontifex excommunicatione coercere, ac etiam 'si
causa subsit) regno privare (remissive) . 300
Cap. III. — Argumentum e materiis mixtis, seu quse simul utriusque po-
testatis interesse ac finem tangunt (remissive) 300
SECTIO VII. — Qualis sit Ecclesife potestas in rem temporalem statuum,
id esl, directane an indirecta 301
§ 1 . — - De prima sententia quaj dircctam Ecclesia; tribuit potesta-
tem in rem temporalem statuum 301
1° Exponitur 301
2° Quinam ei adha^rere videantur 305
3» Quid de ea sentiendum 304
§ 2. — De secunda sententia ; qua) propugnat indirectam solummodo
po:estatem; quse tamen per actusetiam temporales exerceri valcat. 306
1° Exponitur . .- 306
2° Quinam ei doclores adhicreant 307
3° Quid de illa sentiendum 507
§ 3. — De terlia sententia, quse propugnat indirectam potestatem per
solos spiriltiales actus 307
1° Exponitur 307
2» Quinam ei adhaerant 308
3» Quid de ea senliendum 508
IKDEX JUXTA MATERURllM ORDLNEM. 443
PARS V
DE POTESTATE PAPf SUPRA CANONES. ET AUIS EJUS E JURE
DIVINO PRiEROGATIVIS.
% i. — Romano Pontifici coinpetit jiire divino poteslas supra canones. 309
Pro]). h. — Papa estsupra canones a priedecessoribussuis conditos. 310
Prop. IP. — Papa cst supra canones a concilio-sine-Papa conditos. 310
Prop. III* — Papa est supra canones a Concilio-cum-l*apa conditos. 311
Prop. IV*. — Papa cst supra canones per generalem Ecclesiic dis-
persse acceptalionem et praxim firmalos 311
Prop. V*. — Papam esse supra canones conlirmat Ecclesise praxis. 311
Prop. VI*. — Tenetur aliquo vero sensu Romanus Pontifex ad obser-
vantiam canonum, licet potestatem habeat illos immutandi. . . . 313
Prop. VII*. — Auctoritates quas Gallicani urgent tanquam praci-
puas ut probent Romanum Pontificem subjici canonibus, nec posse
ab ipso canones conciliares abrogari, eorum intentum nequaquam
probant. . . 314
Prop. VIII*. — Papai competere potestatem supra canoncs, eo sensu
quod dispensare valeat in statutis universalis Ecclesite, est de fide. 317
§2. — Aliai prtecipuic Romani Pontificis e jure divino prjerogativce . . 318
Prcerogativa I*. — Romanus Pontifex est jure divino totius catbolicai
unitatis centrum 318
PrcBTogaiiva II*. — Est juredivino universalis Ecclesi» monarcha in
proprio ac stricto sensu.. 318
Prcerogativa III*. — Ipsi jure divino competit potestas condendi le-
ges seu decreta fidei et m